Сәнғәт күгендә ул “Аҡйондоҙ” төркөмө йырсыһы булараҡ ҡапыл балҡыны ла... Юғалманы, ә башҡа йүнәлештә үҙен һынай-һынай алға бара. Һәм һәр эште күңел һалып башҡара ла танылыу яулай, әйтер һүҙен еткерә ала. Йырсы, композитор, театр һәм кино актеры, Хәҙер инде – режиссер. Уның ҡуйылышындағы спектаклдәр республиканың һәр драма театры репертуарында бар. Һүҙебеҙ Башҡортостандың халыҡ артисы, Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы лауреаты, Өфө “Нур” татар дәүләт театрының баш режиссеры Азат ЙЫҺАНШИН тураһында.
Тормошҡа, сәнғәткә үҙ фәлсәфәһе булған шәхес менән әңгәмә ҡороуы ла ҡыҙыҡлы икән. Ижадына бунтарлыҡ, яныу-күкрәүҙәр хас булғас, үҙен дә ярһыу, эмоциональ һәм бер аҙ тынғыһыҙ кеше итеп күҙ алдына килтерә инек. Азат Надир улының тыныс, уйсан, шул уҡ ваҡытта йор һүҙле булмышын күреп, бер аҙ аптырап та ҡалдыҡ.
“Шоңҡар”ҙар. Азат Надир улы, самауыр тигәндә һеҙҙең күҙ алдына ниндәй хәтирәләр баҫа?
Азат Йыһаншин. Өлатай-өләсәйҙәрҙә үткән бала саҡ. Йыш ҡына Әбйәлил районының Хәлил ауылына ҡунаҡҡа бара торғайным. Ҙур урындыҡҡа ашъяулыҡ йәйеп, өләсәй табын әҙерләй. Табынға ҙур самауыр менеп ултыра. Олатайым мендәр һалып, ҡырын ята, ә башҡалар аяҡтарын бөгөп, матур итеп ултыралар. Ә мин, имеш, ҡала малайы, Баймаҡта үҫкәнмен – ултыра белмәйем. Тегеләй әйләнәм, былай борғаланам, йә ауышып китәм. Иң ахыры, олатайым миңә урындыҡ ситенән ултырыр өсөн бәләкәй генә ултырғыс эшләп бирҙе. Үҙемде өҫтәл артында ултырғандай хис итә башланым, уңайлы булып ҡалды. Урыным самауыр янында ғына. Өләсәйем сәй яһап, сынаяҡтарҙы таратҡансы, мин ялтыр самауырға ҡарап, үҙемә “һоҡланам”. Иғтибар иткән булһағыҙ, ул ҡыйыш көҙгө кеүек, йөҙҙө бер аҙ үҙгәртеп күрһәтә. Миңә шул ҡыҙыҡ күренә ине, юрамал йә телемде сығарам, йә йөҙөмдө һытам.
Шулай уҡ йәйге каникулдар мәлендә Миәкә районында йәшәгән өләсәйемә лә ҡунаҡҡа йөрөнөм. Унда инде бесән, сөгөлдөр утау мәле етһә, атҡа тейәлеп, күмәкләп барып эшләп ҡуябыҙ. Өләсәй мотлаҡ самауырын ултыртып ала ла яланда сәй ҡайната. Әллә эшләп асыҡҡанғамы, әллә яланда йөрөгәнгәме, минең өсөн иң тәмле сәй яландағыһы булып тип хәтерҙә ҡалған.
– “Шоңҡар”ҙар. Ғәҙәттә, сәнғәттә уңыш ҡаҙанған кешеләр бала саҡтан уҡ сәхнә менән йәшәй. Кескәй Азатта артист булырға тигән хыял ҡасан барлыҡҡа килде?
Азат Йыһаншин. Мин бит Советтар Союзы тәрбиәһе алған бала. Ул ваҡытта хыялдар ҙа икенсерәк ине – һәр икенсе бала, айырыуса малайҙар, космонавт йәки летчик булырға теләнек. Ә сәнғәткә килгәндә, бер ваҡытта ла артист булырға хыялланманым. Бала саҡта ла, үҫмерлек йылдарында ла, хатта сәнғәт институтының ишеген асып ингән саҡта ла. Шулай ҙа кескәй Азат күңелендә сәхнә менән ҡыҙыҡһыныу булды. Әбйәлил районының Хәлил ауылында йәшәгән туғандарға урындыҡты сәхнә итеп, концерт ҡуйғанымды һаман да иҫләйем. Тәүҙә конферансье булып сығып, сығышты иғлан итәм. Шаршау артына китәм дә сәхнәгә икенсе кеше булып сығып йә йырлайым, йә бейейем. Ә бына мәктәптә уҡығанда сәхнәгә бөтөнләй сыҡманым.
