Нақша:
1. Заминаҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва таърихии пайдоиш ва инкишофи буддоия.
2. Ривоятҳо дар бораи зиндагии Буддо ва пайдоиши буддоия.
3. Ҷаҳонбинӣ ва таълимоти буддоия дар давраи аввали пайдоиши он.
4. Пайдоиши тағйиротҳо дар таълимоти буддоия.
5. Паҳн шудани буддоия ба кишварҳои дигар.
Адабиёт:
1.Заминаҳои иҷтимоию иқтисодӣ ва таърихии пайдоиш ва инкишофи буддоия.
Буддоия яке аз он се динҳои маъруфи ҷаҳонист, ки нисбат ба динҳои масеҳӣ ва ислом барвақттар по ба арсаи вуҷуд ниҳод. Он дар таърихи халқҳои шарқ нақши калону босазо гузошт. Замони пайдоиши буддоия тираю тор аст, зеро сарчашмаҳои хаттӣ аз он замонҳои дур боқӣ намондаанд. Сарчашмаҳои аввалини хаттӣ-навиштаҷотҳои шоҳ Ашока (асри III то мелод) ба даврае мансуб мебошанд, ки буддоия ҳамчун дин алакай бо ҳама атрибутҳои худ-бутхонаҳою аҳкому маросимҳояш вуҷуд дошт. Таърихи давраи аввали пайдоиши буддоияро аз рўи ҳадисҳои буддоӣ омўхтан мумкин аст. Ин ҳадисҳо дар замонҳои гуногун навишта шуда миқдорашон ниҳоят зиёд мебошад. Як ҳолати аҷоиби дини буддоия дар он аст, ки агар он дар кишварҳои осиёгӣ миллионҳо одамонро фаро гирифта бошад, пас дар худи Ҳинд баъд аз чанд аср гуфтан мумкин аст, ки он ба нестӣ расид.
Буддоия дар Ҳиндустон дар водии дарёи Ганга дар асрҳои VI-V то мелод пайдо гардид. Дар асрҳои мазкур дар Ҳиндустон вилоятҳою давлатҳои зиёде вуҷуд доштанд. Дар қисми Шимолу Шарқии Ҳинд, ки Буддо дар он ҷо фаъолият дошт, 16 вилояту давлатҳо мавҷуд буд. Онҳо бо якдигар ҷангида истода заминҳои якдигарро ишғол мекарданд. Дар охирҳои давраи зиндагии Буддо ниҳоят дар он минтақа ду давлати калон пайдо гардид бо номҳои Магадҳа ва Кошале.
То пайдоиши буддоия дар Ҳинд дини браҳманӣ қоим буд, ки аз парастишоти ин дин чизи асосӣ назру ниёз додан буд, аммо маросимҳои дигари он асосан ба браҳманҳо мансуб буда, ба оммаи мардум алоқае надоштанд. Аз ҳамин рў, дар давраи браҳманизм омма аз дин дар масофаи дур қарор дошт. Ғайр аз ин ҷамъияти ҳиндуҳо ба варнаҳо (табақаю кастаҳо) ҷудо карда шуда буд: браҳманҳо, кшатрийҳо, вайшҳо, шудраҳо ва махавҳо. Ана дар байни ин ду табақаи ахир таълимоти Буддо муваффақияти калон пайдо кард, зеро Буддо аз худи ибтидо ҷудо кардани ҷамъиятро ба варнаҳо қабул надошт. Буддоия ба инсон на ҳамчун ба намояндаи ин ё он варна, балки ба шахсият муроҷиат мекард. Барои он ҷинс, узви кадом қабилаю варна будан аҳамият надошт. Дар буддоият кўшишҳои ҳар як одам ба назар гирифта мешуданд.
2. Ривоятҳо дар бораи зиндагии Буддо ва пайдоиши буддоия.
Дар қиссаҳои қадимаи буддоия дар хусуси асосгузори ин дин- Буддо ривоятҳои воқеие оварда мешаванд, ки тибқи онҳо Буддо шахсияти таърихӣ буда, дар асрҳои VI-Vаниқтараш тақрибан дар соли 560 то мелод дар шимолу шарқи Ҳинд ба дунё омада таълимоти худро паҳн мекардааст. Вале ақидаю ривоятҳо дар хусуси солҳои зиндагии Буддо мухталифанд. Тибқи ривояти мактаби тҳеравада-Буддо дар солҳои 640-544, вале тибқи таҳқиқотҳои илмӣ дар асоси маълумотҳои сарчашмаҳои юнонӣ оиди таърихи ба тахт нишастани шоҳ Ашока замони зиндагии Буддо ба солҳои 566-486 то мелод рост меояд.
