Айдар Гайнетдинов. Язма мирас / Письменное наследие татар

Чүпрәле якларына иң беренче фольклор экспедициясе 1945 елда оештырылган, дип санарга мөмкин. Ул турыдантуры Чүпрәле районына булмый, ә Буа һәм Буденный (Чынлы) районнарына оештырыла. Билгеле булганча, ул вакытта Буденный районының кайбер авыллары хәзерге Чүпрәле районына кергән. 1957 елда Буденный районының биләмәләре Буа һәм Чүпрәле районнарына бүлеп бирелә. Әлеге экспедициядә Хәмит Ярми, Халидә Гатина, Гомәр Разин (Гомәр Бәширов) катнаша. Аны күренекле галим Хәмит Ярми җитәкли. Фольклорчылар Кече Чынлы авылында барлыгы 2 әкият, 3 бәет, 1 дастан язып алалар...

Һич шөбһә юктыр ки, дингә мөнәсәбәтле бер нәрсә, гасре сәгадәттән [пәйгамбәр заманыннан] мирас буларак калса, соңгы буыннар сәләфләрдән [пәйгамбәр заманында һәм аннан соң яшәгән берничә буыннан] алып дәвам иттереп килсәләр, моңа әһәмият бирергә, хәтта ки шәргый бер дәлил итеп санарга тиешле. Сәләфләр гасырыннан калган эш һәм мирас могтәбәр. Фәкать 12 рабигыль-әүвәл көнендә бәйрәм итеп килү гасре сәгадәттән мирас булып калган бер нәрсәме? Һиҗрәттән соң өч гасыр үткән һәм бу вакыт эчендә мөселманнар Мәүлид бәйрәмнәре ясау түгел, хәтта исеме булмаганын белә...

Многие считают, что классик татарской литературы, писатель, литературовед и языковед, публицист, критик, общественный и государственный деятель Галимджан Гирфанович Ибрагимов родился 12 марта (28 февраля по старому стилю) 1887 года. Эта дата указывается во многих научных трудах. В Татарской энциклопедии написано, что Г. Ибрагимов родился 28 марта 1887 года в д. Султанмуратово Стерлитамакского уезда Уфимской губернии (сейчас Аургазинский район Республики Башкортостан). Если обратиться к архивным документам, то можно увидеть, что ни одна из этих дат не соответствует действительности...

Татар әдәбияты классигы, язучы, әдәбият һәм тел галиме, публицист, тәнкыйтьче, җәмәгать һәм дәүләт эшлеклесе Галимҗан Гыйрфан улы Ибраһимов 12 мартта (иске стиль белән 28 февральдә) туган, дип саныйлар. Күп хезмәтләрдә шулай дип бирелгән. Татар энциклопедиясендә, Г. Ибраһимов 1887 елның 28 мартында Уфа губернасы Эстәрлетамак өязе (хәзерге Башкортстан Республикасы Авыргазы районы) Солтанморат авылында дөньяга килгән, дип язылган. Әгәр архив документларына мөрәҗәгать итсәк, әлеге даталарның берсенең дә дөреслеккә туры килмәвен күрә алабыз...

Күренекле галим М. Әхмәтҗанов шагыйрь дә иде. Аларның күбесе басылмаган, галимнең куен дәфтәрләрендә кулъязма вариантта гына саклана. Кайберләре исә төрле газета-журналларда басылып та чыккан. Мәсәлән, Сөембикә-ханбикә, Әмәтхан солтан, Янгура батыр турында шигырьләре Республикабызның төрле газета-журналларында басылып чыккан. Күргәнегезчә, М. Әхмәтҗановның әсәрләре дә татар халкының данлыклы, күренекле уллары-кызлары хакында. 2017 елда аның “Күңел тойгылары” дип аталган шигырьләр һәм прозаик текстлар җыентыгы дөнья күрде...

18 апрельдә татар фән дөньясы зур югалту кичерде: энциклопедик гыйлемгә ия булган, күп фән өлкәләрен колачлаган киң эрудицияле шәхес, күпкырлы галим, филология фәннәре докторы, профессор Марсель Ибраһим улы Әхмәтҗанов 86 яшендә фани дөньядан мәңгелек дөньяга күчте. Белгәнебезчә, ул - бик күп шәҗәрәләр табып, өйрәнеп, фәнни әйләнешкә керткән кеше. Русиядә генә түгел, хәтта бөтен дөньяда татар шәҗәрәләрен Марсель абый кадәр яхшы белгән, җентекләп өйрәнгән кеше юк, дип әйтергә мөмкин. 2013 елда аңа “Татар шәҗәрәләре” хезмәтләре өчен Татарстан Республикасының Дәүләт премиясе бирелде...

