Зубатые и усатые киты независимо приобрели сходные черты. Почему это произошло и, главное, почему это важно, читайте по-русски на сайте N + 1. А по карачаево-балкарски, по нашей традиции, сформировавшейся благодаря проекту «Языки России», — здесь. Проект этот создается при поддержке АНО «ИРИ»
Къыбыла Королинада бурун заманладан, бир 34 миллион джылны мындан алгъа кёзюуден, деу балыкъ (дельфин) Ankylorhiza tiedemani табылгъанды бютеу сюеклери сакъланыб, деб билдиреди Current Biology.
Аны аякъларына (джабхакъларына, бутларына) кёре, тишли уллу чабыкъланы (китлени) (алагъа деу балыкъланы санаргъа боллукъду), мыйыкълы уллу чабакъланы (сёзден, кёк кит) санлары сууда джашаргъа келише баргъандыла. Сёзден, джабхакъ сюеклери къысхаргъандыла, базукларыны къыйырында дуппурчукъ «эригнди», къуйрукъларыны учу ингичгергенди.
Табылгъан деу балыкъны баш сюеги бла тишлерине кёре, бек уллу затлагъа уугъа чыкъгъанды. Кеси да табигъатда бюгюннгю къарынлы чабакъла (касаткала) болгъан «табхада» орун алгъанды.
Бир къауум оюмгъа кёре, буруннгу уллу чабакъла суу маралгъа ушагъандыла, къоркъуу болгъанлай суугъа кёмюлгендиле. Алай а, туякълыла кеслерин мараллача джюрютген, джюрютмеген эселе да, сууда кёб турургъа уа алкъын юренмеген эдиле.
50 миллион джылгъа уллу чабакъ тюрсюнлюле кёб тюрлениулени сынагъандыла, джашагъан хыйсабларына келише. Бутлары къысхаргъандыла, къуйрукълары джюзерге болушхан чабакъ къанатха, джабхакълары да ары-бери буруучу чабакъ къанатлагъа бурулгъандыла. Омрау тизиулери – къысха, кеси да алгъынча, ары-бери тынч бюгюлелмегенди. Аны кибик, ич къулакълары, терилери, мыйылары да тюрленнгенди.
Бюгюннгю уллу чабакъ тюрсюнлюле эки къауумгъа бёлюнедиле: тишлилеге бла мыйыкълылагъа. Ала къауум болуб саналгъанлы бир 34-36 миллион джыл болады.
Базилозавридле – аладан кетген болурла мыйыкълы китле, ала къуру къуйрукъ джаны болуб къалмай, бютеу омрау сюеклерини къымылдагъанларыны себебинден джюрюгендиле. Джабхакъ сюеклери узунла болгъандыла. Бюгюннгю тюрсюнлеринден башха тюрлю болгъандыла.
Тишли, мыйыкълы уллу чабакъланы суугъа келшиулери, джюзерге юрениулери тамам бирча болмазгъа, бир заманда болмазгъа да боллукъду.
Тишли, мыйыкълы уллу чабакъланы тюрсюнлери джылла бла къалай тюрлене келгенин ангыларгъа бу Къыбыла Королинада табылгъан, кесине да 24,7-23,5 джыл болгъан деу чабакъны сюеклери, аланы тинтигенлери болушханды. Ол тинтиулени Американы алимлери, башчылары Роберт Беснеккер, Колфорнияда университетни Палеонтология музейини къуллукъчулары бардыргъандыла.
Алгъаракъда ол къауумдан къуру баш джаякъ сюекни бир кесегин табхан эдиле. Энди уа белгили болду, бу джаныуарны къаллай узунлугъу (4,8м.) болгъаны, тишлери къаллайла болгъаны ( тишлерини экишер тамырлары болгъанды).
Бу табылгъан деу балыкъны омурауларыны, джабхакъларыны узунлугъун башха къуругъан джаныуарланыкъыла бла эмда бюгюннгю уллу чабакъланыкъыла бла тенглешдириб кергендиле. Аны эсеблерине кёре, Ankylorhiza tiedemani базилозавридле бла бюгюннгю тишли уллу чабакъланы арасында болады, эм биринчи уллу чабакъладан болады.
Тинтиулеге кёре, тишли уллу чабакъла бла мыйыкълы уллу чабакъланы омурауларында тюрлениуле башха-башха заманла да болгъандыла. Сёзден, омраулада бир къауум джиклени, иегилеге баргъан сингирлени къысхаргъанлары, къуйрукълары ингичгергени, алгъын ала джассы болгъандыла. Ankylorhiza tiedemani балыкъда да джассыды. Аны кибик тинтиуледе белгили болгъаны – къуйрукъ омраулары 24 таб андан да асламгъа джетгени тишли уллу чабакъда юч кере, мыйыкълы уллу чабакъда уа эки кере болгъанды. Тюзю, ол сан эки къауумда да 16-19 тюшгени да болгъанды.
Бир кёзюуде, бирча табигъат болумда тишли, мыйыкълы китледе да тюрсюнлери тюрленнгенлири бютюн да бек ал аякъларында –джабхакъларында танылады. Бютюн да бек джауорун къалакъны тёгереги, базукну бошалгъан джери тюрленнгендиле, алайда дугъурла гитче болгъандыла, не да тас болгъандыла. Ол зат не бла байламлыды? Заманла оза, ал аякълары чабакъ къанатлагъа бурулгъаны бла байламлыды.
Бу сюеклери табылгъан чабакъны тинтген сагъатда дагъыда кёб зат ачыкъланнганды. Эм магъаналыларыны юсюнден айтдыкъ. Дагъыда билирге, кёрюрге излеген былайда суратлада ингилиз тилде джазылгъанланы окъургъа боллукъду.
Бу табылгъан деу балыкъны къаты деменгили тишлерине кёре, тутхан, уугъа баргъан джаныуарлары бек мазалллыла болгъандыла. Ол кёзюуге кёре, бир да ишексиз бу деу балыкъ эм кючлю джыртхычха саналгъанды. Бир да ишексиз, бусагъатдагъы китлени арасында ол деу балыкъла къарынлы чабакъланы (касаткаланы) орунун тутхан болурла. 4-5 миллион джылны ол орун алагъа дери бош тургъанды, ол «табханы» аллыкъ джаныуарла эртде огъуна къуругъанлары себебли.
Мыйыкълы уллу чабакъны тёлюлеринден бизни къралда да бардыла. Сёзден, Чеченде, Адыгеяда. Алайлада табылгъан сюеклеге кёре ол джаныуарла цетотериев чабакъ юйдегидендиле. Быйылны, 2020-чи джылны, джазында ачыкъланнганнга кёре цетотериев юйдегиден чабакъ Zygiocetus кюнбатыш джанында да джашагъанды. Сюеклери Керч деген джарым айрымканда табылгъандыла.
Къарачай-малкъар тилге кёчюрген журналист Къоркъмазланы Салима