Буддо аз авлоди Шакья дар шаҳри Капилавастуи назди кўҳҳои Ҳимолой дар оилаи яке аз шоҳони кишварҳои шимоли Ҳиндустон ба дунё омад. Ў Сиддартҳа ном дошта, баъдтар бо номи Гаутама машҳур гашт. Вале дар ҳадисҳо бештар бо лақабҳои Шакьямуни (қаландаре аз авлоди Шакья), Татагата (Олӣ), Комил ва ғайра машҳур аст. Шоҳ Суддходана писараш Сиддартҳаро аз рўзҳои аввали ҳаёташ бо зиндагии серу пур ва шукўҳу шаҳомат фаро гирифт, то ў дар зиндагияш ягон ғаме надошта бошад. Аз ҳамин сабаб шоҳзодаи ҷавон умуман аз вуҷуд доштани ғаму андўҳ, азобу машаққат, бемориҳо, заъфу пирӣ бехабар буд. Сиддартҳа аз ҳудуди қасру боғҳои азими худ набаромада, бо айшу нўш рўз мегузаронид. Ў бо зане, ки дўсташ медошт, хонадор шуд ва соҳиби писар низ гардид.
Баъдтар, тибқи ривоятҳо дар 29-солагияш чор вохўрӣ дар ҳаёти ў боиси тағйири куллии ақидавию рўҳонияш гаштанд: ў боре пири фартут, шахси бемори дар азоби сахт қарор дошта, баъд мурдае, ки барои гўр кардан мебурданд, дида, фаҳмид, ки дар дунё бемориҳо, пирӣ ва марг насиби ҳамаи инсонҳост; вохўрии чоруми ў бо роҳиби гадое буд, ки ихтиёран аз ҳамаи сарвату лаззатҳо даст кашида, оромии рўҳиро дар гўшанишинӣ дарёфта буд. Сиддартҳа ба қароре омад, ки ба ҳамин роҳиби гўшанишин пайравӣ кунад. Ў боре ба тарзи махфӣ оила, қасри падар ва зиндагии пурдабдабаро тарк намуда ба ҷангал рафт ва ба зоҳиди гўшанишин табдил ёфт. Сиддартҳо 7-сол дар ҷангал ба худазобдиҳии ихтиёрӣ ва азият додани ҷисми худ машғул буд, то бо ором кардани рўҳи худ даст ёбад ва ҳақиқати ҳаётро бифаҳмад. Аммо на тақводории сахт, гуруснанишинӣ, азияти сахт ин зоҳиди ҷавонро қонеъ нагардониданд. Ў фаҳмид, ки ин роҳ роҳи дурусти ҳаёт нест. Ниҳоят, пас аз фикру андешаҳои дуру дароз Гаутама ҳақиқатро дарёб кард. Тибқи ривоятҳо, боре шабона ў дар зери дарахти бодҳи ё анҷир-дарахти дониш нишаста дар фикр ғўтавар буд, ки дар тафаккури Гаутама нохост илҳому равшание пайдо гардид, ва тамоми ҳақиқати зиндагӣ дар он лаҳза барояш ошкор шуд. Аз ҳамин лаҳза сар карда Сиддартҳа (Гаутама) ба Буддо (шахси ба илҳому равшанӣ фарогир шуда) табдил ёфт.
Гаутама ба хулосае омад, ки ҳам зиндагии пурдабдаба ва ҳам зиндагии пур аз азоби ихтиёрӣ аз роҳи дурусти ҳаёт дуранд. Роҳи дурусти ҳаёт дар миёнаи он ду роҳ воқеъ мебошад. Ин роҳ-роҳи чуқур рафтан дар донистани ҳақиқат, роҳе, ки ба оромию илҳом расидани рўҳ мадад мерасонад, мебошад.
Ҳақиқати мазкурро кушода, Буддо ба паҳн кардани ақоиди худ аввал дар Банорас, баъд дар Урувела ва баъд дар пойтахти Магадҳа-шаҳри Раджагриҳи сар кард. Оҳиста-оҳиста дар назди ў гурўҳи калоне аз шогирдонаш ҷамъ омаданд. Гаутама як қисми онҳоро барои тарғиби ақидаҳояш ба гўшаю канорҳои Ҳинд мефиристод ва бо як қисми дигарашон худаш ҳамроҳ сафар карда таълимоташро паҳн мекард. Тибқи ривоятҳо ў 40-соли ҳаёташро дар сафарҳо гузаронидааст. Дар солҳои охири ҳаёти Буддо гурўҳҳои тарафдорони таълимоти ў ҳам дар Магадҳа, ҳам дар Кошале ва ҳам дар вилоятҳои Шимолу Шарқи Ҳинд зиёд буданд. Баъд аз ин Буддо вафот кард ва ҷасади ўро шогирдонаш, тибқи одатҳои ҳиндӣ оташ зада сўзониданд.
