Миңә шул тиклем дә ҡыйын, ауыр, үҙемде ҡуйыр урын тапмайым. Әсәйем ике аҙна тирәһе тормаҫтан ятып ҡаты сирләй. Көн барышында, эш араһында ҡайтып-китеп уға дарыуҙар эсерәм, уколдар ҡаҙайым, өй шарттарына яраҡлаштырып система ҡуям. Ҡулымдан килгәндәре ошо. Ҡәһәрле сирҙең һуңғы сиктә ни менән барып бөтөрөн шәфҡәт туташы булып эшләгән апайым, йәнә мин генә беләм, медицина өлкәһендә аңды-тоңдо айырмағ-ан туғандарым, яҡындарым ҡыҫыр һөҙөмтәгә ышана, тормошҡа ашмаҫтайға өмөтләнә. Ғаиләбеҙгә ҡотолғоһоҙ ябырылған үлем фажиғәһенең көнләп түгел, сәғәтләп яҡынлауы өҙлөкһөҙ йөрәкте өйкәп, әрнетеп, ауыр таштай булып булмышты баҫа, албырғата. Үкһеп, ҡысҡырып илағы килгәндә яҡындағы урман төпкөлөнә ҡасам да ергә ятып, төпһөҙ күккә төбәлеп, йоҙроҡтарым менән ике сикәмде ҡыҫып оҙаҡҡа онотолам. Ир кеше булараҡ, яңғыҙ ҡалғанда ла көсһөҙлөгөмдө күрһәтеп иламайым, шулай ҙа хистәремә ирек ҡуйып мәленән алда буҫыҡһам, буҙлаһам әсәйем яҙмышына тәғәйен көндәр һанаулы ҡалыр-ҙар, ҡыҫҡарырҙар төҫлө. Кис етһә ултырғысҡа түгел, уйынсыҡҡа әүрәп уйнаған бала ише иркенләп китеп карауат янындағы иҙәнгә йәйеләм. Ошолай итһәм үҙемде әсәһенә ғәмһеҙ һыйынған сабыйҙай итеп тоям, тағы аяҡтарҙы бөкләп ултырыу йөҙгә-йөҙ терәп икәү-ара аралышыу өсөн ҡулай. Алда йәйге селләнең күҙ-асып йомған араға торошло, дерелдәк һағымдай үтә күренмәле мәле, шулай булһа ла ул беҙгә, шомландырғыс билдәһеҙлекте көткәндәргә икһеҙ-сикһеҙ тойола. Ауыл тәҙрәләре уйымдарына пәрҙәләрен тартып уттарын һүндергәс, өйҙәгеләр баштарын ҡайҙа етте шунда төртөп йоҡоға талғас шул, сылтырап аҡҡан йылға ағышылай аҡ төн һөйләшеү, серләшеү өсөн ҡала.
- Бигерәк йонсоп киттең ошо арала, йоҡоңдо туйҙырып алһаңсы бер быуа, ә мин ял иткәнеңдә сүрәләрҙең аяттарын ятлап ятып торормон, - ти әсәйем мине ҡайғыртып. - Мәленән алда балтаң һыуға төшмәһен, Иҙел күрмәй итек сисмә, иңеңә ятҡанды ирҙәрсә күт-әреп өйрән, юғиһә итәктән яҙған бала ише ҡыланаһың, ихтыярһыҙ үҫмерҙәй сәбәләнәһең, килешмәй алай! - Көнитмеш хәстәрен яңғыҙы атҡарырға күнеккән, тормош һынауҙары сыныҡтырған әсәйемдең тауышы әүәлгесә ҡырҡыу һәм талапсан, иллә шул ҡырыҫлыҡҡа йылы наҙ йәшерелгәнен, төрөлгәнен мин генә беләм һәм тоям.
- Шыпа ла йоҡом килмәй, һөйләшеп ултырайыҡ, эңер яңы башланып ҡына тора. - Ауырыуҙы хәсрәте, сире менән бер үҙен ҡалдырырға теләмәй хәйләләшәм, ә үҙемде һеңгәҙәтеп йоҡо әүелйетә, яҫтыҡҡа ярты сәғәт кенә башты терәп алырға ине лә бит, ярамай. Сирле түшәк янында мәңгелеккә йүнәлгән ваҡыт төшөнсәһе сикләнмәй икән, ашыҡмай һыу буйы әңгәмәгә бирелһәң дә ҡамасаулаусы юҡ.
