Burada eksklüziv mənbə, görkəmli tədqiqatçı Adıgözəl Məmmədovun “Досье расстеленного руководителя Азербайджана - М.Д.Багиров” (“CBSPP” Баку, 2019.) kitabıdır.
İlk illəri, təhsili və hərbi xidməti
Əli bəy Zizikski 1876-cı ilin noyabr ayında Quba qəzasının Zizik kəndində anadan olmuşdur. Əli bəyin atası Harun bəy İsgəndər bəy oğlu Zizikski Quba qəzasında böyük torpaq mülkədarı idi, həmçinin Quba və Bakı şəhərlərində malikanəsi var idi.
1893- cü ildə Moskva Piyada Junker Məktəbində sıravi rütbəli kursant kimi xidmətə başladı. 1895-ci ildə ikinci leytenant, 1899-cu ildə leytenant rütbəsini əldə etdi. Varşavada müsəlman süvari alayında və 24-cü Sibir piyada alayında xidmət etmiş, Varşava üsyanının yatırılmasında iştirak etmişdir. 1903-cü ildə qərargah kapitanlığına yüksəlmiş, 1907-ci ildə kapitan rütbəsini almışdır. 1908-ci ildə 3-cü dərəcəli Müqəddəs Stanislav ordeni ilə təltif edilmişdir.
1913-1917-ci illərdə Əli bəy Zizikski Quba qəzasının polis mühafizəsinin rəisi vəzifəsində çalışmışdır.
Fevral inqilabı və 1918-ci ilin Qubası
Fevral inqilabından sonra kapitan Zizikski Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi tərəfindən Quba qəzasının komissarı təyin edildi (müavini onun xahişi ilə təyin olunan Mircəfər Bağırov idi). Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra qəzanın Bakı Sovetinin nəzarətinə keçməsinin və ya zəbt edilməsinin qarşısını almış və əslində qəzada siyasi vəziyyətə nəzarəti ələ keçirmişdi. 1917-ci il noyabrın 11-də Əli bəy Zizikski Tiflisdə toplanan Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsinin iclasında Quba mahalını təmsil etdi. Oradan qayıdan kimi rayonda özünümüdafiə dəstəsi yaratmağa başladı və öz silahlı birləşmələri ilə bir neçə əməliyyat keçirdi, məs., Xaçmaz stansiyasının qanunsuz silahlılardan təmizlənməsi. Rus əsarətindən qaçan türk zabitləri - İsmayıl Əfəndi və Əhməd (Bədi) Triniç təlimatçı kimi onun yanında çalışmağa başladılar...
1918-ci il, soyqırımları və hücumlar var, Zizikski öz dəstələri və Dağıstandan köməyə gələn Nəcməddin Qotsinskinin alayları ilə birlikdə bolşevik-daşnak qoşunlarına qarşı müqavimət göstərir...
Qotsinski və Zizikskinin silahlı dəstələri daşnak-bolşevik birləşmələrinin Biləcəri-Xırdalan müdafiə xəttinə qədər yaxınlaşmış, ilk toqquşmada onları məğlubiyyətə uğradıb, Bakı şəhəri üzərinə son hücum hazırlığına başlamışdır. Lakin, Həştərxandan Xəzər dənizi vasitəsilə göndərilən çoxsaylı bolşevik hərbi qüvvələrinin Bakıya çatması ilə qüvvələr nisbəti dəyişmiş və onlar tutduqları mövqeləri tərk etməli olmuşlar.
1918-ci ilin aprelində Bakı Soveti Qubaya qarşı əks-hücum təşkil etdi və aprelin 23-də David Gelovani başda olmaqla bolşevik-daşnak dəstələri şəhərə daxil oldular. Cavab zərbəsi ilə Əli bəy Zizikski və Həmdulla Əfəndizadənin dəstələri leytenant Ağacanyanın komandanlığı ilə onlara üzərinə yeridilən əlavə qüvvələrə baxmayaraq, şəhəri bolşevik-daşnak dəstələrindən azad etdilər. Qubanın Digah kəndi yaxınlığında bolşeviklərlə həlledici döyüş baş verdi, bundan sonra bolşeviklər Qubanı tərk etməli oldular. Həmin döyüş yeri sonralar “Qanlı dərə” adlandırıldı.