3. Ҷаҳонбинӣ ва таълимоти буддоия дар давраи аввали пайдоиши он.
Дар давраи аввали пайдоиши худ буддоия нафақат системаи динӣ, балки бештар системаи фалсафӣ-этикӣ буд. Асоси ҷаҳонбинии буддоияи он давраро «чор ҳақиқати олӣ», ки ҳангоми омадани илҳом ба Гаутама (Буддо) ошкор гардида буданд, ташкил менамояд. Буддо дар бораи он чор ҳақиқат ҳанўз дар баромади аввалини худ дар Банорас хабар дода буд. Он чор ҳақиқати олӣ инҳоянд: таълимот оиди ранҷу азият, сабабҳои ранҷу азият, қатъ гардонидани азият ва роҳҳои қатъ гардонидани ранҷу азият.
Тамоми ҳаёти инсон тибқи таълимоти Буддо, аз ранҷу азият иборат аст. «Таваллуд ин машаққат аст, пирӣ азият аст, беморӣ ранҷу азоб аст, ҳамроҳ будан бо шахси номатлуб ранҷ меорад, фироқи шахси маҳбуб машаққат аст, чизи матлубро ба даст наовардан азоб аст». Сабаби асосии ин ҳама ранҷу азоб тибқи ақидаи Буддо алоқаи дўстӣ доштан бо ҳаёту ҳастӣ мебошад. Ин алоқаи дустӣ бо ҳаёт ба он оварда мерасонад, ки инсон ҳар дафъа такрор ба такрор аз нав тавлид ёбад. Қатъ гардонидани ранҷу азоб бо роҳи барҳам задани алоқаи дўстӣ бо ҳаёт ва пурра нест кардани ҳама гуна хоҳиш ба даст оварда мешавад. Инсон дар худ ҳама гуна кўшиши вуҷуд доштан, ҳамагуна хоҳиш, шавқу рағбат ва ҳама гуна алоқаю ҳавас ба касею чизе, ки надошта бошад, мебояд пахш намояд.
Кас чи тавр метавонад ҳама гуна шавқу рағбат ва хоҳишҳои худро нест созад? Дар ин бора ҳақиқати олии чорум чунин таълим медиҳад: барои қатъ намудани азият риояи роҳе, ки аз 8-ҷузъ иборат аст, мадад мерасонад. Он аз «дини порсоёна, ҷасорати порсоёна, суханони порсоёна, амалҳои порсоёна, тарзи ҳаёти порсоёна, кўшишҳои порсоёна, афкори порсоёна, мушоҳидаҳои порсоёна» иборат мебошад. Агар кас дар ҳаёти худ талаботҳои ин роҳи 8-ҷузъаро риоя намояд, дар ниҳояти кор комил мегардад, ба арҳат (шахсияти муқаддас, валӣ) табдил меёбад ва ба нирвана фурў меравад. Нирвана, тибқи таълимоти буддоия ин дараҷаи охирини олии ҳолате мебошад, ки ҳар як донишманд бояд барои ба он расидан кўшиш намояд. Нирвана ҳолати саодату оромию хомўшию наҷоти абадист.
Мафҳуми нирванаро худи буддоиҳо ҳар хел шарҳ медиҳанд: нестшавии пурра ё аз ин олам ба олами донистанашавандаи ғайр гузаштан; баъзеҳо ақида доштанд, ки инсон дар вақти зиндагияш ба нирвана мерасад, дигарон чунин мешумориданд, ки инсон фақат баъди марги ҷисмаш ба нирвана мерасад. Вале дар ҳар сурат, дурусташ он аст, ки нирвана маънои қатъ гардидани силсилаи, ба ақидаи ҳиндуён, азнавтаваллудшавиҳои ҳама гуна ҷисми зинда мебошад. Ин силсилаи азнавтаваллудшавиҳои беохирро буддоиҳо «сансара» меноманд. Тибқи ақидаи буддоиҳо ҳамаи ҷисмҳои зинда баъди машаққатҳо аз нав таваллуд меёбанд. Яъне марг инсонро аз ранҷу азоби ҳастӣ наҷот намебахшад, зеро баъди марг боз азнавтаваллудшавӣ ҷой дорад. Аз ин доираи пуразоби сансара, яъне азнавтаваллудшавиҳои беохир бо як роҳ халос шудан мумкин аст ва он ҳам бошад расидан ба дараҷаи «арҳат»-зоҳиди муқаддас, валие, ки ҳақиқатро дониста аст. Аз рўи ақидаи браҳманӣ ҷисми зинда ҳангоми азнавтавлидшавӣ метавонад ба худ шаклҳои мухталифро гирад, яъне ў метавонад ҳамчун ҳайвон, рустанӣ, ҷин ё Худо тавлид ёбад. Аммо шакли олии азнавтавлидшавӣ-ҳамчун инсон тавлид ёфтан аст. Чунки аз ин шакл фақат инсон метавонад ба ҳолати беҳтарини олӣ-нирвана гузарад. Худи Буддо, ба ақидаи буддоиҳо то ҳамчун Гаутама тавлид ёфтанаш чандин азнавтавлидёбиҳоро аз сар гузаронидааст. Ў дар рўи замин дар шакли одамони каста ва касбу кори гуногун, дар осмон ҳамчун баъзе худоҳо, аз он ҷумла-Браҳма зиндагӣ карда буд. Ў дар байни одамон аввалин шуда ба илҳому рўшноӣ расид. Аз ин рў дигар ў аз нав тавлид намегардад. Марги Буддо-ин бевосита ба нирвана гузаштани ў мебошад.
