Müəllif: Veyis M. İbrahimov
Azərbaycan. Bakı şəhərinin tarixi mərkəzində mühəndislik dühasının möcüzəsi - Qız qalası ucalır.
Qız qalası Azərbaycanın ən qədim tarixi abidələrindən biridir. Onun inşaat tarixi, memarın adı və qalanın təyinatı bu günə qədər sirr olaraq qalırdı.
Mövcud versiyaların - rəsədxana, siqnal qülləsi, dini məbəd, su quyusu, müdafiə qalası - heç biri tənqidə tab gətirmir və Qız qalasının memarlıq xüsusiyyətlərini izah etmir.
Həqiqətə uyğun olan versiya, qalanın ümumi təyinatını, onun hər bir elementini və digər tarixi tikililərlə əlaqəsini izah etməlidir.
Tarixi mənbələr olmadığına görə, memarlıq xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq Qız qalasını tədqiq etmək qərarına gəldim.
Tədqiqat zamanı:
- məqalədə bəhs olunan tarixi tikililəri ətraflı araşdırdım;
- tarixi binaların layihə və çertyojlarını müasir analoqları ilə müqayisə etdim;
- tarixçi, kimyaçı və bərpaçılarla fikir mübadiləsi apardım;
- qədim və orta əsr müəlliflərinin əsərlərini, mühəndislik tarixini araşdırdım;
- yerli sakinlərlə müzakirələr apardım.
Tədqiqatın nəticələri onu deməyə əsas verir ki, Qız qalası neft emalı üçün qədim rektifikasiya qülləsidir.
Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, söhbət krekinqdən deyil, neftin ilkin emalı prosesindən gedir.
REKTİFİKASİYA NƏDİR?
Buxarlanma nəticəsində mayenin komponentlərə ayrılması prosesi rektifikasiya adlanır. Rektifikasiya prinsipi müasir neft-qaz və kimya müəssisələrində istifadə olunur.
Rektifikasiya qülləsi səkkiz mərtəbədən ibarət şaquli sənaye qurğusudur və hər mərtəbədə bir fraksiya formalaşır.
Rektifikasiya qülləsində nə baş verir?
Neft sobalarda qızdırılır və buxar şəklində rektifikasiya qülləsinin alt hissəsinə daxil olur. Qüllənin orta hissəsinə xam neft verilir. Aşağıdan qalxan buxarla qarışan neft də buxarlanır. Hər mərtəbədə müəyyən bir temperaturda əmələ gələn fraksiyalar boşqablarda toplanır və hazır məhsul kimi qüllədən çıxarılır. Mərtəbələr arasında yerləşən boşqablar qaz və maye arasında komponentlərin ayrılmasını təmin etmək üçün cihazlardır.
Mərtəbələrdə əmələ gələn artıq maye aşağı mərtəbələrə axır, yenidən buxarlanır və üst mərtəbələrin boşqablarında kondensasiya olunur.
Rektifikasiya qülləsindən çıxan qaynarməhsul, soyuducularda soyudulur və çənlərə yönləndirilir.
QIZ QALASI HAQQINDA NƏ BİLİRİK?
Qız qalasının hündürlüyü 28 metr, diametri 16-16,5 metrdir. Divarların qalınlığı aşağıda 5 metr, yuxarıda isə 4 metrdir.
Birinci mərtəbənin daxili diametri 6,25 metr, hündürlüyü 3 metrdən artıq, sonuncu mərtəbənin daxili diametri 7 metr, hündürlüyü 2,5 metrdir.
Qalanın cənub-şərq divarının altında diametri 0,7 metr, dərinliyi 12 metr olan quyu var. Birinci və üçüncü mərtəbələrdən həmin quyu şaxtasına keçidlər açılıb.
1960-cı ildə aparılan bərpa zamanı qalanı mərtəbələrə bölən arakəsmələr tikildi. Onlar tikilməzdən əvvəl daxili divarlarda eni 80 sm-ə qədər olan dairəvi çıxıntılar var idi.
Cənub-qərb divarına diametri 30 sm olan, birinci mərtəbəyə yönəlmiş keramik boru quraşdırılıb. Borunun baş hissəsi bağlanıb, 2-ci mərtəbədən 7-ci mərtəbəyə qədər dairəvi çıxıntılarda bu boru ilə birləşdirilmiş çuxurlar var.
Qalanın şərqə yönəlmiş və kontrfors hesab edilən çıxıntısı var. Qalanın kontrforsa doğru maililiyi var.
Qalanın şimal tərəfində nisbətən kiçik 3 qüllə var. Qız qalasından 10 metr aralıda daha bir kiçik qüllə var.
Qalanın girişi 4-cü mərtəbə səviyyəsində idi. Qalanın fasadında taxta platforma olub. Qalanın ətrafında müxtəlif dərinliklərdə 10-dan çox quyu qazılıb.
QIZ QALASININ XARİCİ ELEMENTLƏRİ
1. Qala nə üçün 8 mərtəbədən ibarətdir?
Neftin ilkin emalı prosesində hər mərtəbədə bir fraksiya, cəmi 8 fraksiya formalaşır - qudron, yağ, qazoyl, dizel, kerosin, liqroin, benzin, qaz.
2. Nə üçün qalanın üst hissəsi qabırğalı formada, məsaməli şəkildə inşa edilib?
Məsaməli hörgü, qabırğalı forma və kontrforsun istiqaməti sürətli təbii soyumaya xidmət edir.
3. Kontrforsun məqsədi nədir?
Kontrfors soyutma funksiyasını yerinə yetirirdi. Bakı üçün səciyyəvi olan küləklər - şimali Xəzri və cənubi Gilavar şərqə istiqamətlənmiş kontrforsun səthini soyudurdu.
