Ғабит Мусрепов.
Чоп этилган
Муаллиф
Ногаҳоний туртки
Эсимни таниб, елкамдан бунчалик қаттиқ туртки еганимни ҳеч эслай олмайман. Бошим бориб нақ товонимга теккан бўлса керак. Худди камалакдек эгилиб қолдим. Яхшиямки спортдан сал-пал хабарим бор, бўлмаса ё бўйним, ё белим узилиб кетар экан…
Бундан уч-тўрт йил илгари, шубҳасиз, мен ҳам бошқа ўртоқларимни орқа томонидан келиб туртган бўлсам керак. Бунинг учун улар ҳам ҳақини юбормаган, албатта. Бироқ, мана бундай туртишдан Худо сақласин… Мен бу гал ўзимни худди бир машина кранининг хартуми келиб туртдимикан, деб ўйловдим, йўқ, бошқа нарса экан! Қаранг-а, тағин ҳам менинг ўрнимда бошқа бир бўшангроқ одам, ё аёл киши бўлмагани. Йўқса, нақ боши узилиб, кўчанинг ўртасида думалаб ётган бўларди.
Эҳтимол, ўша куни талай бошлар думалагандир…
Гавдам орқамга чайқалиб, йиқилиб бораётганимда, ҳалиги ўзимни туртиб юборган нарса ким ёки нима эканини билгим келиб, орқа томонимга қараб улгурдим. Аммо ҳеч ким ва ҳеч нарса кўринмади менинг кўзимга. Зотан, бу воқеа жуда тез – кўз очиб юмгунча бўлиб ўтганди. Бироқ инсон идроки ундан ҳам илдамроқ бўлгани учун, шу қисқагина муддат ичида мен анча нарсани илғаб қолишга улгурдим: орқа томонимдан бир-бири билан елка тирашиб турган муҳташам ғиштин бинолар бор бўлиб, энди эса бирортаси ҳам йўқ эди. Фақат уларнинг ўрнида қоракуяга беланган харобаларининг ўрнигина қолганди. Баъзан ёнғин ё зилзила бўлган вақтларда ҳам сарновлар қора кўмирга айланиб, чанг босган оғочлар, сўррайган тутун қувурлари, йиқилиб тушган деворлар кўзга ташланиб турарди-ю, лекин ҳеч қачон бунчалик бўлмасди. Аммо бу гал ер бетида ҳеч нарса қолмаганди: ялаб қўйгандек тап-тақир эди ҳаммаёқ. Илгарилари муҳташам бинолар ортида кўринмай турган тоғлар негадир бу гал нақ кўзим ўнгида турарди. Ҳа, фақат тоғларгина ўз ўрнида турарди…
Бир маҳал қарасам, осмондан ҳатто мен тасаввур қилолмайдиган даражада катта-катта тахталар қалқиб тушиб келаяпти. Гўё юзлаган уйларнинг шифтлари бир варакайига кўтарилган-у, энди эса бирин-кетин тушиб келаётгандек. Ундан ташқари, яна аллақандай нарсалар учиб юришарди.
Не кўз билан кўрайки, ўша осмондан учиб тушаётган тахталар ораларида ҳатто одамларнинг ҳам таналари кўзга чавлинар ва гўё улар ҳам уйларининг шифти билан бирга осмонга отилиб, олдинма-кетин бўлиниб-бўлиниб тушиб келарди. Баъзи таналарнинг қўллари худди бутга ўхшаб керилган, баъзилариникини эса – у одамнинг танасими ёки бошқа нарсаникими – таниб бўлмасди.
Мен бу воқеаларнинг ҳаммасини камалакдек эгилиб турган маҳалимда, қаддимни тиклашга уриниб, бошимни кўтараётганимда, лекин бунга мадорим етмай йиқилиб бораётганимда, сўнг йиқилиб, эс-ҳушим кирди-чиқди бўлиб, оқни қора, қорани оқ деб ҳис қила бошлаган пайтимда кўрдим. Ёнгинамга келиб тушган қора тош қип-қизил чўғ бўлиб ёниб турган маҳалда кўрдим. Бу ёғи қоронғилик, бу ёғи тилсимот, бу ёғи менинг учун англаб бўлмайдиган зулмат бўлди…
Мен, муҳташам ғиштин бинолари ҳозиргина бир-бири билан елка тирашиб турган даҳалар орасидан кесиб ўтган ва шаҳарнинг бир қаватли иморатлар қурилган чеккасига эндигина етиб келган эдим. Япон шаҳарларидаги бир қаватли иморатларда яшаш нақадар файзли ва роҳатбахш бўлади. Ундан ташқари, бу жойларни боболарнинг боболари ва бувиларнинг бувилари бунёд қилган. Бу ҳовлиларнинг биронта тоши йўқки, уни одам ўз қўли билан ўрнатмаган бўлсин. Ҳар бир ҳовлининг кўриниши ва ҳар бир тошнинг ўрнатилишидан япон географиясининг бир жилосини кўргандек бўласан. Кичик-кичик тоғлар, кафтдек-кафтдек кўллар, тарам-тарам сойлар ва уларга қурилган бежирим кўприклар… Маймунжон дарахтлари, тарвақайлаб ўсган пакана қайрағочлар, хризантема гуллари, туки ўсиқ гиламларга ўхшаш кўм-кўк майсали майдончаларни айтмайсизми?!. Ҳолбуки, япон аёллари ҳатто уруш йиллари ҳам ўзларининг қийналганига қарамай, бу ҳовлиларни гард юқтирмай авайлаб-асраб келишарди.
