“ Xəlqə agzın siirrini hərdəm qılır izhar söz,
Ol nə sirdir kim, olur hər ləhzə yoxdan var söz.
Artıran söz qədrini sidq ilə qədrin artırar,
Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz.”
Məhəmməd Füzuli
Dünən 22 iyul Milli Mətbuat günü idi. Milli mətbut. Qəribə səslənir bu gün, razısınız. Sadəcə pafos və böyük bir heç. Necə düşünürsünüz, haqlıyammı. Bəs səbəb? Zatən “Sözün düzü” həyacan blokunu dostların dəstəyi ilə yaradanda əhd etdim, təhqirə yox, həqiqətə hə. Yoxlanılmamış dedi-qodu xarakterli məlumatlara yox, sözün düzünə hə. Mədhiyyə quyusunun dibinə düşmüş bədii tənqidin reabilitasiyası istiqamətində əlimizdən gələni əsirgəməmək.Ruh azadlığı uğrunda mücadilə aparmaq, amma öncə dönək Milli mətbuatımızın tarixinə, tarixdə qalan tarixinə…
1875- ci il iyulun 22-də Azərbaycanın tanınmış zuyalısı, maarifçi – publicist Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanın ana dilində çıxan ilk mətbu orqanın “Əkinçi” qəzetinin işıq üzünü görməsinə əməyin vermişdi. Qəzetin ərsəyə gəlməsində Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Nəcəf bəy Vəzirov, Əsgər ağa Gorani yaxından iştrak etmişlər. “Əkinçi” elm, maarif, ədəbiyyat və incəsənətin inkişafı naminə yazılar dərc edirdi. Qəzetdə təbiət elmləri və kənd təsərrüfatının inkişafı ilə bağlı elmi – kütləvi məqalələr dərc edilirdi. Bir yumruq kimi birləşmiş ziyalılarımız xalqı cəhalətdən, avamlıqdan xilas etmək üçün mücadilə edir, sözün, maariflənmənin hikmətini insanlarda mənəviyyatın formalaşması üçün ruh məlhəminə çevirmişdilər. Təbii ki, əsarət altinda olan xalqların reallığa göz açmaları imperiya qüvvələrinin heç marağında deyildi. Odur ki, ilk mətbu orqanımız cəmi iki il fəaliyyət göstərə bildi. Çar Rusiyası rəsmiləri təhlükəni sezib, qəzetin fəaliyyətini dayandırdılar. Bunula belə milli ruhda oyanış tumurcuqları çiçəklənməyə başlayırdı. “Əkinçi” estafeti, “Təkamül”, “Molla Nəsrəddin”, “Dəvət-Qoç”, “Dəbistan”, “Hilal”, “Tərəqqi” və sairə kimi mətbu orqanlara verdi. Azərbaycanımızda maariflənmə ciddi bir sürət yığırdı. Ta ki, sovetlər imperiyasına çevrilmiş, çar Rusiyası qanlı əlləri ilə söz göyərçinimizin boğazına dizildi. Artıq bolşevik mətbatının məramı əsarət altında olan xalqları “manqurtlaşdırmaq” idi. İdeoloji silaha çevrilmişdi. Sözün düzün demək yasaq idi, deyən ziyalılarımız aqibəti bəlli idi. Repressiya maşını söz ustadlarını məhv etmək üçün məqam axtarırdı. 50 – ci illərdən sonra yüngül küləklər fırtınanı əvəzlədi, yenidən sözün düzü cücərməyə başladı… Gəlin etiraf edək söz ustadlarımız, istər ədəbiyyat, incəsənət və ən nəhayət jurnalistika olsun mənəvi ruhun oyanışı üçün əllərindən gələni edridilər. Şairlər şeirləri ilə, kino və teatr sənətkarlarımız oynanılan episodlarda işlədilən milli ruhumuza, adət-ənənəmizə uyğun ifadələrlə,yazıçılar əsərləri ilə, publisistlər məqalələri ilə xalqın iradəsinin tükənməməsinə xidmət edirdilər. Yəni vicdan borclarını yerinə yetirirdilər… Ən nəhayət ötən əsrin 90 ları. Milli ruhu tərənnüm edən mətbu orqanların yaranması, qəzet köşklərinin qarşısındakı növbələr göz oxşamağa başladı. Düşünürdük ki, artıq mütilik sona yetəcək, sözün düzü, azad fikir sonsuz alova dönəcək…
“Arzuya bax, sevgilim…” Çifayda az müddət sonra mətbuat orqanları metamorfozaya uğradı, iqtidar və müxalifət mətbutaına çevrildi, xalqın azad ruhu, sözün düzünə ehtiyacı arxa plana keçdi. Şəxsi maraqları üçün didişməyə başlanıldı. Qarşılıqlı ittihamlar, şər kampaniyaları elə sürət yığdı ki, xeyirlə şərin ünvanı dəyişik düşdü. Yalan dolanlar məngənəsinə düşmüş düz söz sanki “Əkinçi” qəzetindən çox öncəki cahillik və nadanlıq dövrünə qayıddı. Qəzet səhifələri cəng meydanına çevrilmişdi. Öz sahiblərinə yarınmaq üçün qələm sahibləri mürəkkəb əvəzinə ağ vərəqə çirkab suları axıdırdılar. Gündən günə qəzet köşklərinin qrşısıı seyrəlirdi. Ta tam boşalanadək. İndi artıq qəzet köşklərindən beyinləri zəhərləyən qəzetlər deyil, canı zəhərləyən siqaret alınır. 1875 dəki “Əkinçinin” amalı 21 əsrdə sanki qeybə çəkildi. Maariflənmənin əsəs ruporlarından olan jurnalistika istiqamətin itirdi. Göbələk kimi artan saytların əksəri, feykxana və dediqoduxanaya çevrildilər. Bəziləri sayt yaradıb söz quldurluğuna meydan açdılar. Belə halı müşahidə etdikcə adamın ağlına belı bikir gəlir ki, bəlkəm də əməkdar jurnalist adının dəyişdirilib sözsüz jurnalist qoyulmasının vaxtı çoxdan gəlib. Tək-tük yazarlarımız var idi ki onlara da jurnalistlər binasında mənzil verib susdurublar. Həsən bəy Zərdabilər bizim ata babamızın ruhun sağlamlaşdırdılar. Bəs bizlər gələcək nəslə pul, qarınqululuq, möhtaclıq susqunluqdan savayı nə verəcəyik acaba. Odur ki, Bibi Heybət məscidinə tərəf gedəndə, yaxud həmin istiqamətdən şəhərə doğru irəliləyəndə jurnalistlər evi adını daşıyan bu binalara diqqətlə baxın. Bax burası söz həbsxanasıdır.
Həmsöhbətiniz Aqşin Hidayətoğlu