“Сәяхәтче көндәлеге” дигән циклдан язмабызны дәвам итәбез. Безнең көннәргә кадәр сакланган “Урал ягы тарихи мәчетләре” турында язган идек. Алдагы язмабыз Көнчыгыш Себердәге Чита, Иркутски шәһәрләре мәчетләренә багышлана.
“Ленская урамы ахырында таш мәчетнең матур җиңел манарасы күренә...”
Байкал аръягындагы Чита шәһәрендә татар мөселман җәмгыяте XIX йөз башларында барлыкка килә. Монда сәүдә белән шөгельләнүче татарлар яши һәм алар “Татар бистәсе” оештыралар. Бистә Читаның 29-нчы кварталында урнашкан була.
1904-1907 елларда шәһәр архитекторы Ф.Е. Пономарев проекты буенча дини яңа үзәк – мәчет ачыла. Сәүдәгәр Рәхмәтулла Нигъмәтуллин Ленская (хәзерге Анохин урамының көнчыгыш өлеше) һәм Красноярск урамнары кисешендә урнашкан җир участогының бер өлешен бирә. (Бүгенге көндә мәчет ишек алдында Рәхмәтулла Нигъмәтуллинның агач йорты торгызылган һәм музей ачылган).
Шулай ук мәчет төзелешенә Ш.Шафигуллин, Ш.Шәфиев, Р.Ибраһимов, К.Урманчиев, Б.Гыйниятуллин һ.б. сәүдәгәрләр матди ярдәм күрсәтәләр.
Мәчетнең архитектурасы үзенә җәлеп итеп тора. Кызыл кирпечтән төзелгән ике катлы бина татар мәчетләре өчен традицион “түбәдәге манара” схемасы буенча төзелгән. Сигезкырлы манара пияз белән капланган. Бинаның көньяк фасадына бишкырлы михраб кушыла. Аскы катның стеналары, михраб һәм икенче кат тәрәзәләре арасы рельеф белән эшләнелгән. Төп бина карнизы, михраб һәм манара билбау белән бизәлгән.
1910 елгы шәһәр белешмәсендә «В конце Ленской улицы высится красивый легкий минарет каменной мечети, быстро возведенной местными магометанами после объявления свободы вероисповедания» дип күрсәтелгән.
Бу елларда җәмигъ мәчетенең имамы – Исмәгыйль Гәлиев, мөселман җәмгыяте рәисе булып К.Хәйретдиновлар хезмәт итәләр. 1913 елның ноябрендә мәчетнең икенче катында рус-татар мәктәбе ачыла.
1917 елда илдә гражданнар сугышы башлана. Кызыллар җиңүе белән Байкал аръягында мөселманнарның тормышы үзгәрә. 1921 елның февралендә мәчеттә коммунистлар җыелышы уза. Шуңа да карамастан, мәчет 1930 елларга кадәр саклана. 1936 елда мөселман җәмгыяте конфискацияләнгәч бинада Байкал аръягы тимер юлы дистанциясе хакимлек итә. Соңыннан тулай торак итеп үзгәртелә.
Һәм ниһаять, 1992 елның 7 октябрендә Чита өлкәсе милек белән идарә итү комитеты тарафыннан «Мөселманнарның рухи идарәсенә архитектура һәйкәле булган элеккеге мөселман мәчете бинасын хуҗалык карамагына тапшыру» турында карар кабул итә.
Мәчетне дин әһелләренә кайтаруда Чита шәһәренең мөселман җәмгыяте советы рәисе Р.Габдрахманов зур роль уйный. Нәкъ менә шул елларда бинаны торгызу эшләре башлана. Аның эшен Г.Әхмәдьянов, С.Шәрәфетдиновлар дәвам итә.
1995 елның 24 октябрендә җәмигъ мәчете гөмбәзенә яңа манара куела. Ул үзенең зурлыгы һәм формасы белән иске манараны хәтерләтә. Ике айдан соң манараның шпиленә ярымай да куела.
Иске ике катлы кирпеч бинаның сыйфаты шулкадәр югары булуга карамастан реставрация кирәк була. Чита җәмигъ мәчете имам-хатыйбы Ришад Сәйдәшевнең үтенеченнән соң, Татарстан Президенты (хәзер рәис. – Х.Б.) Рөстәм Миңнеханов ярдәме белән торгызу эшләренең 50% ын Татарстан Республикасы үз өстенә ала.
Шулай итеп, 2015 елның 25 декабрендә (ике елдан соң) реставрацияләнгән җәмигъ мәчете яңадан ачыла.
Мәчетнең фасадына “... Реконструкция Читинской соборной мечети осуществлена при финансовой поддержке Совета муфтиев России, Республики Татарстан, Администрацией Забайкальского края и верующих...” дигән элмә такта куелган.
Бүгенге көндә мәчет каршында мәдрәсә һәм татар теле мәктәбе эшләп килә, намазлар даими үткәрелә. Ун меңләгән мөселман халкын изге азан гыйбадәт кылырга чакырып тора.
Мәчет шәһәрнең тарихи үзәгендә урнашкан һәм Байкал аръягында бердәнбер сакланган мөселман культының архитектура үрнәге булып тора.
Басылып чыккан мәкәләләр кулланылды.
Дәвамы бар.