Татар китабы йорты

1934 елның 28 октябрендә Уфа шәһәрендә татар һәм башкорт әдәбиятларының классигы, Башкортстанның беренче халык язучысы Мәҗит Гафури вафат була. Шәриф Камалның бу уңайдан язылган кайгынамәсе һәм истәлеге «Совет әдәбияты» журналының 1934 елгы 11 нче санында басылып чыга. Быел Гафуринең вафатына 90 ел тулды. Шул уңайдан Шәриф Камалның "Кайгылы югалту" мәкаләсен игътибарыгызга тәкъдим итәбез. Аның үзен мин бары 1928 нче елда гына күрдем. Җәй көне Казандагы мәгариф эшчеләре йортында (ул чагында «Татар мәдәният йорты» дип атала иде) Хәсән Гали иптәш мине тәбә­нәгрәк буйлы бер кеше белән таныштырды...

Шәриф Камал хикәясе I Ул ястү намазыннан кайтып килгәндә билгеләп бер нәрсә дә фикерләми, тик үзлегеннән килеп туган уйларны гына бер-бер артлы башыннан үткәрә иде. Мәчет капкасыннан чыккач та, башка көнгедән байтак иртә чыкканлыгы хәтеренә килеп, күңеле болай сөйләп китте: «Әйе, бу көн тәравих юк шул. Сәхәргә дә тормаска. Күңелсез түгел... Йокларга. Торгач та гает! Нихәтле күп гаетләр үткән! Яшь вакыттагылары гаҗәби шатлыклы иделәр бит... Соңгылары һәммәсе бер төсле бара; шатлык эчтән күтәрми, үзең теләп шатланырга маташасың. Сабый чакта алай түгел. Хәер, сабый ул башканы белми дә, аңа башка нәрсә юк та, тик шаяру, сөенү генә бар...

Атаклы татар әдәбият галиме, тәнкыйтьче Җамал Вәлиди 1914 елның 2 ноябрендә «Вакыт» газетасында чыккан «Матбугат галәмендә» мәкаләсендә Шәриф Камалның «Хикәяләр төркеме» исемле яңа җыентыгында бәяләмә язган. «Хикәяләр төркеме» Шәриф Камал әфәнденең газета вә журналларда басылган кечкенә хикәяләреннән гыйбарәттер. Ш. Камал әфәнде әлегә кадәр тиешенчә тәкъдир ителмәгән вә шөһрәте таралмаган бер язучыдыр. Моңа ике сәбәп булырга мөмкин. Әүвәл, Шәриф әфәнденең истигъдады[1] тиешле дәрәҗәдә эш күргәне юк...

Шәриф Камал хикәясе Ничек гает көн булды исә, минем балачагым,  хосусан балачагымдагы бер билгеле вакыйга исемә төшә. Мин инде сигез яшьләрдә булганмын – әнкәем үлде. Әткәй аңардан  биш ел элек үлгән. Аның үлгәнлеген хәтерли алмыйм. Әнкәй үлгәндә минем кайгы-хәсрәте, әлбәттә, балаларча, ифрат дәрәҗә куркудан гыйбарәт иде; гүяки бөтен дөнья җимерелгән кебек булды... Әнкәй дә үлеп, мин бөтенләй үксез калгач, әнкәйнең абыйсы Сафый абзый мине үз өенә алды. Мин аларга күчкән көнне Сафый абзыйның хатыны — җиңгәй ни өчендер миңа, кашларын җыерып, ачулы күз белән карады. Аларның үзләренең дә ике кызлары бар иде...

Кечкенә фельетон «Моннан 30 еллар элек куелган мөфтиемез халыкка файдасыз булса да, әйбәт кеше иде». Татар матбугаты аны каберенә озатканда шулай диебрәк калдылар. Өстәвенә: — Ул «Собрания»ның әһәмият вә игътибарын төшермәде, — дип мактый да төштеләр. Бу мактау, әлбәттә, Собраниянең төшәсе әһәмияте ни хәтле генә калганлыкны белмәгәнлектән түгел, тик «менә үлә, менә үлгән, менә шушы көннәрдә үләчәк» дип торганда, ике-өч еллап фәүкылгадә[1] сәбәт[2] вә мәтанәт[3] күрсәтеп, Газраил белән көрәшкән вә...

Атаклы татар язучысы, хәрби эшлекле Шамил Усмановның тууына 125 ел. Бу уңайдан Шәриф Камалның Ш.Усманов язган «Памирдан радио» хикәясенә рецензиясен тәкъдим итәбез. Ул «Кызыл Татарстан» газетасында (1926 ел, 25 март, №68) басылган. Текст Шәриф Камал әсәрләренең 4 томыннан алынды (Казан, Таткнигоиздат, 1956). «ПАМИРДАН РАДИО» Язучысы: Шамил Госманов, бастыручы «Нәшрият» кооперативы Шамил Госманов, революция чорындагы татар матур әдәбиятының күгендә яктырып калыккан йолдызларның иң алдынгысы булмаганда да, һәрхәлдә иң алдынгыларыннан берсе икәнлектә ике сүз юктыр дип уйлыйм...