2015 елда ТР ФА Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институтында ТР халыкларының тарихи-мәдәни мирасы бүлеге ачылды һәм анда эпиграфик истәлекләр эзлекле һәм күләмле рәвештә өйрәнелә һәм популярлаштырыла башлады. Моның өчен ел саен диярлек татарлар яшәгән төрле төбәкләргә эпиграфик экспедицияләр оештырыла башлады, чөнки әби-бабалары­быздан сакланып калган бер генә эпиграфик ядкәрне дә күз уңыннан ычкындырырга яра­мый, аларның һәрберсен халык­ка кайтаруда җиң сызганып эшләү таләп ителә. Институттагы иң яшьбүлекнең тәүге мәртәбә өйрәнгән төбәге Татарстан Республикасы Арча районы булды...

Безгә еш кына фәнни экспедицияләрдә йөрергә туры килә. Җәй җитү белән илебезнең татарлар яшәгән төрле почмакларына чыгып әби-бабалардан калган борынгы язма истәлекләр эзләп йөрүдә булабыз. Эзләгән тапкан, ташка кадак каккан, дигәндәй, археографик материал, төгәлрәк әйткәндә инкыйлабка кадәр язылган борынгы кулъязмалар һәм сирәк китаплар кая гына барсак та, әле һаман табылып тора, гәрчә инде алар күптәннән череп беткәннәрдер кебек тоелса да. Экспедицияләр аеруча бик мөһим урын алып тора, чөнки, нигездә, шулар ярдәмендә генә татар халкының язма истәлекләре табыла...

Нурлат районы Би Күле авылында Төркиядә яшәгән мәшһүр татар-төрек тарихчысы Әкъдәс Нигъмәт Куратның (1903–1971) бабасы булган Шаһиморатның гарәп язулы кабер ташы сакланган. Ул Нурлат районына оештырылган эпиграфик экспедициябез вакытында табылды. Шаһиморадның атасы Нигъмәтулла (1763–1840) чыгышы белән Тау ягыннан булган, Казан артында 18 ел гыйлем алганнан соң, 1804 елның 6 июлендә 9391 нче номерлы указ алып, Би Күле авылында имам булган. Әкъдәс Нигъмәт Курат аның исемен, бераз кыскартып, фамилия...

Вакыт-вакыт Мәрҗанинең йортында булганлыктан, аның кайбер гамәлләрен бәян итеп китмәкче булам. Сүзгә керешкәнче шуны да әйтим ки, күргән, ишеткән һәм белгән нәрсәләргә кыйммәте вакытында бәя бирелми, шуңа күрә аңа әһәмият бирелми, шул сәбәптән, хәтердә калмый, калса да, бик аз, ярым-йорты, бер шәүлә күк кенә кала. Минем дә аның белән аралашудан калган хатирәләрем бик аз булуы белән бергә, әһәмиятсез була алыр. Моңа карамастан, гыйлем һәм гыйлем әһеленең кадерен белә торган газиз милләтем тарафыннан...

Башкалабыз Казандагы татар зиратларында сакланган ташъязма истәлекләр галимнәр тарафыннан ни өчендер тулысынча һәм тиешле дәрәҗәдә өйрәнелмәгән, бигрәк тә Окольная урамында урнашкан Дары бистәсе зиратына бер эпиграфистның да кулы тимәгән иде. Шуның өчен хәзерге көннәргә кадәр юкка чыкмыйча сакланып калган андагы бөтен эпиграфик истә­лекләрне барлау һәм өйрәнү өчен берничә ел элек ТР ФА Ш. Мәрҗани исемендәге Тарих институты тарафыннан фәнни экспедиция оештырылды. Дары бистәсендәге татар зираты ХIХ йөз башында барлыкка килгән...

Бөек татар галиме Шиһабетдин Мәрҗани (1818–1889) күп кенә борынгы кабер ташларын ачыклаган һәм үзенең мәшһүр «Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар» исемле хезмәтендә аларның тулы текстларын теркәп калдырган. Галим тапкан эпиграфик материаллар арасында Арча районы Түбән Оры авылына караган ташъяма да бар, ләкин ул бүгенге көнгә хәтле сакланып калмаган. 1927–1928 елларда күренекле галим Гали Рәхим (1892–1943) Арча районының (ул вакытта Арча кантоны) кайбер авылларындагы борынгы кабер ташларын өйрәнгән...