Kontrfors həm də hazır məhsulu borular vasitəsilə çənlərə yönəldirdi. Fasadda aşkar edilmiş və bərpa zamanı çıxarılan tunc halqalar keçmişdə boruların olmasını sübut edir.
4. Qalanın kontrfors istiqamətinə maili olması necə izah edilir?
Qalanın mailliyi məhsulu öz axarı ilə çıxarmaq üçüdür.
5. Qız qalasına bitişik üç qüllə nə üçündür?
Bu qüllələr, hazır məhsulların yığılması üçün çənlərdir. Köhnə fotoşəkillərdə, birinci qüllənin üst hissəsində qoruyucu barmaqlığı olan lyuka bənzər dəyirmi metal konstruksiya görünür. Təəssüf ki, bu konstruksiya haqqında daha ətraflı məlumat əldə etmək mümkün olmadı. Həmin qüllələrin üst hissəsi yenidən tikilib və hazırda konstruksiyadan əsər-əlamət qalmayıb. Lyukun olması, bu qüllənin içərisində boşluqların ola biləcəyinə işarə edə bilər.
Qız qalasından 10 metr şimalda başqa bir kiçik tikili var. Tikilinin damındakı dairəvi lyuk (indi pəncərə) onun vaxtilə çən kimi istifadə edildiyini göstərir. Sonralar bu tikiliyə qapı əlavə olunub və hazırda ofis kimi istifadə olunur.
Bu tikilinin divarlarındakı daşlar Qız qalasındakılarla eynidir, lakin hörgü müasirdir. Aydındır ki, bu obyekt bərpa zamanı köhnə daşlardan yenidən tikilib.
Abşeron qalalarını əhatə edən divarlar üçün kiçik qüllələr xarakterikdir. Onlar, divarlar üçün həm dayaq olmuş, həm də çənlər kimi istifadə edilmişdirlər.
6. Qalanın girişi niyə 4-cü mərtəbə səviyyəsində yerləşir? Qalanın fasadında mövcud olmuş taxta platforma nə üçün istifadə olunub?
Qapı və platforma boruların təmiri və prosesə nəzarət üçün nəzərdə tutulub.
7. Niyə kontrforsda tapılan taxta döşəmə yüz illər ərzində çürüməyib?
Bu döşəmə xarici platformanın bir parçasıdır. Neft məhsulları hopduğu üçün çürüməyə davamlıdır.
8. Nə üçün dar pəncərələr günəşin doğuşuna və hərəkət istiqamətinə yönəlib?
Pəncərələrin düzülüşü qalanın içini günəş çıxandan zenitə qədər işıqlandırmağa imkan verir. Pəncərələrin konstruksiyası göstərir ki, onların əsas funksiyası işıqlandırma və dairəvi çıxıntılar səviyyəsində gedən proseslərə nəzarətdir. Bunu Qız qalasında nümayiş etdirilən maket də təsdiqləyir.
9. Qala divarlarının qalınlığının 5 metr olması nə ilə izah olunur?
Neft emalı partlayış təhlükəsi olan prosesdir, buna görə də divarların qalın olması məcburi tədbirdir. Bundan əlavə, divarların içində kommunikasiyalar yerləşdirilib.
10. Birinci mərtəbədə niyə giriş yox idi?
Birinci mərtəbənin girişi 19-cu əsrdə rus hərbçiləri tərəfindən açılıb.
Köhnə fotoşəkillərdə qala ilə kontrforsun birləşdiyi hissədə tağlı qapı yeri görünür. Həmin hissə 60-cı illərin bərpası zamanı hörülmüşdür. Lakin, qocaların dediyinə görə, orada giriş olmayıb. Əgər olsaydı, hərbçilər bu girişdən istifadə edərdilər.
Qalanın təyinatı birinci mərtəbəyə girişin olmasına yol vermirdi.
Girişlərlə bağlı maraqlı müşahidə: Abşeronda qalalar adətən içəridən deyil, çöldən bağlanırdı. Bunu Ramana qalasındakı qapının konstruksiyasından görmək olar. Qapıların çöldən kilidlənməsi təhlükə mənbəyinin çöldə deyil, qalanın içərisində olduğunu göstərir.
11. Qalanın ətrafında çoxlu sayda quyunun olmasını necə izah etmək olar?
Qız qalasının və digər tarixi tikililərin ətrafında yerləşən quyular neftlə bağlı olub, hasilat və saxlanma üçün xidmət edib.
Oxşar quyulara Ukraynanın Borislav şəhərində yerləşən tarixi Tustan ərazisində rast gəlinir. Qədim dövrlərdə, burada 25 metr hündürlüyü olan və tez-tez yanğınların baş verdiyi bir qala yerləşirdi.
12. Qız qalasının, Şirvanşahlar sarayının və digər tikililərin ətrafında tapılan dəyirmi, ortası dəlikli daşlar nə üçündür?
Bu daşlardan quyulara yad əşyaların düşməsinin qarşısını almaq və boruları istiqamətləndirmək üçün istifadə olunurdu.
13. Qız qalasında və digər tarixi tikililərdə neft izləri tapılıbmı?
Mərtəbələr arasındakı arakəsmələr 1960-cı ildə bərpa zamanı tikildiyindən döşəmədə və tavanda heç bir iz ola bilməz.
2013-cü ildəki bərpadan əvvəl çəkilmiş fotoşəkillərdə divarlardakı izlər aydın görünür. Sonrakı bərpa işləri zamanı qalanın divarları 10 sm dərinliyə qədər cilalanmışdır. Buna baxmayaraq, daşların boz rəngi neftlə çirklənməyə işarə edir.
İzlər - bərpaçıların işləməsi üçün əlverişsiz olan yerlərdə - pilləkən açılışlarında, pəncərə və qapı tağlarında, həmçinin divar yarıqlarında daha aydın görünür.
Qalanın xarici səthində də neft izləri aydın müşahidə edilir.