Әгәр талант ҡандан бирелә икән (шулай ҙа үҙем Аллаһы Тәғәлә талант менән кешеләрҙе бүләкләй тип уйлайым), миңә ул атайым мәрхүмдән күскәндер тим. Ул оҙаҡ йылдар автотранспорт ойошмаһында инженер булып эшләне. Йыр-бейеүгә маһир булды, кешене күреү менән төртмә шиғыр сығара ине. Оҙон буйлы, әйткәндәй, уны ҡыуып етә алманым инде (көлә – авт.). Телевизорҙан спектаклдәр ҡарауын хәтерләйем – артистарҙың уйыны менән риза булмаһа, ҡыҙып китә, әрләй башлай. Хәҙерге тәжрибәм менән, режиссер булараҡ, шуны әйтә алам – атайым бик талантлы актер була алыр ине. Йыр-бейеүҙән генә түгел, ә эске донъяһының байлығынан сығып әйтәм. Ә әсәйем шул тиклем тыныс, сабыр һәм ихлас кеше. Беҙҙең ниндәйҙер эске бәйләнеш булды. Уны иң яҡын дуҫым тип һананым. Бала саҡтан серҙәремде уға һөйләй торғайным.
– “Шоңҡар”ҙар. Ә һөнәр һайлар ваҡыт еткәс...
Азат Йыһаншин. Ашнаҡсыға уҡып сыҡтым да хеҙмәт юлымды башлап ебәрҙем. Эшем оҡшай ине, әммә көн һайын иртәнге ашты әҙерләү өсөн таңғы сәғәт 4-тә тороу тиҙ ялҡытты. Шуға күрә водителгә уҡырға булдым. Шуны әйтә алам – ниндәй генә һөнәрҙә эшләһәм дә, ижади ҡарай инем. Ашнаҡсы саҡта мин эшләгән салаттарҙы күрһәгеҙ! Улар тәмле генә түгел, матур биҙәлгән дә була торғайны. Хатта уҡыған саҡта уҡ өс егетте, шул иҫәптән мин лә, Магнитогорск ҡалаһына ресторан хеҙмәтенә уҡырға ебәрҙеләр. Был өлкәлә ҡалһам, мотлаҡ уңыш ҡаҙаныр инем. Бергә уҡыған дуҫ егеттең Сибайҙа әле үҙ рестораны бар.
Хәҙер инде аш-һыу бүлмәһенә һирәк сығам, сыҡҡанда ла тиҙ һәм еңел әҙерләнгән ризыҡтарға өҫтөнлөк бирәм. Минең фекерем шундай: әгәр теләһә, һәр ир-егет ризыҡты тәмле итеп бешерә ала. Тарихҡа күҙ һалғанда ла, борон ашнаҡсы тик ир-егеттәр генә һөнәре булып һаналған. Был бурыс аҙаҡ ҡына ҡатын-ҡыҙ иңенә ятҡан.
– “Шоңҡар”ҙар. Шулай ҙа яҙмыш һеҙҙе сәнғәт донъяһына алып килгән.
Азат Йыһаншин. Тап өҫтөнә баҫтығыҙ – яҙмыш алып килде. Һәм алға китеп шуны ла әйтергә кәрәк: Аллаһы Тәғәлә мине был юлдан ситкә ебәргеһе килмәй тигән фекергә килдем. Сөнки институтта уҡығанда ла, эшләй башлағас та, танылыу яулағас та бер нисә тапҡыр сәнғәттән, ижадтан китергә хәл иткәйнем. Хәҙер ҙә ундай уйҙар булып ала. Бер осор хатта Израилгә китергә хәл иттем. Таможняла ҡулға алынып, ике тәүлек телефонһыҙ һәм документһыҙ тотҡонда ултырырға тура килде. Ни өсөн шулай килеп сыҡҡанын һаман да аңлай алмайым – документтар һәм закон буйынса барыһы ла тәртиптә ине. Әллә уларға исемем оҡшаманымы, бәлки, ҡиәфәтем шикле күренгәндер... Һәм юлымды кире Рәсәйгә борғастары, урыным бында икәненә ныҡлап төшөнә башланым. Күпме генә китергә тырышһам да, юлым ҡабат-ҡабат сәнғәткә ҡайтара икән, тимәк, минең был өлкәлә эшләйһе эштәрем тамамланмаған. Был хәҡиҡәтте ҡабул иттем һәм бер аҙ тынысландым.
