Атаклы татар әдәбият галиме, тәнкыйтьче Җамал Вәлиди 1914 елның 2 ноябрендә «Вакыт» газетасында чыккан «Матбугат галәмендә» мәкаләсендә Шәриф Камалның «Хикәяләр төркеме» исемле яңа җыентыгында бәяләмә язган.
«Хикәяләр төркеме» Шәриф Камал әфәнденең газета вә журналларда басылган кечкенә хикәяләреннән гыйбарәттер. Ш. Камал әфәнде әлегә кадәр тиешенчә тәкъдир ителмәгән вә шөһрәте таралмаган бер язучыдыр. Моңа ике сәбәп булырга мөмкин. Әүвәл, Шәриф әфәнденең истигъдады[1] тиешле дәрәҗәдә эш күргәне юк. Ул, дөрес, вакытында байтак нәрсәләр язды. Ләкин бу хәл озакка бармады. Соңга таба аның тавышы сирәкләнде. Икенчедән, аның күбрәк һәм яхшырак әсәрләре күпчелеккә аңлашылып бетәрлек рәвештә булмый. Аның хикәяләрендә булган төп мәгънәне, чын кыйммәтне аңлау өчен, байтак әдәби зәвыкъ һәм әдәби тәрбиягә малик булырга кирәк. Ш. Камалның әсәрләрендә гади күзләрне томанландыра торган бер нокта – аларның нинди булса да бер вакыйганы ачык итеп башыннан ахырына кадәр сөйләп бирү юлы белән язылмыйча, мәгълүм бер халәт рухияны (психологический момент) эләктереп алып, шунда казыну, азалану юлы белән язылуларыдыр.
Ул шундый нокталарда озак тукталып вә афлаб торадыр ки, хикәяне кызык һәм тышкы бер интересы өчен укучыларга бу эч пошыргыч гына булып күренәдер. Шәриф Камал хәл вакыйгаларның тышкы барышын, тышкы төзелешен түгел, бәлки эчке ягын, психологически ягын әсас[2] итеп тотадыр. Ул тышкы якны караганда һичбер әһәмияте булмаган бәгъзе сурәт вә халәтләрне озак җентекләп тордыйгы хәлдә, фәкать хикәяләрнең техникасы, тышкы тәртибе ягыннан ярарлык булып та, психологияча әһәмияте булмаган нокталарны калдырып, яшереп китәдер. Шәриф әфәндедә сүздән бигрәк, гамәл вә хәрәкәт; бәяннән бигрәк, мәсәл вә сурәт эш күрәдер. Ләкин анда гамәл вә хәрәкәтләр һәркемгә аңлашылырдай ачык булмыйча, тирән вә яшерен мәгънәле ишарәләр рәвешендәрәк, шулай ук анда сурәтләрдә мөкаммәл эшләнгән типлар түгел, бәлки символ вә рәмез[3] хәлендәрәк күренәдер.
Шәриф әфәнде үзенең кыска хикәяләрендә безгә тормышның бик оригинальный вә бик характерный булган сәхнәләрен ача вә анда бик нечкә һәм неуловимый нокталарны тотып күрсәтә. Бу кечкенә хикәяләрдә без тормышның кемләрдән генә һәм кемләрнең нинди эшләрен генә күрмибез. Ләкин кемләр генә, нинди эшләр генә алынмасын, Шәриф әфәнденең хикәяләренә тормыш күбрәк үзенең төн ягы белән ингыйкяс[4] итә. Дөрес, анда бәгъзе бер якты нокталар, якты сызыклар да очраштыргалый, ләкин болар бер вакытта да фикернең җилеге була алмыйлар. Болар төн эчендәге яктылыкларга гына охшыйлар. Шәриф әфәнденең хикәяләрендә буйдан буйга ярлылык, хасталык, картлык, төшкенлек, горбәт вә ялгызлык кеби хәлләрнең кысынкылыгыннан, авырлыгыннан ыңгырашулар, зарланулар, моңаюлар ишетелеп бара. Менә кышкы җилләре, күз ачылмаслык буран, төнләрнең караңгы, юлларның адашырлык булуына карамыйча, Мостафа өч еллык хезмәтеннән, патша хезмәтеннән ашыгып, бигрәк газиз анасын күрергә ашыгып, туган иленә таба юл тота, ләкин ни үкенеч, ул өйгә кайтып кергәндә инде углын төнен йокламый зарыгып көткән газиз ана телдән калып, актык сулышын сулап, үлем түшәгендә ята. Менә унтугыз яшендә көндәш бәласе илә сулып кипкән гөл, менә алданган вә ташланган бер кыз... Менә гаилә тормышының ләззәте, бала мәхәббәте илә үз-үзен белми әллә нинди авыр эшләр эшли торган фәкыйрь ата. Менә сөекле карчыгыннан мәңгелеккә аерылып, угыл-кыз кулына калган ятим карт. Менә үги ананың золымына чыдый алмый сөекле атасы картны ташлап китүче вә ниһаять бөтенләй югалучы кыз. Менә газиз ата-анасын, туганларын, укыган мәдрәсәсен ташлап, чит илгә бәхет эзләргә китүче вә соңра авырып горбәттә вафат булучы шәкерт. Менә мәсҗедтә халыкка вәгазь сөйләгәне өчен мулла тарафыннан эт итеп сүгелүче вә әллә кем агайларның тәхкыйренә[5] очраучы авыл мөгаллиме. Менә иреннән аерылып агасы илә бергә әллә нинди бер әстипдә караул йортында авырып ятучы бер мөселман хатыны. Менә тормышның хыянәте сәбәле фәхеш базына егылган бер мәгъсүмә[6]...
Шәриф әфәнденең каләме һөҗү[7] эшен дә яхшы гына башкара. Бу мәҗмугада “Халир вакытында”, “Сәмруг кош” нам хикәячекләр шул рухта язылганлар. “Көзге яңгыр астында” исемле матур вә чын мәгънәсилә художественный хикәя, ярым җитди вә ярым көлкелеге, һәм төзелеш вә эшләнүе ягыннан Шәриф әфәнденең хикәяләре арасында мөмтаз[8] вә мөстәсна[9] бер урын тотадыр.
[1] Истигъдад — сәләтлелек, булдыклылык, талант
[2] Әсас — нигез
[3] Рәмез — символ, ишарә
[4] Ингыйкяс итү — чагылу, яңгырау
[5] Тәхкыйрь — хурлау, мыскыл итү
[6] Мәгъсумә — гөнаһсыз кыз
[7] Һөҗү — сатира
[8] Мөмтаз — үзгә, югары, өстен
[9] Мөстәсна — аерым, чыгарма