Ботулизм тип аталған ғәйәт ҡаты сир хаҡында ишетмәгән кеше юҡтыр. Һирәк осрағанғамы, был сирҙең ҡурҡыныслы, йыш ҡына осраҡта үлемесле булыуы хаҡында белмәгәндәр күп. Шуға күрә лә уға әллә ни әһәмиәт тә биреп бармайҙар. Күптәрҙең уны бер ҡасан да күргәне юҡ, әммә Рәсәйҙә был ауырыу менән йыл һайын яҡынса 200 кеше сирләй. Дөрөҫөн әйтеү кәрәк, был сир һәммәбеҙгә яҡын ғына йөрөй.
Ауырыуҙың атамаһы латинсанан “колбаса” (botulus) һүҙенән килеп сыҡҡан. Уны XIX быуат баштарында табиптар “колбаса ағыуы” (ботулизм) йә “балыҡ ағыуы” менән ағыуланыу (ихтиизм) тип тә атаған. Тәбиғәттә ботулизм таяҡсалары эре йә ваҡ мөгөҙлө хайуандарҙаң эсәгендә йәшәй. Әммә был микробтар уларҙа ауырыу барлыҡҡа килтермәй, улар өсөн нормаль микрофлора булып һанала. Тиҙәк менән сығарып ташланған микробтар тупраҡҡа эләккәс, спораға әүерелә (“көпләнә”) һәм шул хәлдә оҙаҡ ҡына һаҡлана. Кеше ашҡаҙанына спора хәлендә килеп ингән микробтар үҙҙәре генә ауырыу барлыҡҡа килтермәй. Улар үҫешһен өсөн кислород инмәҫлек шарттар кәрәк. Шуға күрә, консервалау ҡағиҙәләрен боҙоу сәбәпле, аҡһымлы мөхиткә (ит, балыҡ, бәшмәк һ.б.) барып эләгеү был бациллалар өсөн тап ана шул “уңайлы” шарт булып тора ла инде. “Көпө”һөнән сығып, споранан вегетатив формаға әүерелгән микробтар кислородһыҙ мөхиттә күпләп үрсеп, экзотоксин бүлеп сығара башлай. Улар үрсегән банкалар, ғәҙәттә, ике яҡлап өрөлөп (халыҡса – “көмпәйеп”) тороусан һәм ул иғтибарлы кешенең күҙенә ташлана.
Ботулотоксин – ифрат та көслө ағыу, уның бик әҙ генә миҡдары ла әҙәм балаһы өсөн бик ҡурҡыныс (үлемесле доза – 0,3мкг). Был токсин ҡанға таралыу менән, капиллярҙарҙың тарайыуына килтерә, баш мейеһе күҙәнәктәрен зарарлай, унда тромбтар барлыҡҡа килә һәм төрлө мускулатураға барған нервы епсәләре эшлектән сыға. Күкрәк һәм шаршау ите, йотҡолок һәм ҡурылдай мускулатураһының эшмәкәрлеге туҡталыу арҡаһында тын алыу процесы боҙола. Төрлө органға “ҡан һауыуы” ла ихтимал.
Зарарланған аҙыҡты ашағандан һуң, инкубацион осорҙоң (ауырыу билдәләре беленә башлағанға тиклем) ике сәғәттән бер нисә көнгә тиклем һуҙылыуы мөмкин. Сирҙең башланыуы, ауырлығы ашаған аҙыҡтың составындағы токсин кимәленә ҡарай: ни тиклем күберәк булһа, ауырыу шунса тиҙерәк башлана һәм ауырыраҡ үтә.
Күпселек осраҡта сир кинәт кенә башлана. Ашҡаҙан тапҡырында “ауырлыҡ” тойолоп, ҡоҫҡо килеүе, “эс тулып”, ҡоҫтора башлау менән, иң тәүҙә ботулизм хаҡында иҫләү кәрәк. Күптәр ошо мәлдә баш әйләнеүенә йә ауыртыуына, ауыҙ кибеүенә зарлана. Тән температураһы һирәк осраҡта ғына күтәрелә. Аяҡ-ҡулдарҙың “хәле бөтөүе” – төрлө орган мускулатураһының нервы күҙәнәктәренең зарарлана башлауына ишара.