Беҙҙең өсөн сираттағы төн башланып ҡына торғанда әсәйем эргәһенә ҡуйылған стака-ндағы һыуға ирендәрен сылатты ла минең яҡҡа ҡайырылғас һынаулы һирпелеп көтөлмәгәнерәк хәбәрен һалды:
- Балам, күптән йыйынып йөрөһәм дә ошо хаҡта һүҙ ҡуҙғатырға телем барманы, йә уңайлы мәле тап килмәне, йә икенсе сәбәбе табыла торҙо, хәйер, һылтанырға нигеҙең булмаһа һылтауы табыла инде ул, мына, хәҙер килеп асылам - мине гелән ғәҙелгә, тоғроға хисаплап йөрөһәгеҙ ҙә ғәйеплемен һеҙҙең алда, гөнаһлымын Алла ҡаршыһында…
Ни һөйләй тағы, әллә һаташамы, алмашаланамы?! Бер аҙға ғына юғалып ҡалғандан һуң шикләнеүле һорауымды бирҙем:
- Нишләп улай тиһең әле?
- Юҡтан бар яһармын, барҙы йәшерермен тимә, нисек булған, шуны әйтәм. Ырҙын табағынан алынған дәүләттең булыр-булмаҫ бер сеүәтә бойҙайы, йә ферманан биҙрә төбөндә эйәреп ҡайтҡан айыртылған сепаратор һөтө генә булһа ни асыу, тотош һыйыр хаҡ-ын усыма йомдом заманында. Һиҙеүсе, хатта шикләнеүсе лә табылманы, шып-шыма үтте, мәгәр ошо көнгә саҡлы үҙемде ғәйеплегә иҫәпләп көнө һайын милициянан саҡыртырҙарын һипһенеп көтөп йәшәнем. Көтмәгәндә килеп төшөп бар донъяға лаф ороп рисуай ҡылһалар миңә түгел, иң әүәл партсекретарь вазифаһында йөрөгән һиңә оят булыр ине, ана шуныһы ҡурҡытты. Йәнә выжданым ошо уғрылыҡтан һуң тынғы бирмәй йәнемде ашаны, бына хәҙер үлем түшәгенә ятҡас килмәҫтәрен, борсомаҫтарын беләм, иллә һаман күңелемдә тынғылыҡ юҡ. Китсе, бөп-бөтөн бер һыйыр хаҡын сытыраймайынса аша, йот сәле, әсәйем мәрхүмә ишетеп ҡалһа, был минең балам ҡылыр эш түгел, тип ышанмаҫ ине, билләһи. Үҙең баҡҡан мал хаҡы тынғылыҡ бирмәгәс илдәге тотош завод-фабрикаларҙы һуҡыр тингә һатып алғандар нисек тыныс күңел менән көн итәләрҙер, белмәҫһең...
- Беҙҙә бит шулай, әсәй, бер тоҡ бойҙайҙы урлауға ҡарағанда тотош элеваторҙы үҙләштереү күпкә хәүефһеҙерәк.
- Ҡыҙғанысҡа ҡаршы әйткәндәрең хаҡ.
- Һинең был ҡырын эшеңде тағы ла берәйһе беләлер бит?
- Беҙҙе ҡапсыҡта йәшереп тотоп буламаған кеүек, белеүсе бар.
- Кем?! - Һиҫкәнеп киттем. Бына нисек, әсәйемдең һәр аҙымы һәр ҡылғаны күҙ алдыбыҙҙа, тип ошоғаса алданып йөрөгәнбеҙ, тимәк. Ҡолаҡҡа ятмаҫ, лөғәткә һыймаҫты ишетәһеләрем алда икәнлекте тойоп шымтайып ҡалдым.
- Пушты начальнигы Ғәлиаслан ағайың. Ныҡ кеше, унан һүҙ сыҡманы, әле лә, ошо ваҡиғанан һуң күп йылдар үткәс тә сыҡмаҫ.
- Ул саҡта йәшерен табышты бүлешергә икәү-ара килешкәнһегеҙҙер, бәлки?
- Бисә-сәсә тапҡанға ымһыныу ир кешегә хас ҡылыҡмы? Ғәлиаслан ағайыңдың ғәҙел, намыҫсан кеше икәнлеге һәммәһенә мәғлүм, ҡыҙғанып тормай үҙенекен сығарып һалһа һала, һис ҡасан яттыҡына яҫҡынмай.
- Нисегерәк булды һуң әле ул? Теләгең булһа һөйлә, теләмәйһең икән - сараһыҙламайым.