Роҳи ягонаи дастёбӣ ба ҳолати арҳат ва ба воситаи он ба ҳолати нирвана гузаштанро буддоия дар кўшишҳои бошууронаи худи одам ва риояи роҳи 8-ҷузъа медид. Ҳеҷ кас ва ҳеҷ чиз инсонро ба ғайр аз худаш аз сансара наҷот дода наметавонад. Дар ин роҳ инсон бояд ба худоҳо умед набандад. Буддо вуҷуди худоҳоро инкор намекард. Вале мегуфт, ки онҳо низ аз сансара наҷот наёфтаанд. Дар назари Буддо инсоне, ки ба дараҷаи ноил шудан ба илҳому рўшноӣ расидааст, аз худоҳо боло меистад.
Тибқи аҳкоми ахлоқии буддоия инсон бояд 5 амали зеринро анҷом надиҳад: ягон ҷонвари зиндаро накушад, моли ягон касро нагирад, ба зани каси дигар даст нарасонад, дурўғ нагўяд, шароб нанўшад. Ин панҷ аҳком ба мардуми одӣ дахл доранд. Вале агар касе мехоҳад, ки дини худро ривоҷ диҳад, дар ин ҳолат он 5 аҳком ба худ шакли ҷиддии дигарро мегиранд. Амри ягон ҷонвари зиндаро накуштан ба он табдил меёбад, ки ягон ҳашароти майдатарини ба чашм базўр менамудагӣ низ бояд кушта нашавад. Аз ин рў обро полоида баъд нўшидан мумкин мегардад, ки бо об ягон ҳашароти хурд фурў бурда нашавад; ба коркарди замин машғул шудан лозим нест, зеро ҳангоми шудгор кирмҳо ва ҳашароти дигарро куштан имкон дорад. Манъи даст расонидан ба зани бегона ба дараҷае расонида мешавад, ки кас умуман бояд ба амали ҷинсӣ машғул нагардад. Манъи гирифтани моли ғайр ба дараҷаи умуман надоштани ҳеҷ гуна мол бурда расонида мешавад; манъи шаробнўшӣ-умуман то ба ҳадди ниҳоят кам кардани хўрокхўрӣ расонида мешавад. Умуман иҷрои талабҳои мазкур маънои ҳаёти зоҳидона ба сар бурдан ва тарки дунё карданро дорад.
Яке аз ҳукмҳои муҳими буддоия-муҳаббат ба ҳамаи чизу касони зинда аст, аммо муҳаббати буддоия фаъол нест. Масалан, агар нафаре нафареро кушад, кушанда бояд ҷазо дода нашавад. Буддоӣ бояд дар нисбати бадӣ орому ботаҳаммул бошад ва фақат бояд дар он кори бад иштирок нанамояд, аммо ба он монеъ нагардад.
4.Пайдоиши тағйиротҳо дар таълимоти буддоия.
Дар асри III то мелод таълимоти буддоия дар давлати Магадҳа, ки аксари Ҳиндро дар бар мегирифт, дини асосӣ гардид ва мавқеи браҳмоиҳо суст мешуд. Шоҳони сулолаи Маурья, ки онҳо аз кастаҳои поёнӣ баромада буданд, баъди рондани юнониён (с.324 то мелод) ҷонибдорони буддоия шуданд. Онҳо ба сабабҳои маълум браҳманҳоро дастгирӣ намекарданд. Аз ҳамин сабаб шоҳи сеюми сулола Ашока баъд аз таъқиби кўтоҳмуддати буддоиҳо буддоияро дини давлатӣ эълон кард.
Маҳз дар давраи ҳукмронии Ашока маъбадҳои буддоӣ кушода шуда, ступа-хазинаҳои нигоҳдории муқаддасоти буддоия сохта мешуданд.
Аз Ҳиндустон буддоия ба хориҷи Ҳинд-Цейлон (асри IIIто мелод) ва баъдтар ба Ҳиндухитою Индонезия паҳн гардид. Буддоия хусусан дар замони кушониҳои бузург ба Осиёи Миёна ва баъд ба Хитой дар замони ҳукмронии Канишка (78-123) роҳ ёфт.
