ԵԿԵՂԵՑԻ
1. «Եկեղեցի» բառը հունարեն նշանակում է ժողով կամ միություն: Քրիստոնեական Եկեղեցի ասելով հասկանում ենք քրիստոնյաների ընդհանրությունն ու միությունը, որն, ըստ Պողոս առաքյալի, Քրիստոսի խորհրդական մարմինն է [տե՛ս Եփես. 1.22-23]:
Եկեղեցու վերաբերյալ Հավատո հանգանակում գրված է. «Հավատում ենք միայն մի ընդհանրական և առաքելական սուրբ Եկեղեցուն»: Ըստ այս բանաձևի էլ կարող ենք Եկեղեցու մասին ամենաընդհանուր պատկերացում կազմել:
Եկեղեցին մի է և ընդհանրական, քանի որ նա միությունն է բոլոր ուղղափառ հավատացյալների, ովքեր թեպետ գտնվում են աշխարհի զանազան կողմերում, սակայն ունենալով նույն հավատը՝ միավորված են մի Եկեղեցու մեջ: Ու թեև կան ազգերի ու լեզուների, սովորույթների և ավանդությունների տարբերություններ, անգամ դավանական վեճեր ու բաժանություններ, այնուհանդերձ Քրիստոսի Եկեղեցին մի է և ընդհանրական, թեև, ըստ վերոհիշյալ տարբերությունների, բաժանվում է տարբեր, ինքնուրույն և համապատասխան անուններ կրող առանձին Եկեղեցիների:
Քրիստոսի մի և ընդհանրական Եկեղեցին առաքելական է, այսինքն՝ նրա ավանդությունը առաքյալների միջոցով անմիջականորեն կապված է Քրիստոսի հետ: Այդ կենդանի շնորհական կապը նրանք հաստատեցին իրենց քարոզչությամբ և վկայությամբ: Առաքյալներից է սերում նաև Եկեղեցու նվիրապետությունը իր հաջորդական շնորհաբաշխությամբ, որովհետև նրանք ձեռնադրեցին իրենց հաջորդներին, որոնք էլ իրենց հերթին ձեռնադրեցին նորերին: Այսպես Սուրբ Հոգու շնորհները և հոգևոր իշխանությունը դարեր շարունակ փոխանցվում են սերնդից սերունդ Եկեղեցու նվիրապետության միջոցով, որը հիմնված է առաքելական ավանդության վրա:
Եվ վերջապես՝ Եկեղեցին սուրբ է, քանզի այն Քրիստոսի մարմինն է, և Քրիստոս նրա Գլուխն է: Թեպետ եղել են ու կան բազմաթիվ անկատարություններ, սակայն իր էությամբ Եկեղեցին միշտ սուրբ է իր մեջ կատարվող սրբագործությունների և խորհուրդների շնորհիվ, որոնց միջոցով Եկեղեցու անդամները մշտապես հաղորդակցվում են Սուրբ Հոգու նորոգող շնորհներին:
Հայ Եկեղեցի
Մեր Եկեղեցին, որն Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիներից մեկն է, կոչվում է Հայաստանի Առաքելական Եկեղեցի կամ պարզապես՝ Հայ Եկեղեցի: Նրա հիմնադիրներն են ս. Թադեոս և ս. Բարդուղիմեոս առաքյալները՝ Հայոց աշխարհի առաջին լուսավորիչները: Նրանց կողմից ձեռնադրված եպիսկոպոսները հաջորդաբար հովվել են դեռևս հեթանոսական Հայաստանում ծածուկ գործող և հալածվող Հայ Եկեղեցին: Մինչև ս. Գրիգոր Լուսավորչի և ս. Տրդատ թագավորի կողմից քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելը և ազգովին դարձի գալը ս. Գրիգորին նախորդել են մի շարք հայրապետներ, որոնցից ոմանց անունները հայտնի են պատմությունից: Այսպիսով, Հայ Եկեղեցին ուղղակիորեն առաքելական ծագում ունի, և սխալվում են նրանք, ովքեր այն Լուսավորչական են կոչում՝ նրա սկիզբը համարելով ս. Գրիգոր Լուսավորչի քարոզչությունը:
Հայ Եկեղեցին մյուսներից տարբերվում է ոչ միայն իր ազգային և լեզվական ինքնուրույնությամբ, այլև ավանդության արժեք ստացած մի շարք դավանական, ծիսական և աստվածպաշտական առանձնահատկություններով:
Մեր եկեղեցին դավանում է առաջին երեք տիեզերական ժողովների վարդապետությունը: V դ. Ասորի և Ղպտի Եկեղեցիների հետ Հայ Եկեղեցին ձեռնպահ մնաց Քաղկեդոնի ժողովի որոշումներն ընդունելուց, իսկ 506 թ. Դվինի I ժողովում դրանք որոշակիորեն մերժեց՝ քննարկվող քրիստոսաբանական խնդիրը լուծելով Քրիստոսի մարդեղության մասին տիեզերական վարդապետների ուսմունքին հավատարիմ դավանական եզրահանգումներով:
Ի տարբերություն գրեթե բոլոր Եկեղեցիների՝ մեր Եկեղեցին ս. հաղորդության գինուն ջուր չի խառնում, իսկ հացը պատրաստում է առանց թթխմորի՝ առ այսօր հավատարմորեն պահելով Եկեղեցու նախնական ավանդությունը:
Ողջ աշխարհում Հայ Եկեղեցին եզակի է մնացել նաև Աստվածահայտնության տոնակատարության մեջ. Հիսուս Քրիստոսի ծնունդը և մկրտությունը մենք նշում ենք միևնույն օրը՝ հունվարի 6-ին՝ չխախտելով Եկեղեցու հնավանդ սովորությունը:
Մեր Եկեղեցու ծիսակարգը, սերելով առաջին տիեզերական վարդապետների հաստատած սկզբունքներից, աստիճանաբար ինքնուրույն զարգացում է ապրել: Այն ենթարկվել է փոփոխությունների և ճոխացվել մեր ս. Հայրերի կողմից՝ վերածվելով յուրօրինակ հոգևոր, ազգային և մշակութային արժեքի: Այդպիսին են նաև հայոց տաճարներն իրենց առանձնահատուկ ճարտարապետական հորինվածքով:
Իր պատմության ընթացքում մեր ժողովրդի կրած ալեկոծությունների հետևանքով Հայ Եկեղեցին ունեցել է բազմաթիվ նվիրապետական աթոռներ: Ներկայումս դրանք չորսն են՝ Ամենայն հայոց (Ս. Էջմիածին) և Կիլիկիո (Անթիլիաս) կաթողիկոսությունները և Երուսաղեմի ու Կոստանդնուպոլսի հայոց պատրիարքությունները:
Հայ Եկեղեցու դավանական և ծիսական առանձնահատկությունները առիթ են դարձել զանազան ասեկոսեների ու զրպարտանքների՝ ընդհուպ մինչև նրան հերձվածող համարելը: Այդուհանդերձ, մեր Եկեղեցին երբեք իրեն չի ճանաչել առանձնացած և օտարացած մյուս առաքելական Եկեղեցիներից, այլ իր որդեգրած սրբավանդ սկզբունքների մեջ ամուր մնալով հանդերձ, մշտապես ձգտել է փոխըմբռնման և միաբանության եզրեր գտնել հանուն հոգևոր հաղորդակցության, փոխադարձ հարգանքի և սիրո:
2. Եկեղեցի է կոչվում նաև քրիատոնեական տաճարը, քանի որ այն հավատացյալների՝ Եկեղեցի-ժողովրդի ժողովատեղին է և մշտապես հանդես է գալիս որպես աստվածպաշտության սրբազան միջավայր՝ իր կառուցվածքով լիովին համապատասխանելով քրիստոնյաների փրկագործության խորհրդին:
Հին ուխտի վկայության խորանի և Երուսաղեմի Տաճարի նման, այն ևս հիմնականում բաղկացած է երեք մասից՝ խորանից, աղոթասրահից և գավթից (խորանը համապատասխանում է սրբություն սրբոցին, սրահը՝ սրբությանը, իսկ գավիթը՝ բակին): Սակայն դժվար չէ նկատել, որ նոր ուխտի տաճարում հավատացյալ ժողովրդի պաշտամունքի հիմնական տարածքը բակից տեղափոխվել է սրբություն, իսկ սրբություն սրբոցը մատչելի է ոչ թե միայն քահանայապետին, այլ՝ բոլոր հոգևորականներին: Այս փաստը վկայում է նոր ուխտի անհամեմատելի առավելության մասին հնի նկատմամբ. Քրիստոս Իր արյամբ սրբագործեց Իր ժողովրդին՝ քրիստոնյաներին, և նրանք Սուրբ Հոգու շնորհով մուտք են գործում սրբարան: Ինչպես ասում է Պետրոս առաքյալը՝ «Դուք ընտիր ցեղ եք, թագավորություն, քահանայություն, սուրբ ազգ, Աստծո սեփական ժողովուրդ» [Ա Պետ. 2.9]:
Այսպիսով, եկեղեցու կառույցը իր երեք հիմնական մասերով ոչ թե սոսկ քրիստոնյաների միասնական աստվածպաշտության համար հատկացված տարածք է, այլ Աստծո նոր ժողովրդի կերտման խորհրդանիշ և նրա սրբագործման ու աստվածացման խորհրդավոր սրբատեղի:
Եկեղեցու խորանը