- Ошо хилафлыҡты үҙем менән гүргә алып китергә теләмәгәнгә башланым да инде һүҙҙе.
- Күңелгә хафа һалма әле, әсәй, кеше ауырый ҙа төҙәлә, күр ҙә тор, һин дә аяҡҡа баҫырһың оҙаҡламай.
- Ниндәй хәлдә лә әҙәм балаһы мәңгегә килмәгән был донъяға, иртәме, әллә һуңмы, бер килеп барыбер китә. - Шулай тине лә ҡабатлап һыу урталағас бер аҙға тынып ҡалды ла үтенесен әйтте. - Әллә тим, һыҙланыуҙы баҫа торған үкелеңде ҡаҙайһыңмы башта, ауыртыу быуындарымды ала, эс-бауырымды өҙә.
- Әйҙә һуң!
Ҡыу ҡурайға ҡалған беләккә укол ҡаҙарға ҡыйынһынып ҡалғанымды күргән әсәйем тынысландыра һала:
- Йәлләп торма, сыҙайым, ҡулың еңел, йомшаҡ һинең.
- Гелән сыҙап йәшәнең, ә үҙең мине ғүмерең буйы һаҡланың, ҡурсаланың.
- Бөтә ата-әсә лә бер иш инде, балалары өсөн йәндәрен өҙөп бирергә әҙерҙәр. Асыуға ныҡ тейгәнеңдә мин дә һине йомшаҡ түшәккә ырғытып ебәреп, өҫтөңдө яҫтыҡ менән ҡаплап туҡмай инем бит. Яҫтыҡ гөпөлдөгө сыҡҡанға ҡурҡып шарылдап илаған була инең. Бөгөн дә ҡайсаҡ үҙһүҙләнгәнеңдә шулай иткем килә лә, күҙ менән ҡаш араһында үҫтең дә киттең, ана...
Процедуранан һуң йәнә тымып ҡалдыҡ, әсәйем хәбәрен дауам итергә йыйынмай һым-аҡ, ә мин теге уғрылыҡ хаҡында ишетергә-белергә теләмәй башымды эйгәнмен. Башлағанын дауам итмәҫ, онотор бәлки, тип өмөтләнәм. Юҡ икән шул.
- Солоҡтағы балға үрмәләгән айыуға туҡмаҡ тәғәйен булған кеүек, ҡараҡтың ҡырын эше лә мәлендә фашланырға тейеш. Ошоғаса асылмай ҡалған урлашыуым хаҡында ишеткәс минең өсөн оялып, ер тишегенә инерҙәй булып ултыраһыңмы, балам?
- Юҡ. Беҙҙең өсөн һәр ваҡыт, ҡайҙа ла өлгө булып ҡалдың. Әгәр һин урлағанһың икән, мин шул ҡараҡтың малайы ла баһа, шуға гөнаһты тигеҙ итеп бергә күтәрергә әҙермен, әгәр мөмкин булһа уны тотошлай үҙ өҫтөмә алып, әсәйем ғәҙел кеше, тип иҫбатлай ҙа алам! Харам ризыҡ ҡаптырһаң яраштырған ашың шул тиклем дә татлы, бәрәкәтле булмаҫ ине, әсәй, яҙмышыбыҙға яҙғаны саманан ашмай ғына килеп тә тормаҫ ине. Нәпселәнеп, берҙе ике итергә тырышып йөрөгәнеңде лә хәтерләмәйем, гелән барына шөкөрана ҡылдың.
- Рәхмәт, әйткәндәрен сирле тәнемә шифалы дауалай яғылды, еңел булып ҡалды. Ә хәҙер тыңла бурлыҡ тарихын.