Mərdəkan kəndində qalanın yanındakı daş navalçalarda daşlaşmış mazut qalıqlarını aşkar etdim, Ramana kəndində daş qablarında, qalanın pilləkən qəfəslərində və pəncərə açılışlarında neft və əhəng izlərini müşahidə etdim.
Şirvanşahlar sarayındakı fotostudiyanın divarlarında, saray hasarının şərq divarında və şah məscidinin divarlarındakı boşluqlarda neft izlərinə rast gəlmək olar. Digər otaqlarda neftlə çirklənmiş köhnə divarların boz rəngi Şirvanşahlar dövründə tikilmiş divarların rəngindən fərqlənir.
14. Qız qalasının və digər qədim tikililərin inşaasında istifadə edilən əhəng daşı niyə boz rəngdədir?
Bəzi mənbələrdə qalanın boz əhəng daşından tikildiyi qeyd olunur. Bu yalan məlumatdır. Gedən proseslər nəticəsində qalanın divarları neftlə çirkləndiyi üçün daşlar boz rəng alıb. Bərpa prosesi zamanı cilalanmış kiçik məsaməli daşlar təbii rəngini alır.
Əlavə edim ki, daşlardakı izlər patina deyil, bu bərpaçılar tərəfindən təsdiqlənir.
QIZ QALASININ DAXİLİ STRUKTURU
15. Qız qalasına qaynar buxar haradan gəlirdi?
Qalanın yanında yerləşən və hazırda suvenir mağazaları kimi istifadə edilən binalar borulu sobalardır. Bu binaların konstruksiyası, su və kanalizasiya xətlərinin olmaması, divarlar daxilində 100 mm diametrli saxsı boruların olması, bu borularda neft qalıqları və divarlarda qalın his təbəqəsi - bütün bunları sübut kimi göstərmək olar. Sobalar təbii qaz və ya mazutla işləyirdi və borularda qızdırılan neft qalaya ötürülürdü.
16. Birinci mərtəbədən çöl pilləkənin altındakı quyuya yönəlmiş dəliyin funksiyası nədir?
Neftin fraksiyalara ayrılması prosesində birinci mərtəbədə yığılan mazut bu dəlik vasitəsilə qalanın yanındakı həmin quyuya axıdılırdı.
17. Arxeoloji qazıntılar zamanı məlum oldu ki, birinci mərtəbə yarıya qədər daşla doldurulmuşdur. Nə üçün?
Bu daşlar nefti bərabər şəkildə qızdırmaq üçün nəzərdə tutulub.
18. Birinci mərtəbədən, qala divarının altında yerləşən quyu şaxtasına açılan keçid hansı funksiyanı yerinə yetirdi?
Bu oyuq vasitəsilə qalanın birinci mərtəbəsinə qaynar buxar verilirdi. Rektifikasiya prosesi zamanı, emal olunmamış neft bu oyuq vasitəsilə quyuya axıdılaraq, qurğunun boğulmasının qarşısı alınıb.
19. Üçüncü mərtəbədən quyu şaxtasına açılan keçid nə üçün lazımdır?
Bu keçid qalanı neftlə təmin etmək üçün nəzərdə tutulub. Müasir rektifikasiya qülləsində olduğu kimi, qalanın orta hissəsinə neft daxil edilirdi.
20. Neft 3-cü mərtəbəyə necə qalxırdı?
Neft 3-cü mərtəbəyə nasoslarla vurulub. Tarixi mənbələrə əsasən, 19-cu əsrə qədər neft emalında əl nasoslarından istifadə edilib.
21. Üst mərtəbələrdən birinci mərtəbəyə istiqamətlənmiş və 2-ci mərtəbədən 8-ci mərtəbəyə qədər qəbuledici çuxurları olan saxsı boru hansı funksiyanı yerinə yetirirdi?
Emal prosesi zamanı mərtəbələrdə yığılan artıq maye rektifikasiya qülləsinin boğulmasına gətirib çıxara bilər. Qüllənin boğulmasının qarşısını almaq üçün bu boru vasitəsilə artıq maye üst mərtəbələrdən birinci mərtəbəyə ötürülüb.
22. Nə üçün mərtəbələr arasında arakəsmələr (tavan və döşəmə) yox idi? Daxili divarlardakı eni 80 sm-ə qədər olan dairəvi çıxıntılar nə üçün lazım idi?
Mərtəbələr arasındakı arakəsmələr 60-cı illərdə qalanı müdafiə xarakterli hesab edən bərpaçının fantaziyasına uyğun olaraq əlavə edilmişdir.
Mərtəbələr arasındakı boşqablar üzərində kondensasiya olan fraksiyalar dairəvi çıxıntılara toplanmış və sonra qaladan çıxarılmışdır.
23. Fraksiyalar harada kondensasiya olurdu?
Mərtəbələr arasında taxta tirlər quraşdırılmışdır. Tirlərin üzərinə navalçaya bənzər saxsı elementlər düzülüb. Buxarlanan neft həmin elementlər üzərində kondensasiya olub.
24. Qalanın daxili diametri nə üçün 6 metrdir?
Müasir sənaye rektifikasiya qurğularının diametri 6 metrə çatır.
25. Qalanın daxili hissəsi ilə pilləkənlər arasındakı açıq girişlər qalanın hermetikliyini pozur. Qalanın hermetikliyi necə təmin edilib?
Girişlərin yan tərəflərində qapını saxlamaq üçün mexanizmlərin bərkidildiyi çuxurlar var. Oxşar çuxurar qalanın orta hissəsindəki girişin yan tərəflərində də yerləşir.
26. Qalanın daxili divarlarında əhəng izləri görünür. Neft emal edən binanın divarlarında əhəng necə əmələ gəlib?
Qız qalası əhəng daşından tikilib. Yüksək temperatura məruz qaldıqda, əhəng daşı kalsium oksid, yəni əhəng ifraz edir.