Күптәр күҙ алды “томанланыу”ына йә “селтәрләнеү”енә лә зарлана. Күреү һәләте түбәнәйеп, предметтарҙың ҡуш булып күренеүе ошо сирҙе һәр саҡ оҙатып барыусы билдә булып тора. Күҙ алмаларының “өҫкә-аҫҡа” ҡалтырана башлауы (нистагм), өҫкө керпектәрҙең “бушап” төшөүе (блефароптоз) – баш мейеһенең төрлө өлкәһенең зарарланыу билдәһе. Тел көрмәлеүе, тауыш “бөтөүе”, йотоу процесы ауырлашыуы (һыу эскәндә сәсәү йә йотҡан һыуҙың танау аша “түгелеүе”) күҙәтелә. Бындай кеше ныҡ һыуһай, һәр саҡ һыу эсергә ынтыла. Йөрәге ауыртыуы, ҡан баҫымы күтәрелеүе лә ихтимал.
Ваҡытында тейешенсә дауаланмағанда, үлем осрағы 70 процентҡа барып етеүе хаҡында статистик мәғлүмәттәр бар. Шуны ла иҫтә тотоу кәрәк: был сирҙән һауығып киткән осраҡта, иммунитет булмай!
“Кәнсирләнгән” аҙыҡ ашағандан һуң оҙаҡламай бына ошо һанап үтелгән билдәләр башланыу менән, иң беренсе нәүбәттә ашығыс ярҙам саҡыртыу һәм табипҡа үҙеңдең нимә ашағаның хаҡында әйтеү мотлаҡ. Табип килгәнсе, күберәк һыу эсеп, көсләп (бармағыңды йотҡолоҡҡа тығып) ҡоҫа башларға тырышыу, өйҙә активлаштырылған күмер (активированный уголь) булһа, ана шуны ашай башлауҙың әһәмиәте бик ҙур. Аш эшкәртеү трактындағы ағыуҙың эсәктәр аша ҡанға барып эләгеүен мөмкин тиклем иртәрәк иҫкәртеү яҡшы. Әммә, бәғзе берәү әйтмешләй, “үтеп китер әле” тип, “Тиҙ ярҙам” саҡыртмай, өйҙә ятыу бик ҡайғылы һөҙөмтәгә килтереүе бар. Әгәр “эш үтмәҫ борон”, йәғни ваҡытында медицина ярҙамына мөрәжәғәт иткәндә, стационар шарттарында табиптар бөтә булған яңы дауалау ысулын, шул иҫәптән “яһалма бөйөр” аппаратын ҡулланып, ғәҙәттә, бындай ауырыуҙарҙың ғүмерен ҡотҡарып алып ҡала.
Элегерәк “Грибной человек” тип аталған нәфис фильм ҡарағаным хәтеремдә. Боронғо ваҡыт. Америка илдәренең береһендә бәшмәк яратҡан бер бай башҡа байҙарҙы ҡунаҡҡа саҡырып, йыш ҡына уларҙы бәшмәк ашы менән һыйлай. Әммә башта бәшмәкте берәй негр-ҡолға ашатып ҡарай. Әгәр ул ағыуланып үлһә, тимәк, бәшмәк ашауға яраҡһыҙ… Шуны белеп ҡалған бер аҡыллы негр хужаһы биргән бәшмәкте ашай ҙа, шунда уҡ, башҡалар күрмәгән ергә барып, көсләп ҡоҫоп ташлай һәм… тере ҡала. Уның үлмәгәнен күргән байҙар, араҡыға ҡушып, әлеге бәшмәк менән һыйлана. Тик күпмелер ваҡыттан уйын-көлкө яратҡан был кешеләр барыһы ла ағыуланып үлеп бөтә. Бында һүҙ ботулизм хаҡында бармай, әлбиттә, тик ағыулы бәшмәк тураһында. Әммә өй шарттарында иң тәүге ашығыс ярҙам методикаһы бер үк – ашаған ашыңды ҡоҫоп, ашҡаҙанды таҙартыу...
Ошо ауыр сир хаҡында һәммә кеше яҡшы белергә тейеш. Өй шарттарында консервалау технологияһын, айырыуса температура режимын дөрөҫ үтәү, ентекләп йыуылған таҙа продукттар ҡулланыу ҙур роль уйнай. Зарарланған банкалар, ғәҙәттә, ҡапҡасын тишкәндән һуң, “пышылдап” газ сығарыусан. Еҫе һәм тәме лә үҙгәрмәгән булыуына ҡарамаҫтан, уларҙы сығарып ташлау мотлаҡ. Әммә банканы асмаған һәм бушатмаған көйөнсә ташлау ҙа ярамай. Сөнки асарбаҡ булып йөрөгән кешеләрҙең уларҙы ашап, ағыуланыуы бар.
Хәлил ҺӨЙӨНДӨКОВ,
отставкалағы хәрби табип.
