Тарих, саясат, этнология, география

Тар аймақта өмір сүре отырып, отырықшылықпен жылқы малын көптеп асыру сөзсіз - құбылыс. Археологиялық деректер - Ботайлықтарды жылқы малын қолға үйреткенін дәлелдегені белгілі. Тұрақжайдың айналасында - мыңдап жылқы ұстау мүмкін бе? Тұрақжайдың уақыты бірнеше ғасырларға созылғандықтан - жылқы малының көбеюі, сүйектерінің артуы заңдылық. Неге Ботайлықтардың ареалы кеңеймеді? - Бәлкім, осы аймақта ғана жабайы жылқы малын көптеп тіршілік еткенінен болар. Далалы аймақта неге Ботай мәдениеті кең таралмады?...

Ортағасырлық кезең - феодалдық құрылыспен ерекшеленетіндігі белгілі. Бірақ, Феодализм - құл иеленушіліктен жағымды болғанымен өте қарама-қайшылыққа негізделген жүйе. Жоғарғы феодалдан алған жерді - уақытша ала отырып, арықарай сенімгерлікпен тапсырып отыру. Сенімгерлік жойылған жерде - иелікте жойылады. Үздіксіз соғыс жағдайында - жоғарғы басшылық/ қожайын тапсырған сенімділікті ақтау оңай емес. Алайда, қалалы елді-мекендердің тірлігі - сырттағы шаруалардың борышқорлығына байланысты болғанымен, қала тұрғындары ішіндегі сауда байланысын - цех қызметкерлері (қолөнершілер) мен саудагерлер жасайды...

Энеолит дәуірінде Қазақстан аумағында жылқы малын қолға үйрету - адамдардың Қола дәуірінде жартылай көшпелі, Темір дәуірінде көшпелі мал шаруашылығына өтуіне әсер етті. Жылқы малын мініс көлік ретінде - Қола және Темір дәуірлерінде қарамағындағы төрт малын ұзақ қашықтыққа жаюға мүмкіндік берді. Жылқы малы - көшпелі мал шаруашылығына икемделген адамдарға кең кең масштабты игеруге мүмкіндік бере отырып, қауымдықтық-рулық, тайпалық тұрғыда бірігуге итермеледі. Сондықтанда болса керек қола дәуіріндегі мәдениет өкілдерінің тіршілік ету кеңістігі кең...

Қола дәуірі уақытында Қазақстан аумағының басым бөлігін Андронов мәдениетінің адамдары мекендегені белгілі. Энеолит дәуірінде Қазақстан аумағында жылқыны қолға үйретуі - қола дәуірінде адамдардың берік металлға қол жеткізуі жылқы малын көптеп өсіруге мүмкіндік берді. Жылқы малын мініс малға айналдыру үшін - ауыздықтан - тағаға дейін жасай алуың керек. Әйтпесе, жәй ғана арқанмен байлай отырып, ұзаққа бармайсың. Қола дәуірінде - адамдардың мырыш пен қалайы металлдарын қоса отырып қола алуы тек ғана ауыздық пен тағаны ғана жасай алуға мүмкіндік бермеді...

Ферғана атауы - көршілес Өзбекстан мемлекетіндегі қала не әкімшілік орталық ғана емес. Қала және облыс ауқымынан кең - Орталық Азия өңіріндегі өркениет ошақтарының бірі саналады. Ферғана кең мағынада - бірнеше мемлекеттер аумағын алып жатқан тарихи-географиялық аймақ. Қырғызстанның - Жалал-абад, Өзбекстанның - Ферғана, Тәжікстанның солтүстігін алып жатыр. Орталық Азияның халық саны бойынша ең тығыз орналасқан аймағы. Ежелгі Қытай деректерінде Ферғана аймағы - Давань атауымен белгілі. Ежелгі Үйсін, Кушан патшалықтары осы аймақта болған...

Хорезм атауы - географиялық тұрғыда көршілес Өзбекстан әкімшілік облысы не Орталық Азия өркениетінің ошақтарының бірі ғана емес - сонымен қатар тарихи тұрғыда бірнеше мемлекет атауы. - Географиялық тұрғыда - Әмудария өзенінің аңғарын Хорезм дейді. Топонимдік мағынасы төмеңгі жер не азықтандыру жер-деген мағынада. Бұлай аталуына жердің географиялық ерекшелігі мен өзен суының тіршілігі жатса керек. Ортағасырларда - Хорезмшах атауымен империя өмір сүріп, моңғолдардың шапқыншылығымен құлағаны белгілі...