Япон мусиқаси ҳам, унинг дунёга машҳур рассомчилик санъати ҳам гўё ўз табиатидан кўчирилиб олинган каби гўзал экани ҳаммага маълум. Шунинг учун бўлса керак, япон болалари унинг ҳеч қайсисига путур етказмайди. Новда-ниҳолларни синдириб, майсаларини топтамайди.
Рўпарамдан мунгли япон мусиқаси эшитилди. Уруш азоб-уқубатларини тотиб кўрган япон халқи бу маҳалларда мунгли мусиқаларни, қўшиқларни куйлашарди. Ўша куни кун иссиқ эди. Қайсидир бир ҳовлидан мусиқа товуши келарди. Мени худди шу пайтда орқамдан туртиб юборишди. Бир лаҳзада ҳалиги бир қаватли даҳаларнинг қаёққа ғойиб бўлиб кетганини англамай қолдим. Чунки мен ногаҳоний кучли туртки зарбидан, ниҳоясиз… ҳушсиз йиқилган эдим…
Мен уйқудан уйғондимми ёки ўзимга келдимми, қаерда, қандай қилиб эсимни йиғиб олдим – буни шу кунгача англолмайман. Мен ҳамон ўралган, танғиб боғланган ҳолда ётардим. Наздимда, фақат бир кунгина ўзимни йўқотиб қўйган бўлсам керак, деб ўйлайман. Бироқ Америка институти ходимлари, айниқса, бир ҳарбий доктор икки ойдан бери мени: “бу қанақа қайсар одам ўзи!” деб куйиб-пишиб койирмиш. Орқасининг қандай куйганини ва бомба ёрилган жойдан қанча масофа нарида бўлганини нега тезроқ айтмайди? Наҳотки, бу гапларнинг қанчалик ҳарбий аҳамияти зўр эканига тушунмаса бу одам? Йўқ, чамамда яхши тушунадиганга ўхшайди. Фақат атайлабдан қайсарлик қилиб айтмаяпти. Гўё номус қилади, хўрлиги келади. Ҳм, мамлакати бош эгиб таслим бўлиб турибди-ю, номус қилганига ўласанми, бунинг! “Э, аҳмоқ, мамлакатинг таслим бўлди, императоринг бош эгди!..”
Лекин ўша дамларда хўрлигим келмаганди. Кейин хўрлигим келди. Куйган орқамнинг алами босилай деб қолганида хўрлигим келди. Эҳтимол, бу – орқамнинг куйгани учундир? Агар шундай бўлса, америкалик доктор мендан бекорга ранжибди…
Чунки мен у кезларда ҳаттоки нима учун танғилиб ётганимни ҳам билмас эдим. Бироқ кунлар, ойлар бўйи хаёлимга бир нарса элас-элас келар, у ҳам бўлса ҳалиги орқамдан туртилган кунларнинг хира хотираси эди. У ким эди ёки нима эди? Мен буни ҳамон тушунолмасдим. Фақат… кейинчалик тушундим.
Эсим инганидан кейин, оқ халатли доктордан бу ерда нима учун ётганимни сўрадим.
– Орқангиз Япониянинг географик харитасига ўхшайди, – деди у. – Ўнг кафтингизда Хаккайда оролининг сурати… Худди шу томонингизнинг ўзида яна улуғ Хансю… Биқинингизда Симўнасеки адири, пастроғида Кюсю… Худога шукур қилинг. Агар бу тасвирлар чап томонингизда бўлганида борми, унда уйғонишингиз амримаҳол эди…
У бу гапларни менга қачон айтди ва шунгача неча ой ўтган – буни ҳам аниқ билмайман. Лекин яна анча вақтгача аллақандай бир нарсани сўрагим келиб, бироқ сўрашга тилим келмай ётганим эсимда.
