Quba Xanlığı

1907-ci ildə görkəmli rus arxeoloqu və etnoloqu, rəssamı və muzeyşünası Miller Aleksandroviç Quba qəzasında səfərdə olub və araşdırmalarda iştirak edib. Onun topladığı və çəkdiyi fotoları sizlərə təqdim edirik, həmçinin bəzi annotasiyaları da aşağıda "sitat" kimi oxuya bilərsiniz. Qubada yerləşən Cümə məscidinin fotosu. Fotoda məscidin önündə olan meydan bazarıda gözə dəyir. Sağda biz əlavə tikili kimi minarəni də görürük. Aleksandroviç dağ yəhudilərinə məxsus qədim hamamın fotosunu paylaşır, həm də qeyd edir ki, bu baxımsız vəziyyətdədir...

Burada eksklüziv mənbə, görkəmli tədqiqatçı Adıgözəl Məmmədovun “Досье расстеленного руководителя Азербайджана - М.Д.Багиров” (“CBSPP” Баку, 2019.) kitabıdır. Əli bəy Zizikski 1876-cı ilin noyabr ayında Quba qəzasının Zizik kəndində anadan olmuşdur. Əli bəyin atası Harun bəy İsgəndər bəy oğlu Zizikski Quba qəzasında böyük torpaq mülkədarı idi, həmçinin Quba və Bakı şəhərlərində malikanəsi var idi. 1893- cü ildə Moskva Piyada Junker Məktəbində sıravi rütbəli kursant kimi xidmətə başladı. 1895-ci ildə ikinci leytenant, 1899-cu ildə leytenant rütbəsini əldə etdi...

Quba daim qəhrəman övladların yetişdiyi məkanlardan olub, Fəth Əlilərin, Şeyx Əlilərin davamçıları hər zaman ölkə tarixində iz qoyublar. Bu torpaq Mehrablar və Şahinlər kimi neçə-neçə mərd oğulların yurdudur! Bu gün onlardan biri barədə bəhs edəcəyik - İLK DƏFƏ - EKSKLÜZİV YAZI + FOTOLAR - Novruzəliyev Qonaqbəy Mövlan oğlu - "Şöhrət" ordeninin tam kavaleri! İlk illəri Qonaqbəy Novruzəliyev, 1918-ci ildə Azərbaycanın Quba rayonunun Nügədi kəndində anadan olub və Qubada kənd təsərrüfatı texnikumunu bitirib, mexanik kimi fəaliyyət göstərib...

🗞✍🏻 Quba xanlığının iki görkəmli elm və din xadimi haqqında Abbasqulu ağa Bakıxanov öz “Gülüstani-İrəm” əsərində yazır: 👳🏻‍♂️ Molla Məhəmməd ibn Molla Nəcəfqulu Bakuvi - Təltifat işləri və elmi dərəcə etibarilə əsrinin mümtaz (Q.X. - tanınmış) simalarından biri olmuşdur. Ondan bir çox gözəl əsər yadigar qalmışdır. II Mirzə Məhəmməd xanın müəllimi olmuşdur. Şeyx Bəhaiddin Məhəmməd Amilinin "Kəşkül" adlı kitabını, Fəth Əli xan cənablarının xahişilə, o gözəl əsərə layiq bir tərzdə, ərəbcədən farscaya tərcümə etmişdir...

🔥🔥 Yanvarın 17-dən 18-nə keçən gecə 978 saylı Sovet hərbi qatar eşelonu Azərbaycana daxil oldu. Hədəf paytaxt idi. Amma hərbi qatar gözləmədiyi halda şimal camaatının ciddi müqavimətilə qarşılaşdı - 70 il əvvəlki kimi. İnsanlar arasında relslərin üzərinə uzanaraq ölümə razı olanlar da var idi. Təki qatar Bakıya doğru irəliləməsin... ⚡️⚡️⚡️ Yanvarın 16-dan etibarən, xalq Samur-Xaçmaz bölgəsində müəyyən yolları bağlamağa başladı. Ayın 17-də hərbi qatarın Yalama stansiyasına yaxınlaşması haqda informasiya alan Xaçmaz əhalisi, dəstək üçün Quba və Qusar camaatına xəbər göndərdi...

🔥 Dərbənd şəhərinin yaxınlığında Məmmədqala qəsəbəsi var. Sizə ordan danışım. Çünki, orada Quba izi var, qubalıların izi var. Əsl adı Xanməhəmmədqala olub. Gavduşan hadisələri illərində Fəth Əli xanın Dağıstanda düşmənləri baş qaldırmışdı. Dağıstan feodal hökmdarları Fəth Əli xanın yüksəlişi və onun hakimiyyətinin sərhədlərinin genişlənməsi ilə barışmaq istəmirdilər. Rus qoşunlarının getməsi ilə onların arasında yenidən çəkişmələr başladı. ⚡️⚡️ Beləliklə bu dövrdə, usmi Əmir-Həmzə ilə düşmənçilik edən Quba xanı Fəth Əli, usminin cəsur qardaşı oğlu Xan-Məhəmmədi özünə müttəfiq etdi...