Əhəng təxminən 900–1000°C temperaturda əhəngdaşıdan ayrılır. Ancaq rektifikasiya qurğusundakı temperatur belə dərəcələrə çatmır və adətən 400°C-dən çox olmur. Məsələ orasındadır ki, əhəngin ayrılması prosesi 400°C-də də baş verir, lakin proses illər və hətta onilliklər çəkə bilər.
TEXNİKİ SUALLAR
27. Qız qalasının yerləşdiyi ərazidə neft varmı?
Qız qalasından cəmi 2 km aralıda yerləşən Bibi-Heybət neft-qaz yatağında 200 ildən çoxdur ki, neft hasil edilir. Tikilən dövrdə Qız qalası bu yatağın konturları daxilində yerləşirdi. Hazırda Qız qalasının ətrafında neftin olmaması yatağın tükənməsi və mərkəzə doğru konturların daralması ilə əlaqədardır.
Neft yataqları çox vaxt yüksəkliklərlə əlaqələndirilir. Relyefin bu forması yer qabığında neftin toplandığı qabarıq (antiklinal) qatın mövcudluğunu göstərə bilər. İçərişəhərin yüksəklikdə yerləşməsi keçmişdə burada neftin olması ehtimalından xəbər verir.
28. Yanğınların qarşısı necə alınıb?
Qalanın ətrafına divar hörməklə yanğın təhlükəsizliyi təmin edilib. Bu divarlar müdafiə məqsədi ilə tikilməyib. Divarlardakı maşikullar sonradan əlavə edilmişdirlər.
Sobalar divarlarından çöldə yerləşirdi. Onların bəziləri hazırda məscid kimi fəaliyyət göstərir, məsələn, Ramana və Mərdəkan kəndlərində.
Ramana qalasının yanında yerləşən tikili, təyinatına şübhə yeri qoymayan xüsusiyyətlərə malikdir. Onun qalaya bitişik daş navalçası və mazut boşaldılması üçün quyuları var.
29. Hidratların əmələ gəlməsinin qarşısını almaq üçün emaldan əvvəl neft qazdan ayrılır. Qədim dövrlərdə bu problem necə həll olunurdu?
Qədim dövrlərdə neftin mənbəyi ilə onun emalı arasında məsafənin az olması, eləcə də yüksək temperatur səbəbindən nefti səmt qazlarından ayırmadan, çıxarıldığı kimi emal edirdilər.
30. Neft qumdan və sudan necə ayrıldı?
Çıxarılan neft daş çənlərə yığılır, qum və su çökdükdən sonra təmizlənmiş neft digər daş çənlərə tökülürdü. Qayalarda qazılmış, “daş qəbirlər” adlanan quyulardan eyni məqsədlər üçün istifadə edilirdi.
31. Neft quyuları necə qazılırdı?
Dərinliyi 35 metrə, eni 70 sm-ə çatan, xüsusilə qayalıq ərazilərdə olan qədim quyuların əllə qazılması mümkünsüzdür. Quyuların divarlarında olan üfüqi dairəvi izlər mexaniki qazma avadanlığının istifadəsini göstərir. Müasir əl alətləri ilə belə işləri yerinə yetirərkən quyuların divarlarında şaquli zərbə izləri qalır.
Bəzi quyular dairəvi küncləri olan düzbucaq formasında qazılmışdır. Müasir alətlərdən yalnız 1917-ci ildə Harry Watts tərəfindən patentləşdirilmiş alət (Watts drill) dairəvi küncləri olan düzbucaqlı şəklində qazmağa imkan verir.
Orta əsrlərdə neft çıxarmaq üçün pilləli quyular qazılırdı. Bu quyuları hazırda “ovdan” adlandırırlar və səhvən su quyusu hesab edirlər. 19-cu əsrin sonunda Bakı mədənlərinin müdiri N. İ. Voskoboynikov pilləli quyuların texnologiyasını patentləşdirdi. Aydındır ki, Voskoboynikov Abşeronda mövcud olan texnologiyaları mənimsəyib.
32. Neft hasilatı və emalında hər hansı mexanizmlərdən istifadə edilibmi?
Neftin çıxarılması və emalı zamanı nasos və qazma avadanlığı kimi müxtəlif mexanizmlərdən istifadə oluna bilərdi. Qeyd etdiyim kimi, dərinliyi 35 metr olanquyuları nə əl ilə qazmaq, nə də bu quyulardan neft çıxarmaq mümkün deyil.
Müasir neft nasosları, qədim yunan mexaniki Ktesibius tərəfindən icad edilmiş porşenli nasos prinsipi əsasında işləyir.
1588-ci ildə Parisdə Aqostino Ramelli "Zadəgan və məşhur kapitan Aqostino Ramellinin dahiyanə maşınlarının xəzinəsi" kitabını nəşr etdirdi və burada 100-dən çox mürəkkəb, kinematika nöqteyi-nəzərindən maraqlı olan su çıxaran qurğuları təsvir etdi. Həmin qurğular müasir neft nasoslarının sələfləri sayıla bilərlər.
Tarixi mənbələrdə, o cümlədən numizmatikada, müxtəlif mexanizmlərin təsvirlərinə rast gəlmək olar. Sasani sikkələrində alov qurbangahı sayılan qurğunun təsvirləri var. Üst hissəsindəki alov təsvirinə görə bu qurğu Zərdüştiliklə əlaqələndirilir, lakin zərdüştilər alova deyil, Ahura Məzdaya sitayiş edirdilər. Bu qədim təsvir alova sitayiş etməyən şumerlərdə, misirlilərdə və hetlərdə də rast gəlinir və ibadət obyektindən çox neft hasilatı ilə bağlı mexanizmi xatırladır.
Qız qalası yaxınlığında aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı neft izləri olan oxşar qurbangah aşkar edilmiş və tezliklə dağıdılmışdır!
Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, antik dövrdə istifadə edilən detallar bəzən sənaye üsulu ilə hazırlanmış müasir analoqları ilə eyni görünür.
Ramana qalasını araşdırarkən qalanın yanında boruya rast gəldim. Bu borunun neft hasilatı üçün istifadə olunan nasos ştanqı və muftası olduğunu müəyyən etdim. Boru qismən qayanın içərisində idi və müasir görünürdü. Təsadüfən ora düşdüyünü güman edib əhəmiyyət vermədim.
Ancaq bir müddət sonra suallar yaranmağa başladı. Niyə onun üzərində müasir analoqları kimi istehsalçı markası yoxdur? Niyə qismən qayanın içində idi? Bu boru zamanla təbii daşa bənzəyən sement qalıqlarının içinə düşə bilərdi. Bəs onda niyə bərpa işlərinin aparıldığı ərazidə yad əşya qorunub saxlanılıb?
2024-cü ilin yanvarında qalaya yenidən gedəndə həmin borunu tapmadığım üçün bu suallar cavabsız qaldı. Nəzarətçi izah etdi ki, boru hansısa filmin çəkilişinə mane olurdu, onu kəsib atıblar.
Belə qurğular erkən dövrlərdə istifadə oluna bilərdi, bu da qədim zamanlarda düşündüyümüzdən daha yüksək texnologiyaların olmasını göstərə bilər.
33. Emal nəticəsində alınan neft məhsulları harada saxlanılırdı?
17-ci əsr alman səyyahı E.Kaempfer neft anbarlarını belə təsvir etmişdir: neft anbarı uzunluğu 17, eni 7 addım olan yeraltı çökəklikdir. Neft quyusundan anbara çuxur qazılır. Anbarın içinə düşən pilləkənlər düzəldilib, üstü isə tağ şəklində örtülüb.
Bu neft anbarlarını hazırda yük heyvanları üçün olan tövlələrlə səhv salırlar.
Tavan və divarlardakı neft izləri də onların neft anbarı kimi istifadə olunmasından xəbər verir.
34. Təmizlənmiş neft necə nəql olunurdu?
Abşeronda emal olunan neft yük karvanları ilə Avropaya göndərilirdi. Qız qalasının ətrafında yerləşən dörd karvansaray məhsulun bu qaladan tədarük edildiyini göstərir. Eyni zamanda, neft gəmilərlə də daşınırdı.
35. Abşeronda neft hasilatı və emalı ilə bağlı bu qədər tarixi tikililərin olması hasilatın böyük həcmindən xəbər verir. İstehsal həcmi nə qədər idi?
Məşhur səyyah və coğrafiyaşünas Əbdürrəşid əl-Bakuvinin (XIV-XV əsrlər) yazdığına görə, hər gün Bakıdan hər biri 300 kq neft daşıyan 200 dəvədən ibarət karvan yola düşürdü. Bu, sutkada 60 ton neft məhsulu deməkdir.
UNUDULMUŞ TEXNOLOGİYALAR
36. Qədim dövrlərdə benzin və dizel nə üçün lazım idi?
Çox qiymətli alovlandırıcı məhlulu - "Yunan alovu"nu hazırlamaq üçün benzin və dizeldən istifadə edilmişdir. Bu iki komponent “Yunan alovu”nun əsas sirri hesab olunurdu.
1960-cı ildə britaniyalı kimyaçı və elm tarixçisi, bir çox kitab və məqalələrin müəllifi, London Kimya Cəmiyyətinin üzvü Ceyms Riddik Partinqton, “Yunan alovu və barıtın tarixi” adlı əsərində bizanslıların sirrli silahının tərkibinə emal nəticəsində əldə edilmiş neftin yüngül fraksiyalarının, həmçinin qatran və kükürdün daxil olduğunu yazırdı.
Benzin və dizel sudan yüngül olduğu üçün “Yunan alovu” dənizin səthində yanmağa qadir idi. Mənbələr onu su ilə söndürməyin mümkün olmadığını göstərir ki, bu da benzin və dizel yanacağının istifadəsini təsdiqləyir.
Müasir odsaçan sursatların əsas komponentləri də benzin və dizeldir.
Tikintidə, istilik təchizatında, işıqlandırmada, silah istehsalında olan tələbat, habelə xam neftin bu məqsədlər üçün səmərəsizliyi, emal olunmuş məhsullara ehtiyac yaradırdı.
37. Qədim dövrlərdə neft emalı kimi mürəkkəb texnoloji prosesin həyata keçirilməsi nə dərəcədə realdır?
Antik dövrdə neft emalı kimi mürəkkəb texnoloji prosesin həyata keçirilməsi inanılmaz görünür. Gəlin bununla bağlı şübhələri aradan qaldıraq.
Qədim Misirdə distillə prosesi məlum idi və müxtəlif yağlar əldə etmək üçün istifadə olunurdu.
Eramızdan əvvəl IV əsrdə Aristotel "Meteorologiya" əsərində neft emalında istifadə edilə biləcək distillə prinsiplərini təsvir etmişdir.
Dahi ərəb təbibi və filosofu İbn Sina (980-1037) neftin təkrar distillə edilməsini həyata keçirmiş, 13-cü əsrin ərəb alimləri Əl-Bəravi və Əl-Quazvini öz əsərlərində neft distilləsi ilə bağlı təcrübələri haqqında bir sıra məlumatlar vermişlər.
XII-XIII əsrlərdə Məhəmməd ibn Nəcib Bəkran neft emalı haqqında məlumat verərək Abşeronda qara neftin ağ neftə çevrilməsi haqqında yazmışdır.