Етмеш бишенсе йыл ошоғаса күрелмәгән ҡоролоҡ килде. Килеп тороп эҫе, иртә яҙҙан алып йәй буйына тәбиғәт йөҙөнә бер тамсы ямғыр төшһәсе, ер урын-урыны менән барм-аҡ һыймайы сатнаған тишек яһап ярғысланды. Унан башҡа ла кибеп, ҡороп бөттө һәммәһе. Бәлә өҫтөнә бәлә, ағастарға ҡорт ябырылды, баҫыуҙарҙа һоро сиңерткә үрсеп китте. Күңелгә шом һалып эргә-тирәлә ҡойон өйрөлөп бейей. Йот инде, торғаны тере йот. Бесән мәле еткәс йәйәүләп сабынлыҡҡа барған булам, ә унда һыйыр теленә эләгер үлән тапмаҫһың, япраҡ бәйләр инең дә, йә уныһы юҡ. Ураҡ менән урман эсендәге ҡайын төптәрен элеп-тартып урып, шуны тоҡҡа тултырып йөкмәп ташыйым өйгә аптыраған көндән. Көс-ҡеүәтем сабынлыҡҡа көн дауамында ике-өс тапҡыр барып урауға ғына етә Улайтып төртәңләп ҡайһылайтып мал аҫрамаҡ?! Бик тырышҡан хәлдә лә кәзә-һарыҡтарҙы ҡышлатырлыҡ ҡына аҙыҡ туплармын, шунан ары түгел. Икеләнеп йөрөй торғас, ниһайәт, ныҡлы ҡарарға килдем, һыйырыбыҙ Сибәрҙе тотонорға иттем, әммә шыпа ла ғына ҡулым бармай ҙа ҡуя, йәнем иңрәй, ҡулым тартмай, үҙемде мәжбүр итә алмайым. Уйымды һиҙгәнд-әй һыйырым иртәле-кисле һауғанда тотонма мине, үтенәм, тигәндәй ялбарып күҙҙәремә ҡарай. Ә мин һарай эсенә инәм дә стенаға башымды терәп сараһыҙлыҡтан илайым. Киттем һуңғы сиктә тәүәккәлләп. Кәнсәнең эсе малдарын тапшырырға теләүселәр менән тулған. Асыҡ ишектән урам яҡҡа теҙелеп киткән оҙон сират. Көн барышында тороп Сибәрҙе исемлеккә теркәтеп ҡайттым. Кис һауындан һуң Сибәр минең беләккә еүеш моронон һалды, ҡытыршы теле менән биттәремдән яланы, һуңғы ҡарарымды һиҙенгәндәй был юлы инде уның күҙҙәренән субырҙап йәштәр аға ине. Мал, ҡош-ҡорт әҙәм ише илай бит ул, сөнки улар ҙа тереклек итә, уларҙың да йәне бар.
Иртәгеһен Сибәрҙе көтөүгә ҡыуманым. Тупһа ауыҙына килтереп барлы-юҡлы бесәне-мде ашаттым, алдына тоҙланған йылымыс һыу ҡуйҙым. Шунан мөгөҙөнә бау һалдым да киттем йылға аръяғындағы бүлексәнең дөйөм аҙбарына. Һыйырыбыҙ етәккә ылдый ине, уныһын беләһең, әжәленә ашыҡҡандай күндәм атлай был, тик тамағы төбөнән ыңғырашыуға тартым өн генә сыға, минең дә алҡымыма ҡаты төйөр килеп тығылған. Айырылышыуға дусар ителгән беҙ икәүҙең хәлен кем генә аңлаһын?! Ғүмеремдә беренсе тапҡыр беҙгә йәшәү сығанағы биргән ҡояшҡа тел тигеҙҙем: “Сәсрәп кенә кит, һинең арҡала ошо хәлдә тороп ҡалдыҡ!” Иҫе китте ти, ут йомғағының, күререгеҙ, кисеререгеҙ әле алда, тигәндәй аяуһыҙ ҡыҙҙыра бирә.
Зоотехник Сибәрҙе үлсәгескә ҡыуалап индереп үлсәгәс былай тине:
- Үпкәләмә, апай, нисек бар шулай яҙып ниже средний менән үткәрәм, малың килеп тороп ябыҡ, өҫтәүенә ҡарт. Выше среднийға ҡуйыр инем дә ҡалғандар хәҙер өҫкә мене-ргә әҙерҙәр, һәр береһен йәлләп үҙем түләүлегә ҡалырға штүли!
- Уныһын үҙең ҡара инде, - тинем илтифатһыҙ ҡул һелтәп. - Иптәшемде, әхирәтемде һатып йәлсеп булмаҫын беләм.
- Аңлайым, апай, хәлеңде, һинең генә түгел, тотош төбәктең башына төшкән оло ҡаза! Баҫыуҙарҙағы бойҙай-арыштарҙың буйы ҡарыш самаһы, кибеп-ҡатҡан башаҡтары буп-буш, кукуруз, борсаҡ, көнбағыш хаҡында әйтеп тә тормайым. Баш ҡатып ни ҡылырға белмәй инек, Балтик буйынан һалам бәйләп ташырға тәҡдим иттеләр. Баҡтиһәң, унда ниндәйҙер Колорада ҡуңыҙы үрсегән, ә ул картуфты ҡара ергә ҡалдырып кимерә икән, әгәр алдағы көндәрегеҙҙе ҡайғыртмаһағыҙ, килегеҙ, алығыҙ, һуңынан күрмәгәнегеҙҙе кү-рерһегеҙ, тип әйтәләр ти Балтик халҡы. Ҡаш төҙәтәбеҙ, тип күҙ сығарыуыбыҙ көн кеүек асыҡ. Мал аҙығы әҙерләргә тип ойоштор-олған беренсе төркөм иртәгә ҡуҙғала. Кругом биҙа, аяҡ аҫтында бәлә, низнай...