Əli bəy Zizikskinin Quba qəzasında möhkəmlənməsinin qarşısını almaq üçün Bakı Soveti komissarı Georgi Sturua Dərbənddən, Anançenkonun komandanlığı altında olan Qızıl Ordu hissələrini köməyə çağırdı. Əli bəy Zizikski güc toplamaq üçün Dağıstanın Axtı və Kürə bölgələrində idi. Qubada olan hərbi boşluqdan istifadə edərək, aprelin sonu, mayın əvvəlində Şaumyan və Korqanovun göstərişi ilə daşnak Amazaspın başçılığı ilə Qubaya yeni daşnak-bolşevik qüvvələri yeridildi. 1918-ci il mayın 1-də mühasirədən sonra şəhərə üç tərəfdən daxil oldular. Zizikski, Əfəndizadə, Mürsəl bəy Şıxlarski və digər Quba döyüşçüləri düşmənin sayca üstün olan və yaxşı silahlanmış qüvvələrinə yenidən Digah və Alpan istiqamətində zərbələr endirsə də, müqavimət göstərə bilməyib, Dağıstana çəkilməyə məcbur qaldılar.
Qafqaz İslam Ordusunun və Dağıstanda yerli əhalinin köməkliyi ilə yeni hərbi dəstə yaradan Zizikski daşnak-bolşevik dəstələrinə qarşı güclü hücum təşkil etdi və 2 avqust 1918-ci ildə Qusar və Qubanı azad etdi, avqustun 11-də isə Xaçmaz stansiyası nəzarətə götürüldü.
AXC və Sovetin qurulması
1918-ci ilin sentyabrında hökumət Bakıya köçdükdən sonra türk ordusunun polkovniki Məhəmməd Fəthi bəy Bakı quberniyasının qubernatoru, Əli bəy Zizikski isə artıq polkovnik rütbəsi ilə 1918-ci il noyabrın 1-dən vitse-qubernator təyin edildi. Bundan sonra Əli bəy Zizikski Bakıya köçür. Həmçinin o, İttihad fraksiyasının üzvü kimi Quba qəzasından AXC parlamentinə millət vəkili seçilir. Partiyanın birinci (aprel, 1919) və ikinci (yanvar, 1920) qurultaylarında İttihad partiyasının Mərkəzi Komitəsinin üzvü seçilmişdir.
Aprel işğalından (1920) sonra Zizikski bir müddət sovet hakimiyyətinə qarşı müqavimət hərəkatında iştirak etmiş (bu barədə Quba üsyanı -1920- adlı yazımız olacaq), Qubada elan edilən amnistiyadan sonra leqal fəaliyyətə keçmiş, lakin bolşeviklərin elan etdiyi amnistiyanın müvəqqəti olduğunu yəqin edərək, yenidən gizli fəaliyyət göstərmiş, hətta bir müddət İranda yaşamışdır. 1921-ci ildə yenidən sovet Azərbaycanına qayıtmışdır.
Bağırov və Zizikski arasında olan münasibətlər
Videoya bax: bu barədə Adıgözəl Məmmədovun izahı
Görkəmli araşdırmaçı və tarixçi Adıgözəl Məmmədovun araşdırmalarının sayəsində belə məlum olur ki, Zizikski və Bağırov yaxın əlaqələrə sahib olmuşlar. Bağırovdan təxminən 20 yaş böyük olan Əli bəy, ona bir şagird kimi baxır və bolşeviklərin sırasında “kəşfiyyatçı” kimi çıxış etməsini arzulayırdı və həyata keçirmişdi. 1918-ci ilin mart hadisələrində Bağırov Zizikski və Həmdulla Əfəndi ilə eyni cəbhədən çıxış etmiş, daşnak qırğınlarının qarşısının alınması üçün fəaliyyət göstərmiş və sonradan bolşevik-sovet sıralarına Zizikskinin “təkidi” ilə sızmışdır.