Ә сәнғәт институтына Ришат исемле водитель егет әйтеүе буйынса килеп индем тиергә була. АТП-ла сират көтөп ултырғанда уйламаҫтан ғына: “Азат, һин шоферға түгел, ә артисҡа оҡшағанһың. Әйҙә сәнғәт институтына уҡырға инеп ҡара әле”, – тине. Ә ул саҡта минең өсөн сәнғәт донъяһы буй етмәҫлек, хатта изге урын кеүек күрҙем. Үҙемдең булмышым, йәшәйешем менән лайыҡ түгелмендер тип уйлай инем. Шулай ҙа уны ишеттем һәм бәхетемде һынап ҡарарға булдым. Ул саҡта театр факультетына конкурс ҙур ине – бер урынға 8 – 10 кеше дәғүә итә. Институт корпусы шығырым тулы. Кемдер 2 – 3 йыл рәттән килеп, бәхетен һынап ҡарай икән. Конкурстан үтә алмағандар илай, күҙ йәше түгә. Ә миндә ҡурҡыу ҙа, йән атыу ҙа юҡ. Комиссия ҡаршыһына баҫҡанда баштан “Бына мин, теләһәгеҙ – алығыҙ, теләмәһәгеҙ – юҡ!” тигән уй үтте. Имтиханға тиклем этюдтың нимә икәнен дә белмәй инем. Ғөмүмән, мин тормошҡа һәр ваҡыт еңел ҡарайым. Беҙ был донъяла ҡунаҡ ҡына, нимәлер килеп сыҡмай тип кәйеф төшөрөп, депрессияға бирелеп ултырырға ярамай. Нисек килеп сыға, шулай ҡабул итергә кәрәк. Ә бында килеп сыҡмай икән, үҙеңде икенсе өлкәлә һынап ҡарарға, икенсе маҡсаттар ҡуйырға мөмкин. Донъя шул тиклем матур һәм сикһеҙ – ниндәйҙер сиктәргә генә һыймай ул.
– “Шоңҡар”ҙар. Ә гитарала ҡасан уйнарға өйрәнгәйнегеҙ?
Азат Йыһаншин. Элек ауылда егеттәр гармунда, ҡалала гитарала уйнаны. Баймаҡ ихаталарында сиратлап гитара сирткән егеттәрҙе иҫебеҙ китеп күҙәтеп ултыра торғайныҡ. Инәлеп һорағас, 4-се класта уҡығанда әсәйем гитара һатып алды. Нисек шатланғанымды күрһәгеҙ! Тәүге өйрәнгән йыр “В траве сидел кузнечик” булды. Артабан инде беҙҙең уйнағанды бәләкәйерәктәр күҙәтә башланы. Мин кеше йырын бер ваҡытта ла йырлай белмәнем. Автор үҙе йырсы ла икән, унан да оҫтараҡ итеп бер кем дә йырын башҡара алмаясаҡ. Ошо холҡом йырҙар яҙырға этәргес булғандыр, моғайын. Бер нисә аккорд өйрәнеп, 5 – 6 кластарҙа уҡығанда уҡ шиғыр яҙып, уны көйгә һалып, гитара менән башҡара инем. Бер кем дә: “Дөрөҫ йырламайһың,” – тип тәнҡитләй алманы.
Баймаҡ ҡалаһында йәшәһәк тә, рус мәктәбендә уҡыным, милли тәрбиә булманы. Оят булһа ла, әйтәйем – мәктәп йылдарында башҡорт яҙыусыларының, шағирҙарының ижады менән ҡыҙыҡһынманым, хатта исемдәрен дә белмәй инем. Бының ыңғай яғы ла булды – әгәр уларҙы бала саҡтан уҡып үҫһәм, иғтибар итмәҫ инем. Бәхеткә күрә, күп кенә шағирҙар ижады менән аҡыл ултырғас, фекерләү ҡеүәһе барлыҡҡа килгәс таныштым һәм бар тәрәнлеген аңланым. Гитара аша Рәми Ғарипов ижадына яҡыная алыуым менән бәхетлемен. Сәнғәт институтында уҡығанда бүлмәләшем Венер Камаловтың китаптары араһында уның йыйынтығы булған. “Һуңғы осрашыу” шиғырына күҙ йүгертеү менән шул китапҡа йәбештем. Рәми ағайҙың шиғырҙары ихлас, ысын. Байтаҡ йырҙар яҙылды, уларҙы йырлай башланым. “Дөрөҫ йырламайһығыҙ. Ундай көй буламы?” – тип тәнҡитләүҙәр башланды. Ә ул ваҡытта рок йүнәлеше барлыҡҡа килеп, башҡорт эстрадаһында революция мәле ине. Бер яҡта тәнҡитләп, тыйып торҙолар, икенсе яҡта йырланылар. Халыҡ үҙе барометр кеүек ул – тәнҡитселәр ҡабул итмәй, яратмай, тип кенә кеше үҙенә оҡшаған йырҙы тыңламай, китапты уҡымай тормай. Мин дә бит кемгәлер оҡшар, популяр булыу өсөн яҙманым, йырламаным. Барыһы ла күңел ҡушыуы буйынса булды. Гитара алдым да йырланым, Урал менән Роберт (Иҙелбаев һәм Юлдашев – авт.) аранжировка эшләп радиоға биргән. Эфирға сығыу менән хаттар килә башлаған. Тағы ла йырҙар яҙылды. Бер аҙҙан егеттәр менән төркөм төҙөп ебәрҙек һәм бергәләп ижад итә башланыҡ. Талантлы, креатив, көслө йәштәрҙе туплаған ине “Аҡйондоҙ”. Бәхәсләштек, яндыҡ, әммә бер тулҡында булдыҡ. Төркөм аҙ ваҡыт эшләне, шулай ҙа бик популяр булды, тыңлаусылар хәтерендә ҡалдыҡ. Бергә башланыҡ, айырылдыҡ һәм һәр кем үҙ юлында уңыш ҡаҙанды. Тамашасыларға сығарып өлгөрмәгән йырҙар ҙа ҡалды. Ҡайһы берҙәрен тере тауышҡа башҡарып йөрөп, яҙмалар эшләнмәгән, тергеҙеп булмай. Ҡайһылары онотолған, ҡайһылары актуаль түгел. Хәҙер һирәк йырлайым. Өйҙә гитарам бар, анда-бында уйнап алам. Йырҙар ҙа ижад иткән юҡ.