Музей хезмәткәрләре, шул исәптән, Татар китабы йортының башында торган атаклы музейчылар белән таныштыруны дәвам итәбез. Казанда Шәриф Камал музееның тарихы 1944 елдан ук башлана. Аның беренче мөдире — Фатыйма Вагазова. Вагазова Фатыйма Хөсәен кызы 1908 елда Әстерхан шәһәрендә туган. Милли мәктәпләр өчен укытучылар курсларын тәмамлап, 1925 елдан 1929 елга кадәр башлангыч сыйныфларда укытучы булып эшли. 1933 елда Казанга килә һәм, өстәмә курслар тәмамлап, Татарстан районнарында татар теле һәм әдәбияты укытучысы булып эшли...

Язучы, фаҗигале язмыш иясе Мин Шабайның (Мин Гариф улы Шабаев) тууына быел 110 ел тулды. Татар әдибе турында кайбер фактларны тупладык. 1. Мин Гариф улы Шабаев 1913 елның 28 апрелендә хәзерге Башкортстанның Кушнаренко районы Каратәкә авылында туган. Әтисе вафатыннан соң, алты яшендә ул үз көнен үзе күрергә мәҗбүр була. 2. Унҗиде яшендә сукбай булып йөргән егетне хезмәт колониясенә урнаштыралар. Монда ул белем һәм тәрбия ала, әдәбият белән таныша. 3. Сугышка кадәр Мин Шабай Казан дәүләт педагогика институтында укый, аннары газета редакцияләрендә һәм Татарстан радиокомитетында эшли...

(Танылмаган дуска) И пакь күңел, нурлы күңел! Дөньяда барлыгыңны беләм, ләкин кайдалыгыңны белмим... Әллә син үзеңнең гозләтханәңдә[1] бер мүтәфәккир[2], әллә җир гизүче, хикмәт җыючы бер фазыл[3], әллә кешеләр арасында сизми йөргән гади бер кәсепче, әллә дөньяның киң ачык шат бер бәхетлесе, әллә син фәкыйрь бер эшче, әллә боларның бере дә түгел, бәлки дөньяга хәзер генә чыгып килә торган тәҗрибәсез, яшь вә мәгьсум[4] бер күңел. Кайчан таң йолдызы уйчан вә матур сабый рәвешендә аптыранып, акрын...

Иван Харитоновның әлеге буклеты матбагачылык эше белән шөгыльләнүчеләр өчен реклама буларак басылган. Нашир киләчәктә яңа стильдәге хәрефләр кою эшен иганәчеләр белән берлектә дәвам иттерү теләген белдерә. Буклетның тышлыгы һәм автор Харитоновның кереш мәкаләсе татар һәм рус телләрендә язылган. Рус һәм гарәп шрифтындагы татар язуының капма-каршы юнәлешләрдә язылыш үзенчәлекләре, әлеге буклетның башлам һәм ахыргы өлешләрен бер тигез дәрәҗәгә куя. Рус телендә укучылар өчен гарәп язуындагысы китапның ахыры, татарча укучыларга киресенчә...

1913 елның рамазаны август аена туры килгән. Шәриф Камал бу уңайдан «Вакыт» газетасында 1913 ел, 11 августта чыккан 1272 санда «Ш. К.» имзасы белән яңа фельетонын бастыра. «Айлар җыелышы» дип исемләнгән фельетон мөселман календаре айларын бергә «очраштыра» һәм татар мөселман тормышындагы вакыйгаларга сатира аша карый. Арыган-йончыган Рамазанны нәрсәләр борчый икән? Берсекөн төнлә белән күк түшәменең өске ягында унике ай һәм шактый күп йолдызлар җыелышып кешеләрнең усалыгыннан зарланыштылар. Рамазан шәриф ае җыелышка бераз кичегеп килде, чөнки бу вакытларда аның дежурствосы...

Бүген ислам календарендә Рәҗәб аеның 27 нче киче. Ислам традициясендә бу кич Исра һәм Мигъраҗ кичәсе дип билгеләп үтелә. Мөхәммәд пәйгамбәр с. бу кичне Мәккә шәһәреннән Иерусалимга күчә һәм күккә аша. 1912 елда бу кичә 28 июньгә туры килгән. Бу уңайдан Шәриф Камал «Вакыт» газетасы өчен «Мигъраҗ» исемле хикәя язган. Ул газетаның 996 нче санында басылып чыга. Башка бервакытта да бу хикәя кабатлап бастырылмый, язучының сайланма әсәрләр җыентыгына кертелми. 111 елга онытылганнан соң, бу хикәяне янәдән халыкка кайтарабыз...