ХІХ ғасырдағы Ішкі Бөкей Ордасындағы туған композитор, төкпе күйдің шебері Құрмаңғазы Сағырбайұлының туындылары - тарихи оқиғаларды ерекше тебіреніспен танытып, тыңдарманның құлағында өшпес із қалдыратындығы анық. Оның көптеген күйлері - ХІХ ғасырдағы оқиғалар мен тарихи тұлғаларға, тарихи аумақтарға арналады.
1836-1838 жылы Ішкі Бөкей Ордасында Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы басқарған шаруалар көтерілісіне жас ерекшелігіне қатыса алмай, көтерілісті қолдап "Кішкентай" деп күй шығарғаны да үлкен азаматтық көзқарасы деп білген жөн. Орынбор генерал-губернаторы В.А. Перовскийге күй арнап, тұтқыннан босатылғандығыда айтылады.
Жалпы, Құрмаңғазы Сағырбайұлының туындылары - бір мектеп, күйлерінің шығуы - бір тарих, азаматтық әрекеті - үлкен толғаныс.
Құрмаңғазы Сағырбайұлының шығарған күйлерінің ішінде "Адай" күйі тыңдарманның ерекше ықыласына бөленген. Әлі күнге дейін орындалады. Қазақ күй өнерінің классикасына арналған. Оркестрлердің үнемі орындайды. Осы күйдің шығуы жәйлі халық арасында бірнеше жорамалдары бар. Бірақ оны ешкім Маңғыстауды мекендеген Қазақ халқының Адай руына арналғанына шек келтіре алмайды. Дегенімен, оқиғалардың өрбуіне байланысты бірнеше жорамалдарын айтады.
Бірінші жорамал бойынша Құрмаңғазы Сағырбайұлы Ресей империясының түрмеден қашып шығып, ел аралап Маңғыстау түбегіне барғандығы айтылады. Бұл кезеңде Маңғыстаудағы Адай руының қазақтары Ресей империясының отаршылдығына қарсы көтеріліске қатысып жатқан болатын. Көтеріліс 1870 жылы болған. Күй осы көтерілістегі Адай қазақтарының ерлігіне арналады делінеді.
Екінші жорамал бойынша Құрмаңғазы Сағырбайұлының ел кезіп жүріп, қазақтың Адай руымен мен түркіменнің жәуміт руының арасындағы куәгер болып, күй шығарған дейді. 300 адайлық жауынгердің - 2000 жәумітке шабатындығы осы жорамалға байланысты шыққан әңгіме.
Үшінші жорамал бойынша Құрмаңғазы Сағырбайұлы ел кезіп жүріп, Адай еліне келіп, - Хиуа хандығының әскері мен Адайлықтардың арасындағы қақтығысқа куәгер болып, күй шығарған дейді.
Төртінші нұсқа бойынша ел аралап Құрмаңғазы Сағырбайұлы Адай руының ауылына барып, сол жерде құдай қонаққып күткен үйдің кішкентай домбырашы қызы Ақмандайлымға арналған деген жорамал бар. Бұл нұсқаға сәйкес бастапқыда күй "Адай қызы" деп аталып, жеткізушілерінен әсеріне "Адай" деп аталып кетті делінеді
Сурет ғаламтордан алынған