Эрон ва Исроил яқин Шарқдаги узоқ ва мураккаб муносабатлар тарихига эга бўлган икки нуфузли давлатдир. Бир томондан, Эрон Туркиядан кейин Исроилни иккинчи бўлиб тан олган исломий давлат бўлса, бошқа томондан, 1979 йилда Эронда Ислом инқилоби рўй берганидан кейин азалий рақибга айланишди. Ўшандан бери улар минтақада ўз манфаатлари ва таъсири учун сиёсий, иқтисодий ва ҳарбий кураш олиб боришмоқда.
1949 йил сентябр ойида Исроил Туркия томонидан расман тан олинганидан сўнг, 1950 йил 6 мартда Эрон расмийлари "сионистик давлат"га нисбатан мусулмонларнинг блокадасини биринчи бўлиб биз бузмадик деган кайфиятда Исроил давлатини де факто тан олди.
1952 йили Мисрда давлат тўнтариши юз бериб, мамлакатда СССР билан ҳамкорликка қаратилган Жамол Абдул Носир режимининг ўрнатилиши яқин Шарқдаги вазиятни буткул ўзгартириб, Эронни АҚШ билан иттифоққа ундайди. 1955 йилда Эрон ғарбпараст Бағдод пактига қўшилди. Шундай қилиб, Эрон ва Исроил геосиёсий жиҳатдан бир лагерда пайдо бўлдилар. Эрон ҳукумати Исроилни яқин Шарқда Носиризм кенгайишига қарши асосий тўсиқ сифатида кўрди; бу қараш Исроилнинг 1956 йилда Мисрга қарши ҳарбий операциялардаги муваффақияти билан мустаҳкамланди.
Исроилнинг Эл-Ал давлат авиакомпанияси Теҳронга мунтазам рейсларни амалга оширишни бошлади. Исроил ва Эрон ўртасида разведка маълумотлари алмашинуви ҳам йўлга қўйилди. 1960 йилда Эрон шоҳи ўз мамлакати Исроилни тан олишини очиқчасига тасдиқлади, бунга қарши Миср Теҳрон билан дипломатик алоқаларни узди. 1961 йилда Исроил Бош вазири Давид Бен-Гурион Эронга ташриф буюрди. Бен-Гурион ҳам Эронни араб бўлмаган яқин Шарқ давлатлари коалициясининг муҳим таркибий қисми сифатида кўрарди. Хуллас, бу икки давлат ўртасида ўзаро ҳамкорлик шу даражада эдики, 1973 йилда араб коалицияси ва Исроил ўртасида бошланган “Қиёмат уруши” да Исроил ҳарбий эхтиёжлари учун нефт экспорт қилган ягона давлат ҳам Эрон эди.
Лекин барчаси 1979 йили Эронда юз берган Исломий инқилобдан кейин ўзгара бошлади. Теҳронда инқилоб пайтида Имом Хомайний тарафдорлари яҳудий агентлиги ва савдо миссияси биноларини эгаллаб олишди. Меҳди Базергон муваққат ҳукумати Исроил билан барча муносабатлар тўхтатилганини эълон қилди, Исроил вакилларидан мамлакатни тарк этиш сўралди. Ўша вақтга қадар Эрон 100 минг кишилик Осиёдаги энг йирик яҳудийлар жамоасига эга эди. Ислом инқилобидан кейин, Эрон маъмурияти томонидан олиб борилган Исроилга қарши фаол сиёсат туфайли эронлик яҳудийларнинг аксарияти бу мамлакатни тарк этишди.
Эрон ва Исроил ўртасидаги можароларнинг асосий сабабларини қуйидагича умумлаштириш мумкин:
Диний ва мафкуравий фарқлар. Эрон Исломнинг шиа мазҳабига амал қиладиган Ислом Республикасидир. Исроил сионистик мафкурага асосланган дунёдаги ягона яҳудий давлатидир. Иккала томон ҳам ўзларини “динлар ҳимоячиси” деб билишади ва Қуддус каби муқаддас жойларга бир-бирларининг аралашувига қарши чиқишади.
Араб-Исроил можаросидаги қарама-қаршилик. Эрон Исроил томонидан террористик ташкилотлар ҳисобланган ХАМАС (Ғазо секторида) ва Ҳизбуллоҳ (Ливанда) ҳаракатларини очиқ қўллаб-қувватлайди. Исроил, ўз навбатида, Миср, Иордания, БАА, Баҳрайн, Судан ва Марокаш каби араб давлатлари билан тинчлик шартномасига эга.
Ядро қуролига интилиш. Эрон ўзининг ядро қуролини ишлаб чиқиш устида ишламоқда, бу эса Исроилни жиддий ташвишга солади. Исроил Эроннинг ядровий дастурини ўзининг хавфсизлиги ва миллий мавжудлигига таҳдид деб билади. Эроннинг таъкидлашича, унинг ядровий дастури тинч мақсадларни назарда тутади ва энергетикани ривожлантиришга қаратилган.