– “Шоңҡар”ҙар. Ә йырсы булараҡ карьерағыҙҙы тергеҙергә теләмәйһегеҙме?
Азат Йыһаншин. Һәр эштең үҙ мәле, үҙ этабы була. Миңә йыш ҡына: “Ниңә концерт ҡуймайһығыҙ? Тамашасы йыйылыр ине”, – тиҙәр. Ул осор теге мәлдә ҡалды. Ул саҡта йырым менән дә, йәнем менән дә әйтәһе һүҙҙәремде әйтеп үттем. Булды. Актерлыҡ менән дә шулай – ул да үтте. 14 йыл эшләнем сәхнәлә. Ул ғына аҙ ине миңә. Актер ул – ҡол, режиссерҙың әйткәнен үтәй. Минең үҙ аҡылым формалашҡан ине инде. Актер рамкаларына һыймай башланым. Ә ундайҙар менән эшләү режиссерға ауыр. Һәм бер осор мине йәшәргә Италияға саҡырҙылар. Эш тә табылды. Шул мәлдә әлеге лә баяғы Аллаһы Тәғәлә яҙған яҙмыш мине режиссерлыҡ юлынан алып китте – Щукаға (Мәскәүҙәге Борис Щукин исемендәге Театр институтын үҙ-ара шулай тип атайбыҙ) уҡырға индем.
– “Шоңҡар”ҙар. Ә сәхнәнән киткәнгә үкенгән саҡтар булманымы?
Азат Йыһаншин. Юҡ. Ғөмүмән, тормоштағы бер генә ҡылығыма ла, эшемә лә үкенмәйем. Үкенеп, йәш түгеп йәшәй торған кеше түгелмен. Һәм Аллаһы Тәғәләгә, яҙмышыма рәхмәт әйтеп, булғанына шөкөр итеп йәшәргә өйрәндем. Ниндәй генә һынауҙар, ауырлыҡтар булһа ла. Уларҙы тәжрибә туплау, һабаҡ итеп ҡабул итәм.
– “Шоңҡар”ҙар. Режиссер булараҡ ҡуйған тәүге спектакль...
Азат Йыһаншин. 2007 йылда Башҡорт дәүләт академия драма театрында Флорид Бүләковтың “Әбейҙәргә ни етмәй” пьесаһы буйынса “Эх, күгәрсенкәйҙәрем”спектаклен ҡуйҙым. Бер кем белмәгән, тәжрибәһеҙ режиссер тотонғанғалыр инде, Флорид ағай бер аҙ икеләнеп йөрөнө. Шулай ҙа ул мине ҡабул итте, хатта дуҫы тип күрҙе. Был минең өсөн оло мәртәбә ине – ул бит бик һирәктәрҙе генә күңеленә яҡын ебәрҙе.
– “Шоңҡар”ҙар. Милли драматургияла ҡытлыҡ булыуы бер кемгә лә сер түгел. Драматургтар өсөн режиссерҙар семинарҙар, уҡыуҙар үткәреп тора. Уларҙа һеҙ ҡатнашаһығыҙмы? Ғөмүмән, ҡуйырға пьесаны ҡайҙан эҙләйһегеҙ?