Паҳншавии буддоия ба тамоми Ҳинд ва ба хориҷи он ба мазмуни дин бетаъсир намонд. Ин тағйиротҳо қисман худ ба худ ва қисми дигарашон дар анҷуманҳои буддоӣ ба буддоия дохил карда шуданд. Ду анҷумани аввал аз рўи ривоятҳо-якумаш ҳамоно баъд аз вафоти Буддо ва дуюмаш гўё баъд аз 100-соли вафоташ баргузор гардидаанд. Анҷумани сеюм дар замони Ашока ва чорум дар замони Канишка сурат гирифта будаанд. Ҳанўз дар анҷумани дуюм мубоҳиса дар хусуси сахтгирона будани риояи устав мерафт. Умуман дар натиҷаи баҳсҳои гуногун дар буддоия зиёда аз 30 равия пайдо гардид. Ҷудоии калон дар буддоия дар қарибиҳои асри I то мелод пайдо шуд. Дар ин вақт буддоия ба ду мазҳаби калон ҷудо шуд: ҳинаяна ё тҳеравада (аробаи хурд, роҳи борик) ва маҳаяна (аробаи калон, роҳи васеъ). Тибқи ривоятҳо ин ҷудоӣ дар анҷумани чорум тасдиқ гардид. Тарафдорони ҳинаяна буддоияи аввалия талаб мекарданд, ки устав бояд ба тарзи қатъӣ риоя карда шавад ва худашон тартиботи буддоияи давраи аввалро риоя мекарданд. Тарафдорони маҳаяна бошанд, аз таълимоти Буддо дур шуда буданд.
Аасосгузори маҳаяна Нагарҷун (асри I) аз оилаи браҳманҳои ҷануби Ҳиндустон баромада буд. Таълимоти маҳаянӣ ба браҳмания баъзе гузаштҳо кардааст. Асоси ин таълимот чунин аст: тибқи таълимоти буддоӣ ҳар як шахс метавонад бо кўшишҳои пайгиронаи худ ба нирвана расад, вале тай кардани ин роҳ барои одамони одӣ бисёр душвор аст. Барои оммаи мардум бошад, роҳи осон, роҳи васеъ (маҳаяна) лозим аст. Дини бехудо барои оммаи мардум дастнорасу нофаҳмо аст. Барои мардум худо ё худоҳо зарур мебошанд. Тибқи ин таълимот акнун Гаутама Буддо барои маҳаяниҳо аз муаллим ба худо табдил ёфт ва парастиши Буддо оғоз гардид. Ақидае пайдо шуд, ки Буддо ин яке аз буддоҳост. Аз ин рў ба ҳайъати буддоҳо худоҳои браҳманиро, дар кишварҳои дигар бошад, худоҳои маҳаллиро дохил намуданд. Шумораи худоҳо аз ҳисоби арҳатҳо низ зиёд гардид. Миқдори буддоҳо акнун ба 995-1000 нафар мерасид. Дар байни онҳо якчанд Буддо мавриди эҳтироми махсус қарор доштанд: Будда Шакямунӣ (асосгузори буддоия), Будда Майтрея-Буддои оянда, ки ҳамчун ҳукмрони олам Буддоро иваз хоҳад кард; Будда-Очирвани-Буддои 1000-ум; Будда-Манзушири (доно); Адибудда-Холиқи олам; Будда-Амитаба-соҳиби биҳишт.
Ба ғайр аз буддоҳо маҳаяниҳо бодисатваҳоро низ мепарастиданд. Бодисатваҳо-махлуқоте буданд, ки бо роҳи худтакмилдиҳӣ ва нест кардани хоҳиши мавҷудияти худ ба нирвана расидаанд. Вале онҳо муваққатан дар дунё ба хотири ёрӣ расонидан ба махлуқоти дигар боқӣ мондаанд. Яке аз бодистваҳои машҳур Авалокитешвар буд.
Навигарии дигаре, ки Нагарҷун ба маҳаяна дохил кард, бисёр муҳим буд. Мутобиқи он акнун нафақат роҳбарони буддоӣ, балки мардумони одӣ низ метавонистанд ба нирвана бирасанд. Азбаски фақат ба як ваъда, ки буддоӣ ба нирвана мерасад ва маънои ин мафҳум барои омма он қадар ҳам маълум набуд, барои ҷалб кардани омма ба ин мазҳаб мафҳуми ҷаннат ба он дохил карда мешавад, ки он дар буддоияи аввал аслан вуҷуд надошт. Акнун буддоиҳои ботақво баъди марг бо кишвари Сукҳавати (замини бахт) меафтоданд, ки дар он боғҳои мўъҷизаосо ҷой дошта, шахсони порсо дар он биҳишт ҷой мегирифтанд. Дар биҳишт Будда-Амитаба ҳукмронӣ мекард. Тибқи мазҳаби маҳаяна буддоии порсо ба биҳишти Сукҳавата рафта, баъд фақат як бори дигар зинда мешуду сипас ба нирвана ноил мегардид. Дар радифи биҳишт дар таълимоти Маҳаяна дўзах низ пайдо гардид, ки дар он гунаҳкоронро анвои азоб интизор буд. Бо ҳамин дар Маҳаяна аз таълимоти фалсафӣ-ахлоқии буддоияи аввал чизи каме боқӣ монда буд.