Һыйырымдың янына килдем дә уны муйынынан ҡосаҡлап алдым:
- Рәнйемә берүк миңә, ҡайһылай итәйем, ни генә ҡылайым һуң, һине астан үлте-рә алмайым, аңлайһыңмы шуны?!.
Телһеҙ мал нимә тип кенә яуап ҡайтарһын инде, һуйылырға күнгәндәй башын баҫып тыңлай.
Сараһыҙлыҡтан ҡасҡандай эләгә-йығыла ҡайтыу яғына тертәңләнем, һыйырым күҙ яҙлыҡтырмай, ал мине бынан, яңғыҙымды ҡалдырма, тигәндәй артымдан ҡарап тороп ҡалды. Ҡасан малдарҙы йыйып алып киткәнсе өс көн буйы Сибәргә барып, уны ашатып, һуғарып йөрөнөм, хатта төн йоҡоларымды ҡалдырып тегенең янына йүгерәм, ә ул күҙҙәрен уттай яндырып ҡапҡа ауыҙында мине көтөп тора...
Сибәрҙе тапшырғандан һуң бер айҙан быҙау һатып алырлыҡ ҡына аҡсаны пушты аша ебәрҙеләр. Тейеше шулдыр тип, даулашып йөрөмәнем, әммә бер ай үткәс йәнә шул уҡ хаҡ ҡабаттан килеп төшмәһенме! Аптырап ҡалдым. Ни эшләргә? Киттем пуштыға. Әмәлгә баҡҡандай начальник бер үҙе генә икән.
- Ғәлиаслан, һыйыр хаҡын алғайным, тағы ҡабатлап ебәргәндәрсе, - тинем инер-инмәҫтән. - Ҡайҙан ебәргәндәр, хәҙер үк шунда кире оҙат!
Ғәлиаслан эшләп ултырған ҡағыҙҙарын ситкә ҡуйҙы ла былай тине:
- Апай, һин был аҡсаны ал! Тимәк һыйырыңдың ғәҙел хаҡы ошоға торошло булған. Һин бел дә мин бел, шаулап йөрөмә, хатта был хаҡта киленең Ғәбиҙәгә лә өндәшмәҫмен.
- Улай килешерме, ошоғаса осто-осҡа ялғап көн итһәм дә яттарҙыҡына ҡағылманым, уныһы ауылдаштарға мәғлүм.
- Насип ризыҡ тештәрҙе һындырып инә ҡайсаҡ.
- Күҙ йәштәрен ағыҙҙым инде ағыҙыуға, әммә аҡсаның дәүләт ҡаҙнаһынан икәнен дә онотмайыҡ.
- Дәүләт шауҡал һыйыр хаҡын юғалтыуҙан ғына ярлыланып китмәҫ. Калхуз осоронда ҡырҙан ҡайтмай таяҡҡа, бушлай эшләп йөрөгәнеңде лә онотма, шулай булғас был таҙа аҡсалар һиңә тәғәйен, ал!
Бына ошондайыраҡ, тартып, йә хәмсеп алған түгел, үҙенән-үҙе тартылып килгән уғрылыҡ. Икенсе йылына, донъялар яйланғас бөгөн тотоноп йөрөгән матур һыйырыбыҙҙы һатып алдым. Матур булһа ла ике хаҡҡа торошло аҡыллы Сибәр барыбер онотолмай.
Әсәйем дә, Ғәлиаслан ағай ҙа гүр эйәләре инде хәҙер. Тик юғарыла Хоҙай Тәғәлә хисап көнөндә уларҙан һыйыр хаҡын таптырған микән? Юҡтыр, киреһенсә икеһен дә өҫтәп бү-ләкләгәндер ҙә Ғәлиаслан ағайҙы шаһит итеп ҡаратып ҡуйып әсәйемдең аҙашып йөрөгән малын ҡулына килтереп тотторғандыр, сөнки яманды яҡшынан бары Раббы ғына айыра.
Хәйҙәр ТАПАҠОВ