Азат Йыһаншин. Дөрөҫөн әйтәм: интеллегентмын, юғары сәнғәт кешеһемен тип кешеләр алдында үҙемде алдаҡ юл менән күтәргем килмәй. Ғәҙәти кешемен, профессия менән генә йәшәмәйем. Пьесалар эҙләп тау-тау китап та уҡып ултырмайым. Авторҙар үҙҙәре, спектакль сығарасаҡ театрҙың етәкселәре, үҙебеҙҙең әҙәбиәт бүлегенән дә тәҡдим итәләр. Күҙ йүгертеп сығам – шул етә. Лайыҡлы әйбер икән, шунда уҡ күҙгә ташлана, йөрәк елкенеп китә. Ул яҡтан минең интуиция көслө. Ә инде буш әйберҙе нисек кенә ентекле уҡып, һүҙҙәр, һөйләмдәр эҙләп ултырһаң да, мәғәнә, фекер табып булмаясаҡ. Ә инде бына күңелемде ҡуҙғытҡан әҫәр табылып, уны сәхнәләштерә башлағас, ысынлап “ауырыйым”. Шул спектакль менән генә йәшәй, яна башлайым.
Семинарҙар, лабораториялар кәрәкме икән, әйтә алмайым. Ул этапты күптән үттем, хәҙер ҡыҙығын тапмайым. Яңы пьеса килтерәләр ул. Эҙләнеүҙәре, тырышыуҙары һәйбәт, әлбиттә. Тик кәрәк булған өсөн генә яҙылған әҫәр күңелде тетрәндермәй. Конфликт та, сюжет та юҡ. Күңелде ҡуҙғалтмай икән, тимәк, кеше “алдаша” – янып эшләмәгән. Ҡуйҙырыр өсөн генә яҙғандарҙы ла аңламайым. Етмәһә, ҡуймайҙар тип режиссерҙарға үпкәләйҙәр. Пьеса яҙырға ултырған кешенән һорағым килә: ни өсөн яҙаһың? Күңелеңде өтөп барамы, әллә ҡулыңа дан, мал өсөн ҡәләм алдыңмы? Әйткәндәй, был проблема драматургияла ғына түгел, шиғриәттә лә, прозала ла бар. Рифма, ритм менән генә яҙылған һәр нәмә шиғыр булмай. Кәм тигәндә хис-тойғолар кәрәк.
– “Шоңҡар”ҙар. Режиссер булараҡ һеҙ бөгөнгө заманға, тамашасыға ниндәй спектакль кәрәк икәнен яҡшы беләһегеҙ бит. Үҙегеҙ пьеса яҙып ҡарарға теләмәйһегеҙме?
Азат Йыһаншин. Һәр кем үҙ эше менән шөғөлләнергә тейеш. Драматург – яҙһын, артист – уйнаһын, композитор – көй яҙһын, рәссам – төшөрһөн. Ә режиссер улар менән етәкселек итеп, берләштереп, һәйбәт спектакль ҡуйһын.
– “Шоңҡар”ҙар. Финанс, сәйәси һәм башҡа сикләүҙәр булмаһа, ниндәй спектаклдәр ҡуйыр инегеҙ?
Азат Йыһаншин. ... (өндәшмәй – авт.)
– “Шоңҡар”ҙар. Спектакль өҫтөндә эшләгәндә сәхнәгә сығып, актерҙарға нисек уйнарға кәрәклеген күрһәтәһегеҙме?
Азат Йыһаншин. Булғылай. Ҡайһы бер режиссерҙар талап итә, асыулана, әммә күрһәтә алмай. Ә минең актерлыҡ тәжрибәм был йәһәттән ныҡ ярҙам итә. Шуны ла әйтеп үтәйем: “уйнау” тигән һүҙҙе бөтөнләй ҡабул итә алмайым. Мин психологик театр яҡлымын. Ә был алым бик ауыр, актерға ысынлап роль эсендә йәшәргә кәрәк. Мәҫәлән, үткән ижад миҙгеленең һуңғы премьераһы “Туташ”та төп ролде башҡарған Финә Вәлиева менән күп һәм ентекле эшләнек. Тәжрибәле актриса булһа ла, уға психологик яҡтан Сәхибъямал ролен сығарыу бик-бик ауыр булды. Тойғолар тәрәнлеге, кисерештәр һәм ваҡиғалар – уны бер нисек тә уйнап булмай. Бары тик йәшәргә генә кәрәк.
– “Шоңҡар”ҙар. “Ай ҡыҙы” сериалына килгәндә...
Азат Йыһаншин. О-о-ой, унһыҙ бер нисек тә булмай – бер генә интервью ла уға ҡағылмайынса үтмәй (көлә – авт.). Барлығы 7 – 8 фильмда уйнарға тура килде. Ҡайһылары танылды, ҡайһылары иғтибарһыҙ ҡалды. Ә “Ай ҡыҙы” һаман да популяр. Халыҡ яратҡан “мыльная опера”. Уны насар тип әйтмәйем – кешегә шундай еңел әйберҙәр ҙә кәрәк. Ә миңә психологик әҫәрҙәр, фильмдар яҡын. Шуға төп ролде сығарыу ауыр булды тип әйтә алмайым: ошолай һәүетемсә генә һөйләшеп ултырған кеүек үтте эш мәле. Ысынын әйткәндә, “Ай ҡыҙы”н һаман да башынан аҙағына тиклем ҡарағаным юҡ. Сөнки үҙемде ҡарарға ла, тыңларға ла яратмайым.