5.Паҳн шудани буддоия ба кишварҳои дигар.
Паҳн шудани буддоия дар кишварҳои хориҷа бештар якҷоя бо фаъолияти тоҷирони ҳиндӣ сурат мегирифт. Дар асри III то мелод он ба Цейлон ва аз он ҷо то асри V ба Бирмаву Сиам ва аз асри V ба Индонезия роҳ ёфт. Буддоия ва браҳманизм дар Индонезия то асри XIVвуҷуд доштанд ва баъд ислом ҷои онҳоро гирифт. Дар ин кишварҳои ёдшуда мазҳаби буддоияи ҳинаянӣ, яъне буддоияи давраи аввал ҳукмрон гардид. Дар Хитой бошад мазҳаби ҳинаяна, ки ҳанўз дар асри I мелод ба он ҷо роҳ ёфта буд, дар асри V ҷои худро ба мазҳаби маҳаяна дод. Аз Хитой буддоия дар асри IVба Корея ва аз он ҷо дар асри VIба Япония роҳ ёфт. Буддоия ҳанўз дар давраи Ашока дар Непал паҳн шуд ва баъд он шакли буддоияи туббатиро гирифт. Ҳозир бошад буддоиҳо дар Непал камтар аз 10% аҳолии онро ташкил медиҳанд.
Кишвари асосие, ки буддоия дар он инкишоф ёфта ниҳоят мустаҳкам гардид, ин Туббат буд. Буддоия ба Туббат дар асри VII роҳ ёфт дар шакли мазҳаби ҳинаяна. Ва он дар ин кишвар муддати дароз ҳамчун дини аҳли дарбор боқӣ монд.
Буддоия аз асри IX сар карда дар байни мардуми одии Туббат низ акнун дар шакли мазҳаби маҳаяна роҳ ёфт. Паҳнкунандаи он Падма Самбава (асри VIII) бо ҷонибдоронаш буд. Ў дар баробари ин аз сеҳру ҷоду, даъвати рўҳ, фолбинӣ, дуохонӣ низ васеъ истифода мебурд. Ў барои бештар ҷалб кардани омма нафақат ваъдаи биҳишти Сукҳавата, балки дўзахи сўзонро низ барои гунаҳкорон ваъда дод. Ва дар ҳақиқат ҳам омма ба буддоия рў овард. Акси ин ҳол ҳам дар байни баъзе қабилаҳо ҷой дошт. Чунончи, дар замони ҳукмронии шоҳ Лангдарм (асри Х) буддоия мавриди таъқиб қарор гирифт. Аммо буддоиҳо дар соли 925 он шоҳро кушта ғалаба ба даст оварданд. Буддоия дар асри XI дар Туббат ғалабаи пурра ба даст овард ва он дар шакли равияи тантризм ривоҷ ёфт. Асосгузори тантризм ҳамон Падма Самбава ба ҳисоб меравад. Аммо намояндаи машҳури он роҳиб Ҷу- Адиша мебошад, ки ў дар асри XI аз Ҳинд ба Туббат омада буд. Тантризм ё низоми тантрҳо таълимоти тасаввуфӣ буда, дар он аз таълимоти буддоияи ибтидоӣ қариб чизе боқӣ намонда буд. Тантризм дар ҷои аз ҳама олӣ Адибудда-мавҷуди олии беибтидою беохирро мегузорад. Буддоҳо тибқи тантризм ба 3 гурўҳ ҷудо мешаванд: одамӣ, мушоҳидавӣ ва бешакл. Тантристҳо ба мушоҳидаю дуоҳои сеҳрнок (даранӣ) диққати калон медиҳанд ва ба ақидаи онҳо донистани даранӣ азнавтавлидшавӣ ва расидан ба нирванаро метезонад ва осон месозад.
Дар асрҳои XI-XII Туббат бо маъбадҳои буддоӣ саросар фаро гирифта шуд. Дар он маъбадҳо роҳибони зиёде-ба забони туббатӣ«лам»-ҳо зиндагӣ мекарданд. Аз ин ҷо мафҳуми ламаизм пайдо шуд, ки он барои ифодаи мазҳаби буддоияи туббатиҳою муғулҳо истифода мегардад. Дар ин давра аз санскрит ба забони туббатӣ китобҳои дини буддоия тарҷума карда мешаванд.
