*КЫЫС УОРУЛЛУБУТ ДЬЫЛҔАТА.*

* Иван Готовцев     

 *СЭҺЭН.*      

*1 ЧААҺА.*

Бэрт өрдөөҕүтэ оччотооҕу Байаҕантай улууһун хотугу уһугар Кэрэхтээх диэн түҥкэтэх кытыы сиргэ саха ыала - Куоҕас Сөдүөт - аһыыр-таҥнар кыһалҕатыттан ойдон тиийэн олохсуйбут.  Бу буур тайаҕа, уһуу чубукута кылааннаах күндү түүлээҕэ мэнээктээбит баай хара тыалардаах, үүнүмтүө сума от, кыһыннары хагдарыйбакка күөх сытар чуурукта үллүктэммит өҥ хочолордоох бүөмчү үтүө дойду этэ.  Маннык бэйэлээх үтүө сири таба түһэн, Куоҕас Сөдүөттээх олохсуйан, сүүрбэччэ сылгыламмыт, түөрт-биэс ыанньык ынахтаммыт эбиттэр.  Дьиэ-уот туттан, сылгы-ынах, сүөһү ииттэн, бултаан - алтаан хас да сыл этэҥҥэ олордохторуна, эмискэ "куһаҕан тыын" буулаан, иэримэ дьиэлэрэ эстибитэ, унаар буруолара умуллубута диэн кэпсииллэр.

*БЫЛЫРГЫ КЭРЭХТЭЭХ.*

Хотонноох кыстык балаҕан умуллан эрэр көмүлүөк оһоҕо аат эрэ харата имик-самык сырдатар. Быыкаайык оҥоспут муус түннүктэр, уулла-уулла харталаһа тоҥмут чэҥ муустарыттан тымныы аҥылыйар.

- Һуу, тыыным-быарым хааттардаҕыан! Хаҥас ороҥҥо суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытар ыарыһах тыынын былдьаһан уһуутаан ылла. Умуллан эрэр оһох уота таһыргыы түһээт күлүм гынна, онтон "мин эмиэ сэниэм эһиннэ" диэбиттии хараара өһөн, умуллан хаалла. Хоруо буолбут хардаҕас ортотунан булгу баран, холумтаҥҥа кытарбыт чоҕо буруолуу сытта. Оһох кэннигэр бааллан турар ньирэй, иччитин суохтаабыт бэйэтэ дуу, биитэр ийэтин эмээри гынара дуу, "ми-ээ-э" диэн мэҥирээн эҥээритэн, ити айылаах буолан сытар иччитин ордук уйадытта. Онуоха ийэтэ Эриэнчик хотон иһиттэн ыҥыран эрэрдии маҥыраата. Бэйэтэ да оннун сатаан булбакка тэпсэҥнээн лиһиргии турбут кугас атыыр оҕус, орой мэник эмиэ мээҕинээн эрэр диэн кыыһырбыттыы, муннун тыаһа буугунаан, ньирэй диэки күрдьүөттүү көрөн кэбистэ.  

Ол икки ардыгар халҕан тыаһа хаахынаата. Үрүҥ туман өрүһүспүт курдук дьиэ иһигэр кутулунна. Дьиэлээх киһи көтөҕөн киллэрбит маһын, тыаһаабатар ханнык диэн, аргыый ууран баран, били холумтаҥҥа түһэн буруолуу сытар чоҕу оһох иһигэр бырахта.

- Хайа, киирээхтээтиҥ дуу, - ас барбат буолан, өлөөрү сытар кэргэнэ Маайыс куобах суорҕанын быыһынан уҥуох-тирии буолбут илиитин быктара-быктара ыйытта.

- Киирэн... Тыйым күрүөһүлээн тахсан, ону эккирэтиһэ сатыы сырыттым, - диэтэ Сөдүөт, буруйдаммыттыы туттан.  Умулла охсубут оһоҕор мас сыыһын быраҕан баран, күөдьүтээри үрэн бурулатан, үрүҥ күлү өрүкүттэ.

- Доҕоччуок, киһи буобат буоллум быһыылаах. Оо муҥ, саатар өссө биирдэ күөх сайыны көрөн баран ийэ буорбун буларым буоллар... Ыы, ыччатыан! Тоҥ буорга киириэх бэйэкэм буоллаҕа... - диэн иһэн, тыына хаайтаран, ситэ эппэккэ, титирэстии сытта.

