Көшпелі мал шаруашылығының негізі саналатын төрт түлік мал - қой, ешкі, түйе, жылқы малдары әрбірі айтулы кезеңде адамдардың қолға үйретуімен негзгі азығы айналды. Бірақ Неолитте қолға үйретілген қой мен Энеолитте қолға үйретілген жылқы малы тек Қола дәуірінде ғана топтасып ұзақ қашықтыққа жаю мүмкіншілігі пайда болды. Ал Темір дәуірінде малдың көбеюімен ұзақ қашықтыққа жаю маусымдық түрге ауысты. Ортағасырлық кезеңде Еуразия құрлығының Орталық және солтүстік аудандарында ауа-райының ерекшелігіне байланысты адамдардың негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болды.
Мал шаруашылығының бас дамушы критериясы есебінде - география орта мен климат негізгі қозғаушы күш болды. Әрине, ежелгі және орта ғасырларда мемлекеттер мен тайпалық одақтардың көршілерімен үздіксіз соғыста мал шаруашылығының құлдырап кетуіне себепші болды. Тайпалық көсемдер мен мемлекеттердің шапқыншылық жорығы өзіне материалдық игілік жинау болды. Көшпелі қоғамда негізгі материалдық игілік - мал болды.
Көшпелі халықтар үшінде малды күтіп баптау оңай соқпады.
- Үнемі шөбі шүйгін жерге малды жылжытып отырып, маусым сайын көшіп жүру.
- Өзінің өмір-тіршілігін мал шаруашылығына байлау.
- Үнемі төрт-түлігінің тіршілігін қамтамасыз ету (жыртқыштан, барымтадан, шапқыншылықтан).
- Төрт-түлік малдың көбеюіде оңай емес. Жылына бірақ рет төлдейді.
- Отбасы мүшелері жеке шыққан сайын оларға өз үлесін беріп тұру керек.
- Күннің ысуымен құрғақшылық шықпай қалған жағдайда қуаңшылық болған жағдайда - мал санын қысқарады.
Ал егін шаруашылығы - мал шаруашылығына қарағанда күрделі. Жер телімі өзен бойында суармалы жағдайында орналасса жақсы өнім алынады. Егер, суармалы емес егіншілік болса - егін түсімі аз болады.
Егін шаруашылығының бастапқы белгілері мұз басу дәуірі аяқталып, өзен сулары тартыла бастап, жауын-шашын жиі жауа бастаған кейінгі мезолитте пайда болды. Неолитте егін шаруашылығымен айналысатын адамдар саны артып негізгі шаруашылық есебінде қалыптасты. Темір дәуірінде суармалы егіншілік қалыптастып, ортағасырларда қостанапты, төрт танапты егіншілік қалыптаса бастады. Егін шаруашылығымен айналысудың мал шаруашылығынан қиындығы адамдар көшпей, отырықшылықпен айналысып, егін алқабына байланғаны. Ежелгі дәуірден бастап егіншілік жерді көсемдер бере бастаса - ортағасырларда феодалдық еншісі саналып король, патша, хан, әмір - мемлекеттің билеушісі берді. Бергенде де жай бере салған жоқ. Сенімгерлікпен уақытша берді. Осы уақытша үлесті иеленген шаруа иеленген суармалы жерінен өнім жинап, келесі жылға тұқымға қалдырып, феодалға борышкерлік салығын төлеу керек болды.
Егіншілікпен айналысатын шаруаның басты ерекшелігі жерін өзі емес феодал мен мемлекеттің қорғауында болуы. Феодалдық өз иелігіндегі халықты жұмылдыра отырып, жасақ құрып, суармалы жүйелерін салу керек болды.
Егін шаруашылығы - мал шаруашылығы секілді қуаңшылықпен жапа шекті.
Бірақ егін шаруашылығымен айналысатын шаруаның - мал шаруашылығынан айналысатын шаруадан басты кемшілігі қолында үнемі қаржылық материалдық игіліктің болмауы еді.
Егіншілікпен айналсатын шаруаның пайдаға кеңелу үшін кемінде 4-5 ай керек болды. Піскен өнімді орып алып базарға сатып, феодалға борышкерлігін төлеуде үлкен машақатты талап етті
Сурет ғаламтордан алынды