– “Шоңҡар”ҙар. Күңелегеҙгә ниндәй пьесалар яҡын: классикамы, әллә милли драматургиямы?
Азат Йыһаншин. Классикаға бер ваҡытта ла еңел-елпе ҡараманым. Ҡайһы бер йәш режиссерҙарҙың тәжрибәһеҙ килеш Чеховты, Шекспирҙы ҡуйыуҙарына шикләнеп ҡарайым. Ә мин ҡурҡам. Бөйөк генийҙарға ҡағылырға ҡурҡам. Әйтәйек, Шекспирҙы ҡуйырға тәҡдим итһәләр, әлбиттә, тотонасаҡмын. Бар күңелемде, аҡылымды биреп эшләйәсәкмен. Әммә уйынсыҡтай күреп, еңел-елпе эшләнгән эш булмаясаҡ ул.
– “Шоңҡар”ҙар. Тимәк, бынан бер нисә йыл элек “Калигула”ны сәхнәләштереүегеҙ оло бер батырлыҡ булған?
Азат Йыһаншин. Ул минең яратҡан әҫәрем. Альбер Камюның фәлсәфәһе лә Омар Хаям кеүек сикһеҙ. Тәүҙә Стәрлетамаҡ театрында ҡуйғайным. Үкенес, мин китеү менән ул репертуарҙан төшөп ҡалды. Үҙ ваҡытында уны Милли йәштәр театрында ҡуйырға рөхсәт итеүҙәренә рәхмәтлемен. Рәхәтләнеп, генийҙан ләззәт алып эшләнем. Һәм уны ҡабул итә алмаған тамашасыны тәнҡитләргә ярамай: “мелодрама”ға йөрөгән халыҡ уға килмәйәсәк. Кемгә кәрәк – ҡараны. Әҙерлеге булған, классиканы аңлағандар килде.
– “Шоңҡар”ҙар. Төп ролгә Вадим Ҡылысовтың актерлыҡ һәләттәрен белеп алдығыҙмы?
Азат Йыһаншин. Юҡ, уның Калигулаһы осраҡлылыҡ. Театр ҡануны шулай – театрҙа Гамлетты уйнарлыҡ актер юҡ икән, был әҫәрҙе ҡуйырға кәрәкмәй. Шуға күрә был әҫәр күңелемдә Мәскәүҙә уҡығанда уҡ инеп ултырһа ла, оҙаҡ ваҡыт тотонманым – төп ролгә актер таба алманым. Стәрлетамаҡ театрында эшләгән саҡта тиҙ арала яңы спектаклгә тотонорға кәрәк ине. Аҡса бүленгән. Шул мәлдә “Калигула”ға тотонорға булдым. Төп ролгә Марат Зөбәйеровты күҙ уңында тотҡайным, тик ул ҡайһы бер сәбәптәр арҡаһында баш тартты. Аптырағандың көнөнән әкиәттәрҙә уйнап йөрөгән йәш актерға – Вадим Ҡылысовҡа Калигуланы тәҡдим иттем. Еңел булманы уға – эш мәлендә мин ҡаты, хатта эгоист кешемен. Үҙемде лә йәлләмәнем, уны ла – һөҙөмтә булды бит. Ролгә алғанда: “Күрә алмаҫ хәлгә етәсәкһегеҙ”, – тип актерҙарҙы алдан киҫәтеп ҡуям.
Миңең талабым шундай: яңы спектаклгә тотонғанда һәр артист “яланғас” килергә тейеш – быға тиклем уйнаған ролдәрен, маҡтаулы исемдәрен, алған ҡағыҙҙарын, миҙалдарын, булған уңыштарын онотоп, өр-яңынан эш башлау кәрәк. “Һеҙ бер кем дә, бер нәмә лә түгел!” – тип әйтәм. Шул саҡта ғына яңы образ уңышлы буласаҡ. Артистарҙы маҡтау боҙа. “Маҡтауҙарға ла, алҡыштарға ла, йылы һүҙҙәргә лә ышанмағыҙ, – тип киҫәтәм. – Ышана башлайһығыҙ икән, башығыҙ түшәмгә тейәсәк һәм артабан үҫеш булмаясаҡ”. Миҫал өсөн, “Фатима” драмаһын сығарған саҡта төп ролде башҡарған Сулпан Раянованың минең тарафтан ниндәй кәмһетелеүҙәргә, көлөүҙәргә дусар булғанын күҙ алдына ла килтерә алмайһығыҙ. Улар барыһы ла уңыш өсөн кәрәк ине.