Hələ 1854-cü ildə, Abraham Gesner kerosini patentləşdirməmişdən əvvəl, Samuel Gottlieb Gmelin (1744-1774) neftin distillə prosesini təsvir edərək, neftin “distillə kubu” ilə təmizləndiyini və ikiqat distillədən sonra neftin rəngini dəyişərək şəffaflaşdığını bildirirdi.
38. Qum hamamıadlanan tikililər hansı funksiyanı yerinə yetirirdi?
Bu binalar kerosin istehsalı üçün distillə kubları idi.
Qeyri-adi tikinti planı – dayanıqlığı və istiliyin bərabər paylanmasını təmin edən qaz sobasının barmaqlığını xatırladır.
Əslində, hamamın divarları qaz sobasının barmaqlığı ilə eyni funksiyanı yerinə yetirirdi. Belə tikinti forması günbəzin altında yerləşən xam neft çənini saxlamaq üçün lazım idi.
Xam neft çəninin altında dairəvi qaz ocağı var idi. Bu ocaq fəvvarə hesab olunur, lakin su təchizatı və kanalizasiyanın olmaması və ocağın daxilində his izlərinin olması onun qaz ocağı olduğunu göstərir. Təbii qazdan istifadə edildiyini Balaxanı kəndində yaşayan qocalar də təsdiqləyiblər.
39. Nə üçün oxşar funksiyanı yerinə yetirən iki fərqli qurğudan - rektifikasiya qülləsindən və distillə kublarından istifadə edilib?
İlk olaraq rektifikasiya qüllələri tikildi və istismar edildi.
Fəlakətlər nəticəsində rektifikasiya qüllələrini istifadə etmək bacarıqları itirildi. “Yunan alovu”nun sirrinin itirilməsi də bu dövrə təsadüf edir. Benzin və dizel yanacağı olmadığından onun istehsalı mümkünsüz oldu.
Orta əsrlərdə neft emalı texnologiyası distillə kublarından istifadə etməklə bərpa edilmişdir. Onların köməyi ilə kerosin əldə edilirdi.
18-ci əsrin sonunda texnologiyanın qismən itirilməsinə səbəb olan daha bir hadisə baş verdi.
19-cu əsrdən etibarən neft emalı bərpa olunmağa başladı və bu günə qədər uğurla inkişaf edir.
40. Qədim dövrlərdə məzar daşlarında insanların sənəti ilə bağlı alətlər təsvir edilirdi. Neft hasilatı ilə bağlı alətləri əks etdirən qəbir daşlarını tapmaq olarmı?
Bu suala cavab vermək üçün qədim zamanlarda istifadə edilən mexanizmlərin necə göründüyünü bilmək lazımdır. Mərdəkan qalasının ətrafındakı daş lövhələrin üzərində neft hasilatında istifadə olunan avadanlıqlara oxşar təsvirlər gördüm. Bəlkə də bu, torpağı şumlamaq üçün bir alətdir, lakin belə təsvirlər əsasən neft olan ərazilərdə rast gəlinir.
Tam əminlik yaratmayan bir təsvir üzərindən nəticə çıxarmaq düzgün olmazdı. Qədim qəbirlər üzərindəki təsvirlər bu baxımdan araşdırılmalıdır.
Neftlə əlaqəli olan “qoç daşlar” ola bilər. Bunlar neft nasoslarına bənzəyən qoç heykəlləridir. Şirvanşahlar sarayında və Qız qalasının yaxınlığında boz əhəng daşından qoç heykəlləri var. Əhəngdaşı neft məhsulları ilə çirkləndiyi üçün boz rəng alır.
41. Nə üçün tarixi mənbələrdə kerosin və ya digər neft məhsulları haqqında məlumat yoxdur?
Qədim dövrlərdə neft və onun törəmələri ilə bağlı terminlər az fərqlənirdi və bütün neft məhsulları “nafta” adlanırdı. Azərbaycanda neft və kerosini “nöyüd” adlandırırdılar. Bu terminoloji uyğunsuzluq tarixi mənbələrin şərhini çətinləşdirir.
Ağ neft quyuları az olduğu üçün neftin ağ və ya şəffaf rənginin qeyd edilməsi – xam neftdən yox, təmizlənmiş məhsuldan xəbər verə bilər.
42. Bu tikililərin Azərbaycanda və digər ölkələrdə analoqu varmı?
Abşerondan kənarda Azərbaycan ərazisində belə tikililəri yalnız Xızı, Hacıqabul və Ağsu rayonlarında görmüşəm.
Abşeron yarımadasının tarixi binalarının analoqlarına Livanda (tarixi mərkəz Tripoli), İordaniyada (Əmmandakı Əməvilər sarayı), Türkiyədə (Şanlıurfa), Rusiyada (Dərbənddə Narın qala), İranda (İsfahan), Ukraynada (Tustan, Borislav), Özbəkistanda (İçan qala, Xivə) rast gəlinir.
Bu şəhərlərin əksəriyyətində neft emalı zavodları bu gün də fəaliyyət göstərir.
ALTERNATİV VERSİYALAR
43. Qız qalası yeraltı və yağış sularının yığılması üçün istifadə edilə bilərdimi?
Qətiyyən yox. Yeraltı suları çıxarmaq üçün quyu qazmaq kifayətdir. Qalanın daxilində mərtəbələrin tikilməsindən sonra quyunun quruması qrunt sularının kifayət qədər olmadığını göstərir.
Atmosferdəki rütubətin kondensasiyası ilə bağlı versiya tənqidə tab gətirmir, qalanın tikintisində istifadə olunan əhəng daşı nəmliyi udur və onun yığılmasına imkan vermir.
Yağış nəticəsində yığılan su birinci mərtəbənin divarındakı dəlikdən çölə axardı.
44. Qız qalasından müdafiə üçün istifadə etmək olarmı?
Bu versiyanın tərəfdarları qalanın müasir konstruksiyasına əsaslanırlar. 1960-cı ilə qədər qala içi boş silindr idi, damın mərkəzi hissəsi isə günbəz formasında ola bilərdi. Yalnız dar pilləkənlərdə müdafiə olunmaq mümkün deyil.