Дар натиҷаи инкишофи буддоия дар асрҳои минбаъда оқибат дар Туббат ду гурўҳи рўҳонии ламҳо дар сари қудрат қарор гирифтанд, яке бо сардории панчен-лама ва дигарӣ бо сардории далай-лама. Дараҷаи рўҳонияти панчен-лама нисбат ба дараҷаи далай-лама баланд буд, зеро панчен-лама аз насли азнавтавлидшудаи Буддо-Амитаба, аммо далай-лама аз насли азнавтавлидшудаи бодисатва ба ҳисоб мерафтанд. Ҳамин тавр, панчен-лама падари рўҳонии далай-лама шуморида мешуд. Аммо қудрати дунявӣ дар дасти далай-лама қарор дошт. Аз ҳамин сабаб ҳам ў дар ҷаҳони буддоия нисбат ба панчен-лама маъруфтар буд ва таъсири бештаре дошт. Қароргоҳи далай-лама дар қаср-маъбади Потала дар шаҳри муқаддаси Лҳаса дар Туббат воқеъ буд. Қароргоҳи панчен-лама дар маъбади Дашихлумбо дар наздикии шаҳри Шигатсе ҷой дошт. Аз соли 1952 Туббат ба ҳайъати Хитой дохил аст. Далай-лама дар моҳи марти соли 1958 баъди шўриши бемуваффақона ба хориҷа гурехт.
Туббат ба яке аз марказҳои паҳншавии минбаъдаи буддоия ба кишварҳои ҳамсоя табдил ёфта буд. Ба Муғулистон буддоия ҳанўз дар замони ҳукмронии Хубилай роҳ ёфта буд. Баъд таъсири он суст гардид. Аммо аз охирҳои асри XVIсар карда ашрофони муғул ламҳоро аз Туббат даъват карда оварда, маъбадҳо месохтанд ва буддоияро ҷорӣ менамуданд. Буддоиҳои муғул кўшиш карданд то одамони азнавтавлидшудаи муқаддаси худро, ки онҳоро хубилган ё геген (муқаддас) меномиданд, дошта бошанд. Дар асри XVIIхубилганҳои маъбади Ургин машҳур буданд. Хутухт (богдо-геген-волии бузург)-и маъбади Ургин азнавтавлидшудаи олими буддоӣ Даранатӣ ба ҳисоб мерафт. Шахсияти муқаддас будани ўро дар ҳамаи кишварҳои буддоии қисми шимол эътироф менамуданд. Ў аз рўи мартабаи рўҳонӣ пас аз панчен-лама ва лалай-дама дар ҷои сеюм қарор дошт. Дар соли 1911 пас аз инқилоб дар Хитой хутухтаи маъбади Ургин дар Муғулистон ба сари қудрат омад. Дар соли 1924 дар натиҷаи инқилоби халқӣ богдо-геген аз сари қудрат дур карда шуда, Муғулистон Ҷумҳурии халқӣ эълон шуд. То солҳои 1980 дар Муғулистон 1 дацан (маъбад) вуҷуд дошт.
Дар асри XVIII буддоия дар шакли ламаия дар байни бурятҳо паҳн гардид. Миқдори дацанҳо (маъбадҳо) дар асри XIX дар Бурятия ба 34-адад расид. Буддоияи ламаия дар асри XVIIIдар Тува низ паҳн гардид. Дар ибтидои асри ХХ дар Тува 20 маъбад ва зиёда аз 3-ҳазор лам мавҷуд буд. Бо вуҷуди он ламаия натавонист эътиқодоти шаманиро аз шуури мардуми Тува пурра дур намояд.