– “Шоңҡар”ҙар. Ә талантһыҙ артистар буламы?
Азат Йыһаншин. Юҡ. Мин – көршәксе, ти. Ә һәр көршәксенең үҙ балсығы була. Минең дә кәштәмдә үҙемә яраҡлы төрлө сорттағы, ҡатнашмалағы балсыҡтар ята. Әммә улар икенсе көршәксегә оҡшап етмәүе лә бар. Ул үҙенең балсығы менән иҫ киткес матурлыҡ тыуҙыра. Ҡайһы саҡта яңы оҫта килә лә, кибеп барған, онотолған бер балсыҡты алып, һауыт эшләп ҡуя – барыһы ла, нисек күрмәгәнбеҙ, тип аптырай, хайран ҡала. Режиссер ҙа шулай – спектаклде сығарыу өсөн үҙен аңлаған, тыңлаған актерҙарҙы ала. Һәр кем талантлы, тик бына уларға ниндәй оҫта эләгә? Ижад юлының башында уҡ талантын күргән, аңлаған режиссерға эләккән актер бәхетле.
– “Шоңҡар”ҙар. Улдарығыҙ ниндәй һөнәр һайланы?
Азат Йыһаншин. Дөрөҫөн әйткәндә, шәхси тормошом тураһында һөйләргә яратмайым. Ул шәхси булып ҡалырға тейеш.
“Шоңҡар”ҙар. Ә шулай ҙа...
Азат Йыһаншин. Береһе лә сәнғәт юлын һайламаны. Уларҙың үҙ тормошо, үҙ ҡыҙыҡһыныуы. Мин улдарымды бер ваҡытта ла театрға йөрөтмәнем, йырлатманым. Ә инде сәнғәткә ҡарата оло мөхәббәт, ынтылыш булһа, минең тыйыуҙарға ҡарамаҫтан, ошо юлдан китерҙәр ине. Тимәк, уларҙа ундай һөйөү булмаған. Көсләп, өгөтләп кенә кешенән артист яһап булмай.
“Шоңҡар”ҙар. Һеҙ талапсан атай булдығыҙмы?
Азат Йыһаншин. Юҡ. Балаларым ирекле булып үҫте, үҙҙәре теләгән юлды һайланы. Ә бына ейәнсәремде яратам, иркәләтәм.
Тәрбиә йәһәтенән атайымдың бер һүҙен һәр саҡ иҫтә тотам. Ул талапсан булды, әммә бер ваҡытта ла ҡул күтәрмәне. Әсәй мәктәп йыйылышына барып ҡайтты ла атайыма илай: “Ана, улыбыҙ “икеле” алған, уны ғына әрләйҙәр. Оялып ултырҙым. Һөйләш, бер аҙ тәртипкә ултырт!” – ти. Шул мәл атай: “Улым! Кил бында!” – тип саҡырып алды. Ҡурҡып ҡына янына барҙым. “Ике ул сүп кенә. Иң мөһиме кеше булып ҡал!” – тине ул. Һәм минең өсөн ошо һүҙҙәр маяҡ, васыят булып ҡалды. Атайым бер ваҡытта ла кешене билдәләр менән баһаламаны. Ә тормоштоң һынауҙарын үткәндә кеше булып ҡалыу, намыҫты юғалтмау бик ауыр.
“Шоңҡар”ҙар. Үҙ-үҙегеҙ менән бәхәсләшәһегеҙме?
Азат Йыһаншин. Мин һәр ваҡыт үҙ-үҙем менән конфликттамын. Бала саҡтан үҙемә һорауҙар бирәм һәм үҙем яуап эҙләйем. Был – ижад кешеһе өсөн ғәҙәти күренеш, тип уйлайым. Сөнки ижад нигеҙендә конфликт ята. Икеләнеү, ҡәнәғәт булмау, эҙләнеү... Улар юҡ икән, ижадсы халыҡҡа ҡыҙыҡ та булмаясаҡ.
“Шоңҡар”ҙар. Һайлаған юлығыҙҙың асылын ҡасан аңланығыҙ?
Азат Йыһаншин. Ошо даирәлә эшләүемде, йәшәүемде, һөнәремдең асылын яңы-яңы ныҡлап аңлай башланым.
“Шоңҡар”ҙар. Ә ижади көрсөк буламы һеҙҙә?
Азат Йыһаншин. Була. Ә нимәнән килеп сыҡҡанын аңлата алмайым. Уны мин пауза тип ҡабул итәм. Туҡтарға, уйларға, аңларға һәм ҡабул итергә бирелгән пауза. Һәр хәлдә донъянан ваз кисергә ярамай. Иң мөһиме – уны үткәрә белергә кәрәк.
“Шоңҡар”ҙар. Дуҫтарығыҙ күпме?
