«Авылны өйрәнү илне-өлкәне өйрәнүдә нигез урынын тота. Чөнки, без һәрбер авылны җентекләп өйрәнеп чыксак, бөтен илне өйрәнгән булабыз». Г.Рәхим
Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты фәнни хезмәткәрләре тарафыннан “Татарстан республикасының көнчыгыш районнары торак пунктларын өйрәнү өчен методик рекомендацияләр” дигән кулланма дөнья күрде.
Авыллар тарихы буенча эшләрне әзерләү методикасы аларның этник дәрәҗәсенә бәйле түгел. Хәер, һәр аерым очракта ул милли һәм дини үзенчәлекләргә, традицияләр үзенчәлегенә һәм башка факторларга бәйле булырга мөмкин. Бу үзенчәлекләр сизелерлек дәрәҗәдә чагыла торган төбәкләр исәбенә Татарстан Республикасының көнчыгыш районнары һәм алар белән чиктәш Башкортстанның төньяк-көнбатыш районнары керә. Алар һәрвакыт халыкның катлаулы составы белән аерылып торалар иде. Сәбәпләренең берсе – географик урнашулары. Күрсәтелгән территорияләр электән үк Көнчыгыш Европадан Себергә һәм Үзәк Азиягә транзит коридор булып хезмәт иткән. Төрле тарихи чорларга караган археологик материаллар биредә яшәгән кабиләләрнең, телләрнең, ышануларның һәм хуҗалык торышларының күптөрлелеге турында сөйли.
Икско-Бельский киңлекләрен үзләштерү тигез бармаган. Кайбер кабиләләр һәм халыклар башка халыклар белән алмаштылар, актив икътисади үсеш чорлары җимерелү һәм ташландык хәлгә юлыктылар, хуҗалык типлары, матди һәм рухи мәдәният элементлары үзгәрде. Миграция процесслары, үз орбитасына төрле этнослар, телләр, дин һәм социаль төркемнәр вәкилләрен җәлеп итеп, гасырларга сузылды. Көнчыгыш Кама аръягы Көнбатыш Урал яны белән беррәттән аларның үзара бәйләнеше, аккультурациясе, еш кына ассимиляциясе урынына әверелде. Ниндидер очракларда бу процесслар ахырына җитте, кайвакытта башлангыч яки арадаш стадиясендә тукталдылар.
Чыганаклар җитмәү безне кызыксындырган өлкәләргә күченүнең борынгы этапларын үзгәртеп корырга мөмкинлек бирми. Җирле татар халкының ата-бабалары, аларның килеп чыгышы һәм социаль мөнәсәбәте турындагы мәсьәлә тиешле дәрәҗәдә өйрәнелмәгән. Бу уңайдан тарихчылар арасында еш кына кискен бәхәсләр бара. Сәяси конъюнктура нәтиҗәсендә аерым башкорт авторлары Көнчыгыш Кама аръягы һәм Көнбатыш Урал буе тарихын ирекле рәвештә интерпретациялиләр. “Уңайсыз” вакыйгалар һәм фактлар яшерелә, төрле тарихи чорларга кагылышлы терминнар һәм төшенчәләр алмашына. Татар халкы аңына Кама елгасының урта агымында һәм аның кушылдыклары буенча Ык, Агыйдел, Иж, Минзәлә, Зәй, Шешмә урнашкан территорияләрне хуҗалык ягыннан үзләштерүдә башкорт этносының беренчелеген нигезләүче теорияләр кертелә. Фәнни-төрле формага ия булган бу теорияләр массакүләм мәгълүмат чаралары, социаль челтәрләр, басма продукция аша пропагандалана, алар Башкортстанда гына түгел, көнчыгыш районнарында да таратыла.
Килеп туган хәлдә конкрет авыллар тарихы белән шөгыльләнүче төбәкне өйрәнүче һәвәскәрләр аеруча кыен хәлдә калды. Аларга кайчак чын-чынлап борынгы бабалары кем булган хакыйкатьнең кем ягында булуын, киң аудитория тәкъдим иткән тарихи терминнарның һәм төшенчәләрнең никадәр объектив булуын ачыкларга кыен.
ТР Фәннәр академиясенең Ш.Мәрҗани исемендәге Тарих институты хезмәткәрләре әзерләгән методик рекомендацияләр, бер яктан, терминология мәсьәләләренә ачыклык кертергә, икенче яктан, туган якны өйрәнү процессын рациональ төзергә ярдәм итәчәк. Тарих, тел һәм мәдәниятнең уртаклыгы әлеге киңәшләрне Татарстанның көнчыгыш районнарын да, Башкортстанның төньяк-көнбатыш районнарын да өйрәнү өчен кулланырга мөмкинлек бирә.
Методик рекомендацияләрнең беренче бүлегендә авыллар тарихы буенча очеркларның якынча структурасы тәкъдим ителә.
Икенче бүлектә төбәкләрдә материаллар җыю этапларын, китапханәләрдә һәм архивларда эшләрне үз эченә алган тикшеренүләрне уздыру методикасы күрсәтелгән.
Өченче бүлектә муллалар алып барган метрика дәфтәрләре һәм сакланган эпиграфик истәлекләр кебек мөһим тарихи чыганаклар белән якыннанрак танышырга була.
Дүртенче бүлектә Көнчыгыш Кама аръягы һәм Көнбатыш Урал буе тарихына багышланган әдәбиятта очрый торган терминнар һәм төшенчәләр аңлатмасы бирелә.
Татарстан республикасының көнчыгыш районнары торак пунктларын өйрәнү өчен методик рекомендацияләр / төз. Р.Р. Сәлихов, Р.Р. Әминов, А.В. Аксанов, Х.З. Баһаветдинова, А.М. Гайнетдинов, Р.Р. Исхаков, Э.К. Сәлахова; редактор А.И. Ногманов. – Казан: Ш.Мәрҗани исем. Тарих институты, 2021. – 36 б.