Сўнгги йилларда Эрон ва Исроил ўртасидаги муносабатлар бир қатор ҳодисалар туфайли ёмонлашди, масалан:
Юқори мартабали олимлари ва ҳарбий амалдорларини ўлдирилиши. 2020 йилда ядро физиги Моҳсен Фахризода қуролли ҳужум натижасида ҳалок бўлди. 2021 йилда Ислом инқилоби қўриқчилари корпуси қўмондони Қосим Сулаймоний ўлдирилди. Эрон ушбу қотилликларда Исроилни айблаб, ундан қасос олишни ваъда қилмоқда.
Нефт танкерлари ва ядровий объектларга ҳужумлар. 2019 йилда Уммон кўрфазида Саудия Арабистони, БАА ва Норвегияга тегишли бир нечта нефт танкерлари ҳужумга учради. 2020 йилда Эроннинг Натанз шаҳридаги ядро реактори шикастланган. Экологик ва гуманитар фалокатга олиб келиши мумкин бўлган бу ҳаракатлар учун иккала томон ҳам бир-бирини айблайди.
Сурия ва Ироқдаги ҳарбий тўқнашувлар. Эрон Суриядаги Башар Ассад ҳукуматини, мухолифат кучлари ва ИШИДга қарши бўлган Ироқдаги шиа кучларини фаол қўллаб-қувватлайди. Исроил эса мунтазам равишда Эрон ва россияпараст кучларнинг Сурия ва Ироқдаги позицияларига қарши ҳаво ҳужумлари уюштиради ва минтақада Эрон таъсирининг кенгайишига йўл қўймайди.
Эрон ва Исроил ўртасидаги муносабатларни яхшилаш имконияти борми? Бу саволга аниқ жавоб бериш қийин. Бир томондан, улар ўртасида мулоқот ва ҳамкорликни ривожлантиришга ёрдам берадиган баъзи омиллар мавжуд, масалан:
Терроризм ва гиёҳванд моддалар савдосига қарши кураш, қочқинлар масалалари ва иқлим ўзгаришига қарши курашда умумий манфаатлар бор.
ИШИД ва Ал-Қоида каби радикал сунний гуруҳларнинг умумий таҳдиди.
Иқтисодий ривожланиш ва энергия манбаларидан фойдаланишнинг умумий эҳтиёжи.
Эрон ва Исроил халқлари ўртасидаги умумий маданий ва тарихий алоқа.
Бошқа томондан, улар ўртасидаги муносабатларни нормаллаштиришга тўсқинлик қиладиган кўплаб тўсиқлар мавжуд, масалан:
Икки мамлакат ҳукумат ва жамиятлари ўртасидаги чуқур ишончсизлик ва душманлик.
Улар ўртасида музокаралар қилиш учун дипломатик алоқа каналларининг йўқлиги ва Эронга нисбатан Исроилнинг асосий иттифоқчиси АҚШ нинг қаттиқ сиёсати.
Эрон ва Исроилга нисбатан ўз манфаатлари ва кун тартибига эга бўлган минтақавий ва жаҳон кучларининг таъсири. (Мана шу мавзу ҳам ёритиш учун ўта мураккаб, қизиқ ва катта мавзу)
Хулоса қилиб айтишимиз мумкинки, Эрон ва Исроил муаммоси ҳаттоки араб-яҳудий муаммосидан ҳам ечими қийнроқ бўлган масаладир. Эрон ва Исроил ўзаро умумий чегараларга эга эмас. Шундай бўлса-да, ўртада жуда қийин дилемалар мавжуд. Чунки, яқин Шарқ минтақасидаги кучларнинг икки қутби мавжуд бўлиб, бу ҳам катта хисобда суннийлар ва шиалар қутбига ажраб қолади. Исроил эса умуман бошқа конфессия вакили сифатида ҳар икки тараф билан тил топишиши керак. Ҳозирча, Исроил 6 та Исломнинг сунний мамлакатлари билан тинчлик шартномаларига эга, бу эса Эронга ёқмайди. Исроил Эрон билан яхши муносабатларда бўлган даврларда эса бу арабларга ёқмасди. Шунинг учун ҳам яқин Шарқнинг муаммолар занжиридаги айнан мана шу тугун ечилиши энг мураккаб бўлганларидан биридир. Уларни яхшилаш учун ҳар икки мамлакат томонидан сиёсий ирода, донолик ва муроса, шунингдек, халқаро ҳамжамиятнинг кўмаги талаб этилади. Халқаро ҳамжамиятнинг бугунги бефарқлиги эса ушбу муаммоларнинг ечим топишига умид бермайди.