Татарча Дзен: Марат Кәбир карашы

Кышын кар ява, ул кар язын эреп суга әйләнә дә җиргә сеңә, ә җәй җиткәч томан булып, парга әйләнеп, күккә күтәрелә дә кышын тагын кар булып җиргә төшә. Табигатьтә бер нәрсә дә юктан бар булмый, бардан юк булмый. Физика дәресендә укытучы шулайрак аңлата иде бугай. Үткән меңъеллыкта ук инде бу. Хәзер ул укытучы бакыйлыкка күчте инде, мәктәпне дә яптылар… Мин теге дәрестә сөйләнгән сүзләрнең дөреслегенә төшендем. Белү бер нәрсә икән ул. Аңлау - икенче. Төшенү бөтенләй бүтән. Белем ул киштәдәге китеп шикелле, тора шунда беркемгә бер зыян китермичә, кирәк булса - кулланасың, кирәкмәсә - онытыла...

Без һәрвакыт “Баш исән булсын,” - дибез. “Аяк-кулың сызлаусыз булсын,” - дип тә телибез. Тик беркемнең дә: “Борының исән булсын!” - дип теләк теләгәне юк. Борының сызлаусыз булсын, дип тә әйтмиләр. Югыйсә, кеше йөзендәге иң мөһим нәрсә борын бит инде. Көзгегә карагыз әле, тәхеттәге патша кебек утыра бит ул. Беренчедән, без исләр дөньясында яшибез. Хуш исләр, бик үк хуш булмаганнары… Хәтта гашыйк булу да күзең төшкән кешедән нинди ис килүе белән бәйле икән. Әле күзең күргәнче үк аның исе сине арбап ала, кызыксынырга, караш ташларга мәҗбүр итә...

Без тыңгысыз кешеләр бит инде, анда чабабыз, монда чабабыз, барсына да өлгерергә тырышабыз. Бер мизгелгә туктап торсак та дөньябыз кителеп төшәр кебек кыланабыз. Менә шундый вакытларда акыл, якты хисләр, тагын әллә күпме әйбәт әйберләр безне куып тоталмыйча артыбыздан йөгереп йөридер сыман тоела. Йөгерәләр, безне тотарга, акыллы итәргә, якты хисләр белән бизәргә тырышалар, тик… Куып тоткан вакытлары да булгалый. Ул чакта инде син чын мәгънәсендә бәхеткә ирешәсең. Менә шундый берничә очракны искә төшереп китәргә телим әле...

Кеше дөньяда иң акыллы җан иясе, дип мактанырга яратабыз бит инде без. Чынлап та шулай, бер карасаң, бәхәсләшеп булмый торган хакыйкать. Әмма без аз гына сәеррәк тә бугай… Моны төгәл генә билгеләп булырдай сүз дә табалмыйм әле. Бер мәлне Башкортостанның гафури районында йөрибез. Матур як ул, таулар, кыялар… Менә шул кыя башында дөньяның иң акыллы җан ияләре ташны уеп язу калдырганнар: “Здесь был Вася!”, “Булат+Зилә” Кайберләрендә таш уеп язган көннәренең датасы да бар. Әйткәндәй, элек мондый язулар бихисап була торган иде...

Кайчагында мин “укырлык әсәр юк,” - дигән сүзне ишетеп хәйран калам. Ничек булмасын! Хәзер теләсә кайсы катлам кешесе үз дәрәҗәсенә туры килгән теләсә-нинди әсәрне табып укый ала. Мөмкинлеге зур аның - дус-ишләр тәкъдиме, интернет, кибетләр. Китапларның да төрле форматлары - кәгазь, электрон, аудио. Тик ул укымый, теләге юк. Аңа белем дә, хис-тойгылар да кирәкми. Ул бикләнгән. Ничек кенә сәер тоелмасын, “Кибеттә бер юньле ризык юк,” - дип зарланучылар да бар. Аларны берәр атнага СССР-га, яки туксанынчы еллардагы Россияга җибәреп торасы килә...

Студент чак. Ул чорда да студентларның әти-әниләре була торган иде инде, тик ни өчендер машина да алып бирмиләр, көндәлек чыгымнарыңа да дип акча да җибәрмиләр иде. Шуңа без үзебез эш табарга тырышабыз, кайдан җай чыгарга мөмкин, берсен дә калдырмыйбыз. Кайчагында укытучыларның йомышын да йомышлый идек. Без я бакчаларына барып җир казыйбыз, я ремонт-фәлән ясыйбыз, ә алар зачет куя, экзаменда хәлгә керә. Мин мондый күренешне гаепли дә алмыйм хәзер, ансы да үзенә күрә бер университет, тормышта үз урыныңны табарга омтылыш тәрбияләү мәктәбе, булгандыр сыман тоела...