Qalanın qabırğalı divarları və xarici taxta platforması düşmənin onu ələ keçirməsini asanlaşdırardı.
45. Qız qalası astronomik rəsədxana ola bilərdimi?
Rəsədxananın tikintisi üçün şəhər işıqlarından uzaq, tozlu hava, külək və rütubət olmayan yer seçilir. Ərazi qədim zamanlardan məskunlaşdığı üçün işıq çirklənməsi yüksək olub. Mən hələ tozlu küləkləri, neft yanğınlarının hisini, dənizin rütubətini demirəm.
Qız qalası astronomik müşahidələr üçün ən əlverişsiz yerlərdən birində yerləşir.
46. Qız qalası dini məbəd və ya daxma ola bilərmi?
İstənilən dini rituallar haqqında yalnız mənbələrə əsaslanaraq yazmaq olar. Belə mənbələr yoxdur. Mərtəbələr arasında arakəsmələrin olmaması, dar pilləkənlər, birinci mərtəbədə daşların olması ritualların keçirilməsinə şərait yaratmırdı.
Zərdüştilərin dəfn mərasimlərində istifadə edilən daxmalar Azərbaycanda geniş yayılmayıb və belə adətlər haqqında məlumat yoxdur.
Daxmalar adətən şəhərlərdən uzaqda tikilir. Bakının küləkli iqlimini nəzərə alsaq sakinlər üfunətdən və xəstəlikdən boğulardı.
47. Qız qalası mayak kimi fəaliyyət göstərə bilərmi?
18-19-cu əsrlərdə rus hərbçiləri Qız qalasından mayak kimi istifadə etməyə çalışıblar. Bunun üçün birinci mərtəbədəki girişi açıb, damda avadanlıq quraşdırıblar. Mayakın işıqları şəhərin işıqları ilə qarışdığı üçün onu Böyük Zirə adasına köçürüblər.
ÇƏTİN SUALLAR
48. Qala niyə “Qız qalası” adlanır?
“Qız” və “qala” sözlərinin Azərbaycan dilində başqa mənaları da var – “qızdırmaq” və “qalamaq” sözləri məhz qızdırılma prosesi ilə bağlıdır.
Azərbaycan dilindəki ilə oxşar səslənən ləzgi dilindəki “Квыз кьеле” - “Yanan qala” kimi tərcümə edilir. Qız qalasının ikinci adı “Hünzar” - “Гъуцар къеле” - “Tanrının qalası” kimi tərcümə edilir.
49. Qız qalası nə vaxt tikilib?
Tarixi mənbələrdə Qız qalasının nə vaxt tikildiyi barədə məlumat yoxdur.
Qalanın üzərində quraşdırılmış daş kitabənin üzərində “Davud oğlu Məsudun günbəzi” yazısı vardır. Bu yazıya əsasən Qız qalasının orta əsrlərdə tikildiyi güman edilir.
Kitabənin divara bərkidilməsi üçün istifadə olunan məhlulun tərkibi Qız qalasının tikintisində istifadə edilən məhluldan fərqli olduğu üçün onun sonradan quraşdırılması qənaəti yaranır.
Orta əsr mənbələrində qalanın inşası haqqında məlumatın olmaması, onun orta əsrlərdə Davud oğlu Məsud tərəfindən tikildiyini şübhə altına alır. Belə möhtəşəm binanın tikintisi o dövrün səyyahlarının diqqətini cəlb etməyə bilməzdi.
Qalanın inşası haqqında yazılı mənbələrin olmaması onun qədimliyindən xəbər verir.
Qobustanda, Yazılı təpə qayalarında eramızdan əvvəl III-II minilliklərə aid edilən, Abşeron üçün səciyyəvi olan üç qalanın paleoqrafik təsvirləri vardır. Bunlar üçmərtəbəli dairəvi, səkkizmərtəbəli dairəvi və dördbucaqlı qalaların təsvirləridir.
Paleoqrafik təsvirlərin mövcudluğunu, yazılı mənbələrin olmamasını, hörgüdəki daşların aşınmasını nəzərə alaraq, eləcə də qalanın inşası zamanı tətbiq edilən texnoloji səviyyəni digər tarixi tikililərin səviyyəsi ilə müqayisə edərək, Qız qalasının eramızdan əvvəl 2-ci minillikdə inşa edilməsini düşünürəm.
50. Qız qalasını kim tikib?
Bu suala cavabı bizi qədim dövrlərə qaytarır. Antik dövrdən günümüzə məlumat gətirən mənbələr miflər və rəvayətlərdir.
Miflər nağıl sayılır, lakin antik dövrdə onların həqiqətə uyğun olması şübhə doğurmurdu. Homerin “İliada” əsəri də Henrix Şliman Troyanı aşkar edənədək nağıl sayılırdı.
Alov və Qafqaz dağlarından bəhs edən yeganə mənbəyə əsaslanaraq, Qız qalasının əfsanəvi Prometey tərəfindən tikildiyini güman etmək olar.
Belə bir tarixi personajın mövcudluğu şübhə altına alına bilər, lakin bəzi qədim tarixçilər, məsələn, Heraklialı Herodot, Prometeyi real tarixi personaj hesab edirdi.
Prometeylə bağlı versiyanın lehinə aşağıdakı arqumentlər gətirilə bilər:
• Bakının qədim adı “Atəşi-Baquan” – “Alov Tanrısının şəhəri” kimi tərcümə olunur. Qafqazda Prometey deyilsə, kim Alov Tanrısı sayıla bilər?
• Qız qalasının ikinci adı “Hünzar” qalası – “Tanrının qalası” kimi tərcümə olunur.