AXC yaradılandan sonra Bağırovu özünə köməkçi götürmək istəyən Zizikski Müsavat hökumətinin Daxili İşlər Nazirliyinə məktub yazır. Lakin sonradan Zizikski onu kəşfiyyatda buraxmaq qərarına gəldi… Bağırov Həştərxana gəlir. Burada o, (Q.X. 1918-ci ildə) Rusiya Bolşevik Partiyasının sıralarına daxil olur. (Məmmədov, 2019, s. 28)
Zizikski 1922-ci ildə Türkiyəyə üzən gəmiyə minərkən Batumidə saxlanılır. Tiflisdəki hərbi tribunalının hökmü ilə ona qarşı ölüm hökmü çıxarılır. Zizikskinin sabiq müavini, o zaman Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının başçısı olan Mircəfər Bağırovun işə qarışmasından sonra hökm icra olunmayıb və Əli bəy sovet-bolşevik təqiblərindən qurtulmuşdu.
Bağırovun otağına ... Əli bəy Zizikski daxil oldu. Bağırov ayağa qalxıb içəri girənləri salamlayır … hətta Əli bəy Zizikskini də öpür. Bağırov Zizikskidən məzəmmətlə soruşdu: niyə gizlənirsən? … Bilirsiniz ki, mən burada işləyirəm. Əli bəy gözünü cıraraq Bağırova cavab verdi ki, onu həbs edəcəkləri ilə hədələyiblər və o, gizlənib. Bağırov dərhal Şahverdiyevə Zizikski üçün sənədlər hazırlamağı tapşırıb. Elə orada, bu otaqda lazımi sənədlər hazırlanıb, Bağırov imzalayıb, möhür vurub. Sonra sənədləri Zizikskiyə bu sözlərlə verdi: “Bu sənədlərlə Azərbaycanın istənilən yerində yaşaya bilərsiniz. Nə qədər ki, mən ÇK-da işləyirəm, heç nədən narahat olmaq lazım deyil”. Və həqiqətən də, bu yaxınlarda Zizikski ailəsi ilə birlikdə Bakıda yaşayırdı. Müəyyən edilib ki, leqallaşdırıldıqdan sonra Zizikski uzun müddət Bakıda Aşağı Qəbiristanlıq küçəsi 79-da (Q.X. -sonradan Mehdi Hüseyn küçəsi), şəxsi evində yaşayıb. O, kirayəçilərdən aldığı vəsait hesabına yaşayırdı. (Məmmədov, 2019, s. 108-109)
Beləliklə, Zizikski Bakıya qayıdaraq bəraət almış və yuxarıda qeyd edildiyi kimi Çəmbərəkənddəki evində yaşayırdı. 1926-cı il dekabrın 28-də respublikada Mircəfər Bağırov respublikadan kənara təyinat aldığı bir vaxtda Zizikski həbs edilir.
1927-ci ildə Qarayev və Mirzoyanın təşəbbüsü ilə Bağırov QPİ-nin (Q.X. - NKVD yanında Dövlət Siyasi İdarəsi) sədri vəzifəsindən kənarlaşdırılanda onun yerinə Novruz Rzayev təyin edildi. Buna baxmayaraq, il yarımdan sonra Bağırov Beriyanın köməyi ilə öz vəzifəsinə qayıtdı, lakin Rzayev hakimiyyətdə olarkən Zizikski güllələndi.(Məmmədov, 2019, s. 109)
Beləliklə, 1928-ci il avqustun 6-da o, AzSSR Cinayət Məcəlləsinin 63, 75 və 18-84-cü maddələri ilə (əksinqilabi fəaliyyət, xarici əksinqilabi təşkilatlarla əlaqə) təqsirli bilinərək edam cəzasına məhkum edilib. Hökm 1929-cu il sentyabrın 17-dən 18-nə keçən gecə həyata keçirilir.
Telegram-da abunə ol!