Саранлык дип тә, комсызлык дип тә әйтеп булмый бугай инде аны. Ни дисәң дә дөрес булмас сыман. Тик мин гел диярлек шундый очракларга тап булам. Кеше үз проблемаларын… проблема да түгел хәтта… Кеше һәрвакыт диярлек башкалар исәбенә яшәргә тели. Шулай дисәң, дөресрәк бугай. Тик мондый күренешләр бүтәннәр белән дә була икән. Бер егет дача алды. Сөенеп туялмый, җир яхшы, күршеләр әйбәт. Күршесендә карт белән карчык яши икән. Карчыгы бигрәк сөйкемле инде, җирне ничек эшкәртергә, тегесен-монсын кайчан, ничек утыртырга өйрәтеп кенә тора...

Бу хакта язудан үземне әллә ничә тапкыр тыеп калдым. Шушы өлкәдә эшләгәч, бүтәннәрнең җитешсезлеген күрсәтү тыйнаксызлык дип кабул ителер кебек тоелды. “Сез дөрес эшләмисез, мин генә әйбәт,” - дигән сыманрак. Шулай да йомшак кына итеп, җыр текстлары өлкәсендәге кайбер нәрсәләргә игътибар юнәлтергә булам. “Китап” романында сүзсез җырлар җырлау күренеше бар. Җырчы “Сарман буйларына барган чакта…” дип интегеп тормый, бернинди мәгънәсез авазлар гына чыгара: “Итта-ритта-ритта-та…” Тамашачы шуны исе китеп тыңлый, алкышлый...

Логика дип әйтәбез инде без аны. Мантыйк та дибез. Икесе дә татарга читтән кергән сүз, икесе дә бер төшенчәне аңлата. Бу фикер йөртүнең эзлеклелеген билгели торган нәрсә инде. Авызыңнан сарымсак исе килеп тора икән, димәк, сарымсак ашагансың, сарымсак ашагансың икән, димәк, адәм арасына чыгарга ниятең юк - шундыйрак эзлеклелек. Борыңгы греклар аның төрле нечкәлекләрен өйрәнеп, фән дәрәҗәсенә җиткергән, фәлсәфәнең бер тармагына әйләндергән. Бер карасаң, чынлап та өйрәнерлек, математика шикелле үк кызыклы нәрсә ул...

Коточкыч хәлләр еш була безнең тормышта. Шуларның кайберсе электр тогы белән дә бәйле. Үземнең дә шундый кызык хәлдә калганым бар. Фатир алгач, ремонт ясыйсың бит инде. Мин дә стеналарның штукатурын коеп, яңадан эшләргә булдым. Кухня стенасын җимереп маташканда, тизрәк купсын дип аңа тимер шпатель белән кереп киттем. Куптарырга керешкәч, әллә нәрсә булды - кулга меңләгән кечкенә кырмыска ябышып, бөтен тән буйлап таралгандай тоелды. Үзләре вак кына булсалар да әзмәверләрчә нык басып йөгерешәләр кебек...

Без кечкенә вакытта мәктәп тәрбиясе бик яхшы булгандыр инде, һәртөрле урман җанварларына, без бер тапкыр да күрмәгән җан ияләренә карата да якты караш тудыра торганнар иде. Карга, төйлгәннәр дә ул кадәр үк коточкыч түгел икән, аларның да үз вазыйфасы, файдасы бар. Аю бүреләр дә… Бүре белән кырмыскаларны урман санитарлары дип атаганнары хәтердә калган. Печән чапкан вакытларда кырмыска ояларына бик еш юлыгабыз. Мин аларның тырышлыгына, бердәмлегенә сокланып күзәтәм. Үзләреннән әллә күпме зуррак агачларны да җилтерәтеп алып баралар...

Шырпы сызам. “Сызып җибәрүгә үк гөлт итеп ялкын кабына,”- диюдән дә рәхәтрәк нәрсә булмас иде. Тик ул кабынмый. Мин тагы сызып җибәрәм. Кабынмый. Шырпы очындагы күкерт чәрдәкләнеп оча. Икенче бөртекне алам. Юк. Өченчесен. Дүртенчесен… ансы да кабынмый… Шайтан алгыры! Безнең авыл кибетендә генә шундыйны саталар микән ул, башка җирдә дә шулай микән… Борыңгы чор кешесе таш белән дә тизрәк эш иткәндер. Ә монда шырпы! Шулай дип чүп савытына очырганда теге кабынып китә. Ярый әле ул савытта янып китә торган коры-сары түгел...