Барои ҳамаи ин кишварҳои шимолӣ Туббат маркази буддоия ба ҳисоб меравад. Пойтахти он шаҳри Лҳаса муқаддас буда мардуми бисёр ба он ҷо ба зиёрат мераванд. Аксари мардуми ин шаҳр роҳибон мебошанд. Забони туббатӣ муқаддас ба ҳисоб рафта, адабиёти зиёди буддоӣ бо ин забон мавҷуд аст; аз он ҷумла Ганҷур дар 108 ҷилд ва шарҳи он- Данҷур дар 225 ҷилд. Дар Муғулистон роҳибон аввал забони туббатиро омўхта, баъд бо он забон ба омўзиши таълимоти буддоия машғул мегарданд. Дар ҳар маъбад ҳар рўз хурал (ибодат) баргузор мешавад. Дар рўзҳои муайян идҳои бодабдаба гузаронида мешаванд. Иди асосӣ «цам» ном дорад, ҳангоми гузаронидани ин ҷашн мардум либосҳои даҳшатнок пўшида рақс мекунанд ва гўё бо ин деву ҷинҳоро метарсонанд. Парастиши ҳаррўзаи ламаияҳо аз такрори ибораи зерин иборат аст: «Ом мани падме хум!» (аё эй дурдонаи болои нилуфар). Ин ибора дар варақу сангҳо қад-қади роҳҳо навишта мешавад. Варақҳои навиштаҷот доштаро ламаистҳо ба осиёбҳои дастӣ, бодӣ, обӣ андохта майда мекунанд ва ҳар даврзании санги осиё такрори бисёркаратаи он дуо ба ҳисоб меравад. Роҳибон дар кишварҳои буддоӣ хеле зиёданд. Ҳар оила кўшиш мекунад, ки ақаллан як писари худро дар маъбад роҳиб созад. Дар Туббат аз чор як ҳиссаи мардони кишварро ламҳо ташкил медиҳанд. Як қисми онҳо дар маъбадҳо зиндагӣ мекунанд. Роҳибон ба ғайр аз роҳибӣ боз касбу кори гуногун низ доранд: яке-духтур, дигарӣ мусиқачӣ, саввумӣ-муаллим ва ғайра. Дар маъбадҳо ҳайкалу суратҳо ва то 1000 ҳайкали Буддо мавҷуд аст.
Дар Бирма, Камбоҷа ва Таиланд буддоияи ҳинаянӣ дини давлатӣ аст. Дар Таиланд шоҳ ҳамзамон раиси буддоия низ ба ҳисоб меравад. Ҳамаи мардон дар маъбад курси махсуси шогирдиро адо мекунанд. Барои ин кормандони давлатӣ рухсатии 4-моҳаи пулакӣ мегиранд. Мактабҳо дар кишвар ба дасти рўҳониёни буддоӣ қарор доранд. Дар Камбоҷа низ ҳар мард бояд муддате дар маъбад шогирд бошад. Дар Бирма буддоия дини аксарият мебошад, вале дар кишвар динҳои дигар низ вуҷуд доранд. Дар Шри Ланка сингалҳо, ки аксарияти сокинони кишварро ташкил медиҳанд-буддоӣ, аммо-тамилҳо-дини ҳиндуия доранд.
Дар Япония буддизм бо синтоизм чунон бо ҳамдигар печидаанд, ки дар баъзе ҳолатҳо муайян намудани элементҳои аслии ин ё он равия душвор аст ва маълум нест, ки он равия буддоӣ аст ё синтоӣ. Аз давраи асримиёнагӣ чанд равия дар дини мардуми японӣ боқӣ мондааст-«нитирен» ва «Сока-саккай», ки аъзоёни он ба ҳаёти сиёсии кишвар фаъолона дахолат меварзанд. Яке аз он ҷараёнҳои асримиёнагӣ «дзен» мебошад. Таълимоти он-фурўравӣ дар худ ва дарёфти ҳақиқат бидуни истифодаи ақл диққати аҳли зиёи Япония ва Аврупову Амрикоро ба худ ҷалб намудааст.
Дар анҷумани буддоиҳо, ки дар шаҳри Коломбо (Цейлон) дар соли 1950 шуда гузашт, «Иттиҳоди бародаронаи умумиҷаҳонии буддоиҳо» ва Кумитаи иҷроияи он марказаш дар Рангун (Бирма) ва баъдтар дар Бангкок (Таиланд) созмон дода шуданд. Кумита дар сиёсати умумиҷаҳонӣ фаъолона иштирок меварзад.
Ступа-аз забони санскритӣ-қулла, қўрғонҳои болои қабрҳо дар Ҳинди қадим. Тибқи ривоятҳо, баъди сўзонидани ҷасади Буддо хокистараш ба 8-қисми баробар ҷудо карда шуда, ҳар кадоми он дар сохтмонҳои алоҳида, ки ступа ном доштанд, гузошта шуданд. Баъдтар дар ступаҳои маъбадҳо реликвияҳои буддоӣ, тилло, нуқра ва ғайраро ҳамчун дар хазина мегузоштанд.
Дини буддоия дар таърихи маданияти инсонӣ мақоми хосса дорад. Нақши мусбии ин дин дар он зоҳир мегардад, ки инсони дар ранҷу машаққат қарордоштаро тасалло медиҳад. Аз тарафи дигар, омўзиши китобҳо ва аҳкоми ин дин ба зиёд шудани саводнокӣ ва баланд шудани сатҳи маърифату донишҳои хонандагон оварда мерасонад. Вале, аз ҷониби дигар, таълимоти буддоия дар хусуси пеша кардани сабру таҳаммул дар қиболи мушкилиҳои зиндагӣ ва муқобилият накардан ба зулму бадӣ мардумро аз муборизаи фаъол барои расидан ба ҳаёти беҳтар дур мегардонид.