⚡️⚡️⚡️⚡️ Hər şey bir cümlə ilə başladı: "Sara xanım Aşurbəyli yazır ki, sonuncu Bakı xanı Hüseynqulu xan 1806-cı ildə ailəsi ilə birlikdə Qubadan Ərdəbilə qaçdı. Rus işğalı Bakı xanlığının ləğvinə səbəb oldu. Hüseynqulu xan, ailəsi və silahdaşları Ərdəbil yaxınlığındakı Barı (indiki Baruq) kəndində məskunlaşdılar, burada bəzi sakinlər indi də Bakılılar adlanır." 🔥🔥 Axtarışlarım uzun müddət davam etdi, bu kəndi tapmaq çətin oldu, eyniadlı dörd kəndin sakinləri, ağsaqqalları ilə danışdıqdan sonra nəhayət sonda həmin kəndi tapdım...

⚡️⚡️⚡️ Əlhəmdulillah, əlamətdar bir irəliləyişlə 1826-28-ci illərdə İrana sığınan sonuncu Quba xanı Şeyx Əli xanın nəsli və övladları haqqında eksklüziv məlumatı paylaşıram! ⚡️ Səyahətimiz bizi Şeyx Əli xanın övladlarının alqı-satqısını təfərrüatlandıran əhəmiyyətli bir sənədə apardı. Bu əvəzsiz tarixi sənədi Harvard Kitabxanasının arxivində aşkar etdim. ⚡️ Belə ki, sənəddə Qaraçorlu ailəsi ilə Quba xanlarının ailəsi arasında İranın Zəncan şəhəri yaxınlığındakı Ənzər Tarom kəndinin satılması prosesi yer alıb...

✍🏻📜 Görkəmli sənətşünas, Dağıstanın əməkdar elm xadimi Səlim Xan-Maqomedov yazır: "Третья часть территории, на которой живут лезгины, входила в состав Кубинского ханства. Это владение не было чисто лезгинским по своему составу, и лезгины не являлись там главенствующей народностью." "Ləzgilərin yaşadığı ərazinin üçüncü hissəsi Quba xanlığının tərkibində idi. Bura demoqrafik tərkibinə görə sırf ləzgilərdən ibarət deyildi və o cümlədən, ləzgilər orada dominant xalq deyildi." ✍🏻📜 Eyni fakt, əslən ləzgi olan Səriyə Ağaşirinova tərəfindən də təsdiq edilir...

⚡️⚡️ ÖZƏL MƏLUMAT ⭐️ 1817-ci ildə İvan Dobrovolskinin "Asiya musiqisi jurnalı"nda çap olunmuş "Dərbəndli Fətəli xanın mahnısı", ilk dəfə nota alınmış Azərbaycan xalq mahnısıdır. Düşünürəm ki, mahnının meydana gəlməsi, XVIII-əsrin ikinci yarısına, yəni Fəth Əli xanın Dərbəndi xanlığa birləşdirməsi dövrünə təsadüf edir. Jurnalda çap olunmuş "Dərbəndli Fətəli xanın mahnısı"ndan savayı bütün not yazıları fortepianoda çalmaq üçün köçürülüb və həm orijinal, həm də rus dilinə tərcümə olunmuş mahnı mətnləri ilə bərabər verilmişdir...

📌 XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış dahi azərbaycanlı şair Mirzə Məhəmməd Tağı 1819-cu ildə Dərbənd şəhərində anadan olmuşdur. O, əsasən Qumri Dərbəndi kimi tanınmışdır. 🗞 Bəzi mənbələrdə deyilir ki, Qumri Dərbəndin böyük taciri idi və o, Dərbəndin varlı təbəqəsinin nümayəndəsi olduğundan imkansızlara və kasıblara hər cür köməklik edirdi. Təxminən 30 yaşında olarkən Kərbəla ziyarətinə gedir və ondan sonra dini görüşü və həyatı dəyişir. Qumri hər il Məhərrəm ayında evinin qarşısında bu gün onun adını daşıyan meydanda dini mərasimlər - təziyə məclisləri təşkil etməyə başlayır...

Qeyd edim ki, son 2 gerb təsdiqlənməyib. Səbəb ola bilsin ki, gerblərdə Quba qalasının yer alması, qala tipli qızılı və ya gümüşü taclarla bəzədilməsi olmuşdur. Xatırladım ki, şəxsi fikirlərim sadəcə ehtimaldır...