Доктор кейинги сафар келганида менинг орқамни анча мақтаброқ тасвир қилди:
– Мана, энди орқангиз мақтаса арзигудек орқа бўлибди! Энди унда Фудзиама тоғи ҳам, Асаки тоғи ҳам бор. Тюгўку, Кюсю адирлари ҳам бор. Хиросима, Нагасаки шаҳарлари ҳам ўз ўрнида… Уруш йилларида чиққан хариталар орасида бундан яхшисини топиш қийин…
– Доктор, буларнинг ҳаммаси нимадан бўлди! Шуни айтиб беринг-чи? – деб сўрадим ундан.
Докторнинг кўзойнаги синиб кетай деди. Японларнинг кўзи у қадар катта бўлмайди. Буни сиз яхши биласиз. Уларнинг кўзи кўпинча ўйчан ва мунглироқ келади. Мен билан ҳазил қилиб ўтирган докторнинг хўрлиги келди, шекилли, кўзлари чақнаб, кўзойнагини тешиб юборай деди. Сўнг у:
– Таека Ўрикў! – деб хитоб қилди-да, эшик томонга бурилиб, тез-тез юриб чиқиб кетди. – Шу вақтгача айтмаганмидингиз?
Эшикдан кириб келган ўрта ёшли Ўрикў-Сан деган аёл:
– Айтиб боққанман. Эси ўзида эмас эди, – деб жавоб қилди унга.
Ҳа, эсим ўзимда эмаслиги рост эди. Иккита катта шаҳарнинг халқи кўз очиб юмгунча қирилиб, йўқ бўлиб кетди, дейишганида, ўзимни йўқотиб қўйган эдим. Энди англасам, шунга ҳам анча вақт бўлган экан.
Доктор бошини чайқаб, ёнимга келиб ўтирди-да, гап бошлади:
– Сиз энди эркакларга хос чидам билан тингланг. Икки шаҳримиз устига америкаликлар атом бомбаси ташлаган, – деди у менга. Сўнг бир зум сукут қилиб, яна давом этди: – Нега дейсизми?.. Ҳалигина чидам билан тингланг демадимми сизга?.. Тажриба учун ташлашган бўлса керак. Олдингиси тажриба учун, кейингиси эса ўша тажрибанинг тўғри эканини аниқлаш учун, шекилли… Ҳа. Ҳозирча икки хил фикр бор: бири – Япония таслим бўлиб, бош эгса ҳам, бир йўла бош кўтармайдиган қилиб қўйиш, иккинчиси – унинг иттифоқчиларини ҳам чўчитиб қўйиш масаласи бўлса керак… Уруш тамом бўлганидан кейин, яна нималарнидир бўлиб олиш ёки шунга ўхшаш жанжалли нарсалар ҳам бўлади-ку, ана ўшаларга барҳам бериш каби нарсалар бор эмасми?.. Одамларнинг тахминий фикрича шундай. Энди ётиб дамингизни олинг…
– Менинг онам бор эди, синглим бор эди… Улар билан учрашсам бўлармикин?
– Фамилиянгиз нима? Қайси даҳада турар эдингиз?
– Ёзги тонг даҳасида…
– Э, бечора, у даҳа энди йўқ бутунлай…
– Онам марказий боғчада ишлар эди…
– Марказий боғчанинг ўрнигина қолган қора кукун бўлиб… Энди ётиб дамингизни олинг. Товушингизни чиқарманг…
Доктор тўғри айтибди. Товушимни чиқармаслигим керак экан… Хор-зор бўлган халқ қайғуриб, йиғи-сиғи қилиб ўтирса – бундан нима фойда!
Шундан бери ҳам мана, йигирма йил ўтиб кетди. Мен касалхонада ўн олти марта ётиб чиқдим. Орқамни ҳам ўн олти марта яматдим. Ахир, Япониядек бутун бошли бир мамлакатнинг каттакон харитасини орқалаб юравериш осон гапми? Япон географиясининг бир томони Тинч океани, иккинчи томони Япон денгизи-ку. Худди ўшанга ўхшаб, хайриятки, менинг ҳам баданимда соғ жойларим қолган экан. Мен ҳар гал ўша соғ қолган жойлардан тилдириб олардим-у, кесиб ташланган жойларимни яматардим… Териси тилиб олинган жойларимда эса янги яралар пайдо бўларди…
Ҳозир мен оқ қонли одамман. Қизил қоним борган сайин озайиб бораяпти. Йигирма йил яшаш учун озмунча курашмадим. Мана, ҳали ҳам курашиб келяпман.
Ёшим ҳали қирққа етганича йўқ. Баъзан ҳатто уйлангим келади. Лекин кимга ҳам уйланардим? Агар икки оқ қонли қўшилсак – унда наслимиз нима бўлади? Қийшиқ-қинғир, чалажон фарзанд туғилса нима қиламиз?
Ҳақиқатан ҳам доктор тўғри айтган экан. Бу гапларга мардларча бардош керак, шекилли…