Խորանը գտնվում է եկեղեցու արևելյան կողմում, քանի որ քրիստոնյաները սովորաբար աղոթում են դեպի արևելք շրջված: Այն եկեղեցու ամենագլխավոր մասն է և նախատեսված է հոգևոր պաշտամունքի համար: Խորան կարող են մուտք գործել միայն եկեղեցու սպասավորները:
Խորանի ս. սեղանի վրա, ուր անտեսանելի կերպով բազմած է Սուրբ Երրորդությունը, ս. պատարագի ընթացքում կատարվում է ս. հաղորդության սրբագործումը՝ հացն ու գինին հոգևորապես, անտեսանելի կերպով փոխարկվում են Քրիստոսի ճշմարիտ մարմնի և արյան:
Խորանը եկեղեցու աղոթասրահից բաժանում է խորանի վարագույրը, որը մեծ մասամբ բաց է լինում, քանի որ Քրիստոս մեզ համար բացել է մուտքը դեպի երկնային սրբարան [Եբր. 10.19-20]: Այն փակվում է միայն պատարագի որոշակի պահերին, ինչպես նաև Մեծ պահքի շրջանում՝ դրանով հիշեցնելով ապաշխարողներին, որ ադամական մեղքի հետևանքով մենք վտարվել ենք դրախտից:
Եկեղեցու աղոթասրահը
Եկեղեցու աղոթասրահը բոլոր մկրտված հավատացյալների համար է: Նրա առջևում, անմիջապես բեմի ներքո գտնվող դասը, որոշ վերապահությամբ, հատկացված է միայն հոգևորականների համար: Տաճարի այդ տարածքը հավատացյալները մուտք են գործում միայն ծեսերի որոշակի պահերին՝ ս. հաղորդություն առնելիս, պսակվելիս, նորապսակներին կամ նորընծա հոգևորականներին շնորհավորելիս և այլն: Եկեղեցու սրահի կենտրոնական մասում երբեմն նստարաններ են դրվում: Այն կարող է ունենալ նաև թևեր, այսինքն՝ դեպի հարավ և հյուսիս տարածվող մասեր, որտեղ նույնպես երբեմն խորան և սեղան է լինում: Սովորաբար հայկական եկեղեցիների հյուսիսային պատի արևելյան կողմում տեղադրված է լինում մկրտության ավազանը:
Եկեղեցու գավիթը
Ինչ վերաբերում է գավթին, ապա այն հատկացված է նրանց համար, ովքեր դեռևս չեն մկրտվել: Առաջին դարերում խիստ սկզբունքային է եղել այն, որ բոլոր չմկրտվածները, ինչպես նաև մկրտված, բայց մեղքի պատճառով հաղորդությունից առժամանակ զրկվածները արարողության ժամանակ չխառնվեն բուն հավատացյալների հետ, այլ աղոթեն գավթում: Հնում գավիթը եղել է պարզապես եկեղեցու բակը: Եվ միայն ուշ միջնադարում սկսեցին եկեղեցիներին կից հատուկ գավիթներ կառուցել, երբեմն՝ բավական մեծ չափեր ունեցող, քանզի արարողությունից դուրս դրանք նաև ժողովասրահի դեր են կատարել: Որոշ գավիթներ էլ ծառայել են իբրև դամբարան, ուր ամփոփում էին իշխանների և բարձրաստիճան հոգևորականների աճյունները:
Եկեղեցու ներքին և արտաքին հարդարանքը
Եկեղեցին կարող է ունենալ մեկից ավելի մուտքեր: Սովորաբար երկրորդ մուտքը լինում է հարավային կողմում: Հաճախ եկեղեցու մուտքերն ու դռները առանձնանում են ճոխ հարդարանքով, քանի որ խորհրդանշում են այն մեծ ողորմության դուռը, որը փակվել էր ադամական մեղքի պատճառով, և որը Քրիստոս բացեց Իր տնօրինությամբ: Մուտքի դռան վերին մասում, բարավորի վրա, հաճախ հարթաքանդակ կամ որմնանկար է լինում:
Եկեղեցու սյուները երբեմն տեսանելի են, երբեմն էլ գտնվում են պատի մեջ: Նրանց ստորին մասը կոչվում է խարիսխ, իսկ վերինը՝ խոյակ: Դրանք սովորաբար հարդարվում են գեղեցիկ հարթաքանդակներով:
Առհասարակ եկեղեցին հարդարված է լինում զանազան սրբապատկերներով, որոնք ներկայացնում են երկնաբնակիչ սրբերին և հրեշտակներին: Հայկական հնագույն տաճարները դրսից հարդարված են հարթաքանդակներով, իսկ ներսից՝ որմնանկարներով: Ցավոք, պատմական դաժան անցուդարձերը շատ քիչ նմուշներ են թողել հոգևոր արվեստի այդ սքանչելի կոթողներից: Այնուհանդերձ, պահպանվածը առ այսօր հիացմունք է պատճառում: Վերջին դարերում քիչ են հանդիպում որմնանկարված եկեղեցիներ, իսկ ներկայումս պարզապես սրբապատկեր-նկարներ են զետեղվում տաճարի որոշակի մասերում: Տաճարի բոլոր սրբապատկերներն օծվում են հատուկ արարողությամբ՝ դառնալով երկնային շնորհի ճառագման պատուհաններ: Եվ հավատացյալները հաճախ խոնարհվում և աղոթում են նրանց առջև իբրև կենդանի սրբերի՝ խնդրելով նրանց բարեխոսությունը:
Սրբապատկերների առջև, ինչպես նաև խորանի կենտրոնում կախվում են մշտավառ կանթեղներ: Եկեղեցու լուսատուներից են նաև բազմաթիվ այլ լապտերներ, բեմի վրա դրվող աշտանակները, գմբեթից կախված ջահը: Դրանք բոլորը ոչ միայն լուսավորության համար են, այլև խորհրդանշում են եկեղեցում առկա երկնային լույսը, որը լուսավորում է մեր հոգիները:
Եկեղեցու սյուների և կամարների վրա հանգչում է գմբեթը, որը ներսից կիսագնդաձև, իսկ դրսից դեպի վեր խոյացող վեղարանման ծածկ է: Այսպիսի ձև ունեցող գմբեթը, որը բնորոշ է առանձնապես հայկական եկեղեցիներին, կոչվում է կաթողիկե: Եկեղեցու գմբեթը խորհրդանշում է երկնային Երուսաղեմը: Ուստի դրսից և ներսից այն հարդարվում է դրախտի, երկնային զորությունների կամ երկնաբնակիչ դարձած առաքյալների պատկերներով:
Գմբեթի գագաթին գտնվում է մեծ խաչը, որը երևում է ամեն կողմից՝ եկեղեցի կանչելով քրիստոնյաներին, ինչպես նաև խորհրդանշում է խաչի միջոցով դեպի երկնքի արքայություն տանող ճանապարհը:
Նախկինում եկեղեցու գմբեթը շրջակա այլ շենքերի նկատմամբ առավել բարձրադիր է եղել՝ ընդգծելով հոգևորի գերակա նշանակությունը մարդկանց կյանքում: Առհասարակ, բոլոր տաճարները, արտաքին տեսքով տարբերվելով սովորական շինություններից, իրենց արտասովոր, սքանչելի ճարտարապետությամբ կոչված են հեռվից գրավելու մարդկանց ուշադրությունը, նրանց կանչելու դեպի իրենց խորհրդավոր տարածքը և հաղորդակից դարձնելու աստվածպաշտության մեծ խորհրդին:
Այդ կանչն առավել ցայտուն է արտահայտում եկեղեցուն կից կառուցվող զանգակատունը, որտեղից համապատասխան ժամերին հնչող զանգերի ղողանջով հավատացյալները հրավիրվում են մասնակցելու ժամերգության կամ պատարագի արարողությանը:
Եկեղեցին հատուկ արարողությամբ օրհնվում և օծվում է ինչպես շինարարության նախասկզբում՝ հիմնարկեքի, այնպես էլ կառույցի ավարտից հետո՝ նավակատիքի ժամանակ: Օրհնվում են նաև եկեղեցու ներսի գրեթե բոլոր հիմնական մասերն ու ծիսական առարկաները: Այս ամենով եկեղեցին ամբողջապես հանդիսանում է վերերկրային, սրբազան և սրբարար, հոգեղեն և հոգեղինացնող, օրհնյալ և օրհնություն պարգևող դրախտավայր. Ինչպես սուրբ հայրերն են ասում՝ երկինք երկրի վրա:
* * *
Եկեղեցի պետք է մտնել սրբազան երկյուղով ու ակնածանքով, քանզի այնտեղ ներկա է Ինքը Սուրբ Երրորդությունը, որ անտեսանելի կերպով բազմած է սուրբ սեղանին և շրջապատված է երկնային զորությունների ու սրբերի բազմությամբ: Ուստի մտնելով այնտեղ՝ պետք է խաչակնքել ու երկրպագել խորանի առջև:
Հաճախակի այցելելով եկեղեցի և ներկա լինելով նրա օրհնաբեր մթնոլորտում, մասնակցելով այնտեղ կատարվող արարողություններին և մշտապես վայելելով շնորհի անտեսանելի ներգործությունը՝ մարդն օժտվում է հոգևոր, երկնային հատկություններով, ձերբազատվում վնասակար հակումներից և սպառազինվում աշխարհի հրապույրներն ու փորձությունները դիմագրավելու զորությամբ:
——————
Աղբյուր՝ http://www.sacredtradition.am/Library/encyclopedia.php?NM=0&iM=205&iL=0&iA=144
