Аталмыш этнологиялық, тарихи сұрақпен айналыспаған тарихшы кемде-кем шығар. Тіпті, шетелдік зерттеушілерде өз пікірін айтып, жорамалын хатқа түсірген.
- Бір тарихшылар оны Моңғолдық ұлыстық бөлінудің өзгерген түрі десе
- Екіншілері оны жеке қазақ халқының шаруашылық-экономикалық жағынан шыққан бірлестік деп қарастырды.
- Үшіншілер оны әскери бірлесу деп түйіндеді.
- Ал төртіншілер жүздік бірлесуді моңғол шапқыншылығына дейін пайда болған жорамал деп айтты
- Бесіншілер болса - әкімшілік аймақтық бөлініс деді.
Мұндай ізденістерді - Ш. Уәлиханов, В. Бартольд, М. Вяткин, С. Аманжолов, Т. Сұлтанов, С. Мұқанов, Б. Ахмедов өзінің теориялық негіздемелерін айтқан болатын. Аталмыш тақырыппен айналысушы тарихшыларда баршылық. Осыдан, он шақты жыл бұл магистратурада оқып жүрген кезде бізге сабақ берген Зарықбек Сламбекұлы жүз ұғымын - беткей деп түсіндірген болатын.
Көршілес - қырғыз халқыда рулық бірлесу жағынан үш топқа бөлінеді. Олар бірақ қанаттар деп аталады.
Жалпы жүз атауының мағынасы жайлы бірнеше жорамалдар бар
- жүз - адам саны
- жүз - жер беткейі
- жүз - жүз арабша тармақ деген мағына береді.
Жүз атауының бұданда басқа жорамалдары бар
Енді неге осы қазақ ру-тайпалық бірлестігін құрайтын жүздер неге - Ұлы, Орта, Кіші деп аталғанына келсек. Бұл сұраққа әліде жауап жоқ. Ол әлбетте, фейсбук, инстраграм, тик-токта таралып жүрген бір кездердегі үкіметті басқарған адамның ойын өзгелер түрлендіріп жіберген нұсқасы емес болар - Кіш - күшті, Орта - орда деген жорамалдар тарихи нақтылықтан алыс шыққан болар деп ойлаймын.
Негізі Қазақ ру-тайпалық бірлестіктері жүздердің - Ұлы, Орта, Кіші атануы - Ұлы жүз басқа жүздерден жоғары дегендіде білдірмейді.
Нақытылығы - Қазақ хандығы Шу мен Талас бойында құрылған. Сол құрылған жер мемлекеттің құрылуы - Ұлы деген атауды алуы мүмкін. Керей мен Жәнібек сұлтандар қазақ хандығын құра отырып, басқа жерлерді өзіне қосты. Орта, Кіші - Қазақ хандығына қосылу ретін айтса керек. Себебі, Қазақстанның батыс бөлігін құрайтын Жайық мен Еділ бойы Қазақ хандығына - Қасым ханның кезінде қосылған.
Яғни, Қазақ хандығы құрылған бастапқы аймақ - Ұлы деген атауға ие болды.
Орта дегеніміз - Қазақ хандығына Шайбани әулетімен соғыс кезінде қосылған аймақ.
Ал Кіші жүз - Қасым хан кейін Хақназар хан қосқан аймақтар.
Бұған келіспеймін деушілерде бар. Бұл менің субъективті ойымнан шыққан пікір. Менің ойымша қазақ жүздерінің - Ұлы, Орта, Кіші деп аталуында Қазақ хандығының құрылу, ұлғаю, кеңею; бір тілде сөйлейтін халықты бір мемлекетке біріктіру тарихы жатса керек.
Әрине, тарихи деректерде жүз атауына келіңкірейтін иуз(юз) атауының кездесетіндігіде бар.
Қазақ ауыз-әдебиетінде қазақ жүздерінің қалыптасуы туралы бірнеше аңыздарда бар.
Қазақ жүздерінің қалыптасу кезеңін
- Қасым ханмен
- Хақназар ханмен
- Тәуке ханмен байланыстыратындар бар
Бұл тақырып әліде зерттелуді, жүйелеуді, нақтылауды керек етеді
Сурет ғаламтордан алынды