Азат Йыһаншин. Мине нисек бар, шулай ҡабул иткән, барлыҡ серҙәрем һыйған бер нисә генә дуҫым бар. Улар менән төрлө темаларға һөйләшә алам. Мин бер аҙ йомоҡ кеше, аралашырға яратмайым. Һәм бер ваҡытта ла кеше нимә уйлар, нимә әйтер тип ҡурҡып йәшәмәнем. Кеше өсөн йәшәргә йыйынмайым. Был азатлыҡ тип атала. Рухи азатлыҡ.
“Шоңҡар”ҙар. Кешеләрҙең хаттарын, бүләктәрен йыяһығыҙмы?
Азат Йыһаншин. Ҡайһы бер әйберҙәр һаҡлана. Ғөмүмән, архивым ҙур. Бала саҡта үҙемә үҙем яҙған хаттарҙы уҡып алам. Минең бер ғәҙәтем бар: антиквар күрһәм, иҫем китә. Бер шулай ауылға ҡайтҡайныҡ, апайым: “Азат, машинаңдың багажнигын асҡайным, әллә нәмәләр ята. Кеше ауылдан һөт-ҡатыҡ, ит алып ҡайта, ә һин сүп-сар тейәгәнһең”, – ти. Эйе, улар өсөн сүп-сар, ә мин уларҙа ниндәйҙер рух, тарих, тормош күрәм. Киләсәктә уларҙан нимәлер килеп сығасаҡ. Әлегә ниндәйҙер уйҙар, идеялар ғына бар.
“Шоңҡар”ҙар. Эшкә тотонғанда хаҡ ҡуяһығыҙмы, әллә тәҡдим иткәндәренә риза булаһығыҙмы?
Азат Йыһаншин. Алдашҡым килмәй: мин хисапсы түгел. Бер ваҡытта ла эшемә хаҡ ҡуя белмәнем. Әммә, кешенең хеҙмәте лайыҡлы баһаланырға тейеш, тигән фекерҙәмен. Аҡса бирһәләр, әлбиттә, күңелгә рәхәт. Тик шуны оноторға ярамай: кеше бәләкәй генә йортта ла бәхетле була ала. Байлыҡ артынан ҡыумайым, каприз түгелмен – булғанына шөкөр итәм. Әйткәндәй, аҙ тигән һайын кешенең мейеһе бәләкәсәйә, фекерләү ҡеүәһе кәмей – был фәнни яҡтан иҫбатланған.
“Шоңҡар”ҙар. Театрҙа, режиссерлыҡта плагиат бармы?
Азат Йыһаншин. Белмәйем. Һәр хәлдә, миңә ул ҡағылмай: сөнки башҡаларҙы ҡарамайым. Урламайым һәм минән урлайҙармы-юҡмы икәнен дә белмәйем. Ғөмүмән, театр сәнғәте үҙенең үҫешендәге барлыҡ баҫҡыстарҙы ла 20-се быуатта уҡ үтте. Новаторлыҡ көтөргә кәрәкмәй – яңылыҡ булмаясаҡ. Хәҙер сәхнәлә бары тик яңы формалар ғына күрергә мөмкин.
“Шоңҡар”ҙар. Эшегеҙҙән ҡәнәғәтлек алаһығыҙмы?
Азат Йыһаншин. Эшеңдән ҡәнәғәтлек ала башлайһың икән, китергә кәрәк. Минең тормошта шундай ҡыҙыҡ тенденция – һәр ете йыл һайын эш йәки йәшәү урыным үҙгәрә. “Уңайлы мөхиттән” сығып, яңырыу кисерә башлайһың. Һәр спектакль тамамланмаған кеүек тойғо ҡалдыра. Ҡабаттан эшләге килә, тик ул мөмкин түгел. Һәм хәйерле юл теләп, уны үҙ ағышына ебәрәһең. Ижадсы булыуҙың нимәһе оҡшай: һин бер уй менән эшеңде тамашасы хөкөмөнә сығараһың. Ә кеше уға ҡарап, үҙенең бөтөнләй икенсе фекерен әйтә, сөнки һәр кем үҙ уйы, багажы, тәжрибәһе менән килә.
Театрҙа эшләйем, уны бер үк ваҡытта яратам да, күрә лә алмайым. Был – минең яҙмышым, йөгөм. Шатлығым да, һағышым да. Ә һорау алыр ваҡыт еткәс, Аллаһы Тәғәләгә бары тик: “Бар күңелемде, йөрәгемде биреп эшләнем”, – тип яуап тота аласаҡмын.
“Шоңҡар”ҙар. Әңгәмә өсөн ҙур рәхмәт, Азат Надир улы! Һеҙгә эшегеҙҙә уңыштар теләп ҡалабыҙ!
Гөлнур ҠЫУАТОВА яҙып алды.
