Мұсылман жыл санауы бойынша һижраның 870 жылы Керей сұлтанның Қозыбасы жайлауында халық өкілдері жиынымен хан атанып, Қазақ хандығының құрылғандығы тарихтан белгілі. Бұны ортағасырлық тарихшы Үндістандағы Ұлы Моғол империясының саяси қызметкері Моғолстан мемлекетінен шыққан Қазақ халқының Дулат тайпасының әмірлерінен тарайтын Мұхаммед Хайдар Дулатидің "Тарих-и Рашиди" (абд-Рашид ханның тарихы) еңбегінде Қазақ хандығының құрылу тарихы мен уақыты баяндалады.
Қазақ хандығының жоғарғы билеушілері аталған хандар Шыңғыс ханның Жошы ұлынан тарағандықтан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан монархиялық басқару десек болады.
Бірақ Қазақ хандығының билікті иелену жүйесі көрші мемлекеттерден біраз ерекшеленеді.
- Мысалы, Осман империясында сұлтанның тірі кезінде тағайындаған басты ханзадасы билікті иеленеді. Таққа таласу әрекетін байқатқандар қатаң жазаланады.
- Орта Азиялық ортағасырлық мемлекеттеріндегі билікті иелену тәртібі Осман империясына біраз жақын. Тақтың иелену құқығын сарай төңірегіндегі адамдар шешеді.
Қазақ хандығында мүлде басқа. Қазақ хандығында билікті иелену үшін - барлық ру-тайпалардың мақұлдауына ие болу керек.
Қазақ хандығында билік - әкеден - балаға берілуі сирек.
Қасым хан, Шығай хан, Есім хан және Кіші жүз хандары Әбілқайыр мен Айшуақ хандар ғана билікті ұрпағына бере білген.
Әрине, Кіші жүздегі жоғарғы билікті иелену - отаршыл Ресей империясының құптауымен жүзеге асты.
Қазақ хандығында - жаңа ханды жариялау үшін міндетті түрде сайлау үрдісі жүзеге асыру керек. Бұл барша халықтың ханды мойындауы деп бағаланады.
Бұл қазіргі Малайзия корольдігіндегі сұлтан сайлауына ұқсайды. Малайзияда жоғарғы мемлекет басшысы монархиялық әулет арасынан бес жылға сайланады. Монарх өз билігін өкілетті түрде ұрпағына тастай алмайды. Мемлекетті басқаруда халық өкілдерінен құралатын парламент пен сайлау арқылы жасақталатын үкіметтің артықшылығы басым.
Қазақ хандығында да хан қазіргі Малайзия мемлекетіндегідей қандай бір әулет ұрпағынан, аймақ билеушілері арасынан сайланады. Бірақ Қазақ хандығында қазіргі Малайзия мемлекетінен айырмашылығы хан билікті өле-өлгенше атқарады (Қазақ хандығын өлгенше басқармаған хандарда болған. Бірақ олар сирек), бірақ билігін мұраға қалдыра алмайды (бұл жағынан Малайзия мемлекетінің сұлтанының билікті иеленуіне ұқсайды). Жоғарғы биліктің берілуін құрылтай жиналысына келген тайпа-ру ақсақалдары мен олардың өкілдері шешеді. Әрине, құрылтай жиналысын шақырушы тұлғаның артықшылығы болады.
Биліктің сакральдылығын сақтап тұру үшін ру-тайпалардың бір орталыққа бағындыру үшін, мемлекеттік билік заңдылығына, мемлекеттің аясында екендігін көрсету үшін жоғарғы билік халық атынан келген ру-тайпалардың ақылдасуыменен Шыңғыс хан әулетіне беріліп отырады.
Хан төтенше жағдайларда - халық өкілдерінен құрылатын құрылай жиналысын шақырады.
Қазақ хандығындағы жоғарғы билікті иелену мен заңдылықтың жүзеге асуы - ортағасырлық Еуропадағы сословиелік-өкілетті монархиялық корольдіктерге ұқсайды.
Қазақ хандығының аумақтық-әкімшілігі болып саналатын ұлыстардың басында хан тағайындаған не ханнан сыйлыққа иеленген, отбасылық мұрамен келе жатқан Шыңғыс хан әулетінен шыққан ханзада санатындағы сұлтандар басқарады. Әрине, ұлысты басқаратын сұлтандар - мемлекетті басқаратын ханның баласына тең емес. Бірақ оларда хан болып сайлануға құқығы бар. Әлбетте, олар танымал болу керек. Шайқастарға қатысып, байлығымен көзге түсе білуі керек.
Өкілетті түрде сословиелік арқылы берілген билікті абсолюттік деңгейге жеткізгенде, өзінің билігін ымыраласып жүргізген хандарда болған.
Сословиелік арқылы берілген монархияны қатаң түрде орталықтандыра білген тек ХІХ ғасырдағы Бөкей Ордасының ханы Жәңгір хан мен оның замандасы Қазақтың соңғы ханы Кенесары Қасымұлы.
Ал Қазақ хандығын сословиелік өкілетті монархияға айналдырған Тәуке хан.
Тәуке ханға дейінде Қазақ хандығында өкілетті монархияның сословиелік түрі байқалды. Ал Тәуке хан оны заңдастырды.
Әлбетте, Қазақ хандығы толыққанды абсолютті монархия болмады. Ханның билігі халық өкілдерімен шектелсе де заңмен шектеліп, қандайда атқарушы билік уәкілінің артықшылығын туындатқан жоқ. Яғни, Қазақ хандығы Конституциялық монархия болмады
Сурет ғаламтордан алынды