Евразия құрлығының шығысы - Маньчжурия, батысы - Венгрия, Оңтүстігі - Орталық Азия аумағының далалы аймақтарын алып жатқан аймақты шарты түрде - географиялық ерекшелігіне байланысты Ұлы Дала деп айтатындығы белгілі. Далалы аймақтарды - климаттық ерекшеліктерге байланысты, түркі, тунгус-маньчжур және фин-угор халықтары басым түрде мекендегенімен, олармен шекаралас отырықшы парсы және славян, роман тілдес халықтарда қоныстанған. Алайда, Әлемдік тілдердің басы - қола дәуірінде байқалғанымен, ежелгі темір дәуірінде басталып, ортағасырларда - көбейіп, жіктеліп бітті...

Қазақстан Республикасы Қасым-жомарт Кемелұлының 2 қыркүйектегі жолдауы аясында 2027 жылы бүкілхалықтық референдум өтетіндігі жарияланған болатын. Заң шығарушы органы - парламент жұмысын жүйелеу, әрі жетілдіру мақсатында жоспарланып отырған бұл реформа - екі палаталы парламенттік жүйеден - бір палаталы парламенттік жүйеге көшуді көздейді. Қоғамдағы саяси партиялардың ықпалын арттыру мақсатында жасалайын деп отырған бұл реформа - парламенттің, саяси партиялардың ықпалын арттырып, қоғамдағы саяси көппікірлікке жол ашуы мүмкін...

Сөзсіз, қазіргі революциялар мен саяси тұлғалар - парақшалар таратып, ел аралап, жылдар бойы дайындалып жүзеге аспайды. Түрткі оқиға жантүршігершілік не эмоцианалды болса болғаны. Қалғанын әлеуметтік желілер арқылы ескен үндеулер мен ақпараттар өз нәтижесіне жеткізеді. Ұялы телефондағы мессенджер арқылы тараған үндеулер - дамыған мемлекеттер мен енді ғана дағдарыстан шығып жатқан мемлекеттердің ірі қалаларын лезде толтырады. Аса бір қару асынып - билікке қарсы шығып, әкімшілік ғимараттарды басып алудың қажеті жоқ...

Бүгін президент өз жолдауында - болашақта заң шығарушы орган палаталарын қысқаруын мүмкін. Бірақ, бұл бір жылдық талқылаулар мен референдум арқылы шешілуі керек деді. Жалпы бір палаталы парламентті мемлекеттердің көбісі - парламенттік республика қатарында. Яғни, президент өкілеттілігі аз, парламентте - фракциясы басым партияның үкіметі күшті мемлекет. Мысалы: Израиль, Грекия, Сингапур, т.б. Мысалы: ҚХР, ҚХДР, ВСР, ЛХДР Әрине, бір палаталы парламенттік республикаларда - заңның қабылдануы тез жүзеге асады...

Тарихқа әуесқой не логикалық көзқараспен қарайтын азаматтар - Шыңғыс ханды қазаққылдырып шығаруында Төре руын мысалға алатындығы бар. Сөзсіз, Шыңғыс хан әулетін, ұрпақтарын - Төре атауымен атап, жеке ру еткен тек ғана қазақ елі. Бірақ бұл Шыңғыс хан әулеті Қазақ елінде ғана сақталыпты қалды дегенді білдірмейді. - Шыңғыс ханның атамекені саналатын Моңғолия елінде - 1/3 бөлігі Шыңғыс хан әулеті тарайтын Бөржігін руына жатқызады. Әрине, Бөржігін руына өз шыққан тегін жақындатып жазып алғандарда дейтіні қарамастан - генелеологиялық тұрғыда 1464-1573 жж...

Қазақ халқының қалыптасу кезеңі - Ерте темір дәуірінен басталып, географиялық Қазақстан аумағында жүргені белгілі. Географиялық Қазақстан аумағынан тыс жерде қазақ атауына ұқсас этникалық бірлестіктер (казактар, Кавказдық қазақ/газах) болғанымен - қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына әсер ете алмады. Иә, Қазақ халқы этникалық тұрғыда - ру-тайпалардан құралғанымен, өзге географиялық аумақтағы не ортағасырлық кезеңде өмір сүрген ру-тайпаларды қазақ деп айту қиын. Бірақ олардың біразы тарихи кезеңдерде...