• Prometey insanlara sənətkarlıq, o cümlədən metal emalı öyrədirdi. Məntiqlidir ki, insanlara neftin çıxarılmasını və emal edilməsini də məhz o öyrədib. Təsadüfi deyil ki, “The Standard Oil” neft şirkətinin yaradıcısı Rokfellerə məxsus binanınqarşısında məhz Prometeyin heykəli qoyulub.
• Prometey iskit şahı olub və Abşeron yarımadası onun səltənətinə daxil idi.
• Qədimdə Alov Tanrısı hesab edilən ali varlığın mövcudluğu ona sitayiş edən təbəqənin, dini cərəyanın yaranmasına gətirib çıxarmalı idi. Zərdüştiliyin bu ərazilərdə yaranması, alovun Tanrı ilə ünsiyyət vasitəsi hesab edilməsi onu göstərir ki, Ahuramazda (Ὠρομάσδης) kimi tanıdığımız varlıq məhz Prometey (Προμηθες) olub.
• Prometey Qafqaz dağlarında, dəniz kənarındakı səhrada cəzalandırılıb.
Qədim yunan dramaturqu Esxil “Zəncirlənmiş Prometey” əsərində Prometeyə cəza verilən yeri - Xəzər dənizi sahilindəki Beşbarmaq dağını tam dəqiqliyi ilə təsvir edib. Həmin əsərdən bir parçanı diqqətinizə çatdırıram:
“Yerin ən kənarında, İskitlər ölkəsində səhra, vəhşi ərazi. Sərt qayalar iti zirvələri ilə buludları üstələyir. Hər yerdə qayalardan qopan qara daş parçaları var. Dəniz qayaların ətəyinə çırpılır və duzlu dalğalar yüksəklərə qalxır... Qayaların arxasında yüngül dumanla örtülmüş Qafqaz dağlarının qarlı zirvələrini görmək olar.”
Hazırda bu dağda Xıdır Zində ziyarətgahı yerləşir. Beşbarmaq dağı Dövlət Tarix-Mədəniyyət və Təbiət Qoruğu elan edilib.
Yuxarıda deyilənləri yekunlaşdıraraq, tikililəri təsnif etmək və prosesin necə baş verdiyini təsvir etmək istəyirəm:
- dairəvi və dördkünc qalalar – rektifikasiya qüllələri;
- hamamlar – distillə kubları;
- ovdanlar – pilləli neft quyuları;
- daş qablar, qaya qəbirləri – nefti qum və sudan ayırmaq üçün çənlər;
- kiçik karvansaraylar, tövlələr - neft anbarları;
- qalalara bitişik məscidlər - borulu sobalar;
- karvansaraylar;
Emal prosesi belə baş verir: çıxarılan neft daş qablara yığılır, orada sudan və qumdan ayrılır. Daha sonra neft qalanın 3-cü mərtəbəsinə vurulur və oradan aşağı mərtəbələrə axır.
Qalanın birinci mərtəbəsinə sobalardan buxar verilir. Maye buxarla qarışır, buxarlanır və hər mərtəbədə boşqablarda kondensasiya olunur.
Bina kontrforsa doğru maili olduğundan dairəvi çıxıntılar üzərində yığılan məhsul öz axarı ilə qaladan çıxarılır, soyudulur və qalanın yanındakı çənlərə yığılır.
Birinci mərtəbədə yığılan mazut dəlik vasitəsilə qalanın yanındakı quyuya atılır. Yüngül fraksiya (qaz) damdan çölə atılır.
Hazır məhsullar karvanlarla və gəmilərlə müxtəlif ölkələrə daşınılır.
MÜTƏXƏSSİS RƏYİ
Məqalədə açıq mənbələrdən əldə edilmiş məlumatlardan istifadə etmişəm, lakin bu məlumatların qeyri-dəqiq ola biləcəyi üçün öz müşahidələrimə üstünlük vermişəm.
Elmlər Akademiyasının elmi-tədqiqat institutlarının tarixçiləri mənbələr əsasında versiyanı təsdiq və ya təkzib etməyin mümkün olmadığına dair rəsmi nəticələr çıxarıb, onu kimya üzrə mütəxəssislərə yönləndiriblər.
Eksperimental kimya üzrə mütəxəssislər məqalədə təsvir edilən konstruksiyanın neft emal etməyə qadir olduğunu təsdiqləyiblər.
Şübhələri tamamilə aradan qaldırmaq üçün təcrübə aparmaq – qalanın modelini qurmaq və təsvir olunan prosesləri təkrarlamaq kifayətdir.
Arxiv materiallarının, muzey fondlarının əlçatmazlığı, tikililərin dağıdılması, bərpası və digər hallara görə cavabı mümkün olmayan suallar qalacaq.
NƏTİCƏ
Ümumi qəbul edilmiş elmi paradiqmaya görə, mürəkkəb maşınlar və ya qabaqcıl mühəndislik həlləri kimi yüksək texnologiyalar yalnız son əsrlərdə sənaye və elmi inqilablar sayəsində meydana çıxmışdır.
Arxeoloji tapıntılar və tarixi dəlillər qədim mədəniyyətlərin bilik və imkanları çərçivəsində şərh edilir, bu çərçivəyə uyğun gəlməyənlər isə məhv edilir ya da gizlədilir.
Lakin, əminəm ki, məntiqə və aşkar faktlara əsaslanan bu versiya, cəmiyyətdə öz yerini tutacaq və bu qədim abidə, layiq olduğu adı – Prometey qalası adını qazanacaq.
Prometey qalası –o, gələcək nəsillərin yaddaşında məhz bu adla qalmalıdır.
Əlavə fotomateriallar
Qız qalası
Mərdəkan qalası
Ramana qalası
Şirvanşahlar sarayı
Təsnifat
2020 (Yenilənib 25/01/2025)
Müəllif hüquqları qeydiyyata alınıb