Найти тему
TURFA OLAM

Зардушт ва Зардуштийликнинг асоси авесто

Эр. авв. IX - VIII асрларда Осиёнинг марказий кисмида шундай бир ёруглик пайдо булдики, бу нарса уша даврда инсоният тараккиётига узининг таъсирини сезиларли даражада курсата олди. Шаркий Эрон ва Марказий Осиёда истикомат килувчи кадимий кабилаларнинг ижтимоий тузуми узгараётган ва диний карашлари хамда жамиятда руй бераётган табакаланиш давом килаётган бир пайтда Турон пасттекислигида Амударё буйларида янги гоя, янги фикрлар ва янги таълимот вужудга келди. Бу таълимот улкада шаклланган куп худолик ва ошикча сарф - харажатларга, атроф - мухитни ифлосланишига хамда инсонлар хаётида мухим урин тутган жонли хайвонларни кириб куп-куп курбонликлар килинишига карши тура оладиган таълимот эди. Бу таълимотга амал килган инсон Эзгу фикр, Эзгу сўз, Эзгу амални бутун хаёти давомида калбига жо килиши лозим эди.Ушбу таълимотни асосчиси Зардушт булиб, у уз таълимотини жамиятда яшовчи хар кандай синф вакиллари орасида куркмасдан таркатиб узини хаклигини исботлай олган. Берунийнинг гувохлик беришича, Зардушт македониялик Александрнинг Марказий Осиёга келишидан 258 йил илгари дунёга келган.

-2

Лекин кейинги изланишлар, айникса Авестодаги шеърий матнларнинг анализи, улардаги уша давр табиий шароитлари ва вокеаларини тасвирланишидан келиб чикиб, олимлар Зардуштни эр. авв. VIII асрнинг охирида дунёга келганини ва VII асрнинг охирги чорагида дунёдан утганлигини тасдиклашади. Унинг асосий номи Заратуштра булиб бу суз “ Сарик туя сохиби ”, “ Заррин ёруглик эгаси ” деган маъноларни англатади. У куйи Амударё хавзасида яшовчи машхур Спитама уругидан булиб у уруг орийлар уруги иттифокига кирган. Зардуштни ёшлигидан отаси чупон Барзин - курушга шогирд килиб беради. У 15 ёшигача хар хил худоларга сигинувчи орийлар уругида кенг таркалган яштларни ёдлаб олади. У 23 ёшига етганида уруг-кабилалар орасидаги келишмовчиликларнинг асосий сабаби уларнинг хар хил худоларга сигинишлиги эканлиги ва халкнинг ахволи огирлиги эса уларнинг хар хил худоларга куплаб курбонликлар килишлиги ва хатто курбониликка одамларни хам ишлатилишлиги эканлигида деб билади. Шундан кейин у факат битта худога, яъни Ахура – Маздага сигинишни ва унинг курсатмалари булган Авестога амал килишни таргиб кила бошлайди. Лекин уни бу даъватларини кабиладошлари совуклик билан кутиб олишади ва уни ватанидан бадарга килишади.

-3

Кейинчалик ватанига кайтиб келади ва уз кабиладошига уйланади. Ундан уч угил ва уч киз тугилади. Хозирги кунда унинг гояларини мужассамлантирган илмий бадий асар “ Авесто ” деб номланиб, у асос солган таълимот ва гояни узида мужассамлантирган дин зардуштийлик дини дейилади. Зардуштийлик дини дуализмга асосланган, яъни олам икки асоснинг икки ибтидонинг, ёруглик ва коронгулик, яхшилик ва ёмонликнинг тухтовсиз курашидан иборат деб уктиради. “ Авесто ” да баён килинган вокеалар асосан, “ Арианам Вайжа ” мамлакатида, яъни олимлар томонидан “ Катта Хоразм ” деб аталган давлатда руй беради. Бу давлат Бактрия, Маргиёна, Сугдиёна, Хвайрезм ( Хоразм )ни уз ичига олган. “ Авесто ”да подшохлар, олий табака вакиллари, рухонийларга ва диний урф - одатларга хам катта урин ажратилган. Шунингдек “ Авесто ”да табиат, уни ёвуз кучлар ( девлар )дан мухофаза килиш хакида хам кимматли фикрлар айтиб утилган. Зардушт Фирдавсий ва Берунийларнинг тасвирича, уз динини Эрон шохи Виштаспга асослаб курсатиб, унинг эътирофини хам козонади. “ Шахристонхои Эрон ” китобида Виштасп фармонига кура, Зардушт 1200 бобдан иборат панднома “Авесто”ни олтин тахтачаларга ёзиб, шохнинг оташкадасига топширган деб ёзадилар.

-4

Шундан кейин эса Зардуштнинг хохиши ва Виштаспнинг фармонига кура, барча шахарларда оташкадалар - ибодатхоналар курилади. Авестода езилишича Эзгулик худоси Ахурамазда билан ёвузлик худоси Ахриман уртасидаги кураш абадийдир, нихоят, кураш натижасида яхшилик галаба килиши керак. Зардуштийлар куёш, олов, ер, сув ва хаво каби табиат муъжизаларини улуглаб, уларга сигиниб келганлар. Зардўшт 77 ёшида Балх шахридаги ибодатхонада ибодат пайтида купхудолик тарафдори Братарвахш томонидан пичоклаб улдирилади. Зардуштийлик динининг асоси булмиш Авестони икки нусхаси македониялик Александрнинг юриши даврида йук килинади. Сосонийлар даврининг охирларида араблар Эронни босиб олиб эски динга тегишли булган китобларни утда ёкишади. Уз этикодларига содик баъзи бир кавмлар Авестони каттагина кисмини олиб Хиндистонга кочишади. Улар катта кийинчиликлар билан Хиндистонни Бомбей шахри атрофидаги кишлоклардан бирига етиб боришади ва у ерда колиб кетишади.

-5

Авесто 1825 йилда инглиз тилида, 1873 йилда немис тилида, 1901 йилда рус тилида нашр килинган. Ушбу китобнинг энг нодир нусхалари хозирги кунда Париж ва Даниядаги Копенгаген Миллий кутубхоналарида сакланмокда. Асарнинг узбекча янги нашри 2001 йилда “ Авесто ” яратилганининг 2700 йиллик юбилейи муносабати билан тайёрланди. Шуни айтиш жоизки, 1999 йил ноябр ойида халкаро Юнеско ташкилоти узининг Парижда булиб утган 30 – сессиясида “ Авесто ” нинг 2700 йиллигини кенг нишонлаш хакида карор кабул килди. Юбилей тантаналари 2001 йилда Авесто ватани Узбекистонда, айнан Хоразмда кенг нишонланди ва Урганч шахрида Авесто ёдгорлик мажмуаси барпо этилди.