- Тыый, сэгэртэйиэм, айыыны тыллаһыма... Баҕар таҥара көмөлөһүө, - дии-дии, Сөдүөт тиийэн сыттыгын көннөрөн, суорҕанын үллүйэн биэрдэ уонна, бэйэтэ да ыалдьан нэһиилэ сылдьарын биллэримээри, холкутуйа сатыы-сатыы, ыйытта:

- Хайа, кыратык итии үүттэ иһиэҥ буолаарай?

- Һуу... Түөһүм иһэ аҕай ньии! - ыксаан сытар кэргэнэ суорҕанын саҕатын арына тардынна. - Сылбырхай уу да барбат буолла быһыылаах. Күөмэйбэр туох ааттаах туора түһэн, бу айылаах оҥорон эрэрэ буолла...

 Эмискэ таһырдьа сытар ыт "оҥ-оҥ" диэн бүтэҥитик үрэрэр саҥата иһилиннэ. Аны хоноһо тиийэн кэлиэ диэн, Сөдүөт талах олох мастары көннөртүү уурталаата. Кыракый үс атахтаах остуолтан иһити-хомуоһу ылан оһох кэннигэр илтэ, сэбэргэнэ быыһыттан кус кынатын ылан, остуолун туора-маары сотто.  Ким эрэ дьиэ ааныгар кэлэн атаҕын тэбэннэ...  Дьөгүөр Атастыырабы, бу дойду үгэһинэн,ким да итинник ааттаабакка, дьон бары көннөрү "Дьөгүөрүйээн" диирэ.  Дьөгүөрүйээн оҕо эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска, сырыыга-айаҥҥа эриллэн, кыайыылаах-хотуулаах үлэһит буола улаатан испитэ. Үлэһитэ, сатабыла атыыһыт Ньукуус хараҕар таба көстөн, уон алта саастааҕар ындыы таһаҕаһын аҕала Дьокуускай куоракка киирэр дьолломмута. Оччотооҕу бириэмэҕэ Кыыллаах нэһилиэгин курдук ыраах сиртэн халыҥ тайҕаны, тумара маардары, адаар сис хайалары туораан, таһаҕас аҕаларга бачча эдэр оҕону эрэнии улахан итэҕэйии, хайҕабыл бэлиэтэ буолара.  Онтон ыла сүүрбэччэ сыл куйааска буһан, тымныыга тоҥон ,атыыһыт ахса биллибэт таһаҕаһын таһыспыта, ол тухары оһолго оҕустарбакка, этэҥҥэ дойдутугар эргиллэн испитэ.  Кэлин сырыытыгар, былырыын, Мотуруона диэн туос тулаайах кыыһы дойду сириттэн кэргэн ылбыта. Дойду сирин кыыһа иистэнньэҥэ, бэртээхэй оһуордьута биллибитинэн барбыта. Кини тикпит таҥастарын оһуордара хайдах эрэ ордук ис киирбэх, ордук кэрэтик көстүмтүө этилэр. Кыыллаах арыы дьахталлара сарыы таҥаһы тигиигэ,саарыны да оҥорууга сирдэрбэт буолаллара. Ол эрээри саҥа сүктэн кэлбит дойду сирин кыыһа барыларын баһыйар иистэнньэҥ буолан биэрбитэ.      

 * * *

Мотуруона бэйэтин кэрэ-дьикти ииһин дьоҥҥо ыарахан сыанаҕа атыылаан байыан баҕарбатаҕа. Сорохтор бэйэлэрэ сээкэйинэн сыҥалыы сатыыллара. Кинилэр урут хаһан да маннык эйэҕэс, уһун күнү быһа, оннооҕор түүннэри олорон наар иистэнэр дьахтары көрө иликтэрэ. Бэйэтин уран идэтигэр кини элбэх дьүөглэрин уһуйбута.  Атастыыраптар биир ынахтаахтар, соҕотох аттаахтар. Ол эрээри уус тарбах, сатабыл, үлэ барахсан тугу кыайбатаҕа баарай, онон син быр-бааччы, кимнээҕэ үөрэн-көтөн, күө-дьаа олороллор. Дьөгүөрүйээн, төһө да дьадаҥы буоллар, киэҥ сиринэн, ыраах улуустарынан, Дьокуускай куоракка тиийэ сылдьыбыт буолан эбитэ дуу, хайдах эрэ өйүнэн-санаатынан бары дьадаҥылартан чорбойор курдук көстөрө.  Кини тугу барытын сир быһаарар эбит диэн өйдүүр. "Чугастааҕы үүнүүлээх сирдэри баайдар бас билэллэр. Аар тайҕа хонноҕор-быттыгар кистэммит, бардам баай харам хараҕын далыттан тэйиччи сытар үүнүүлээх ходуһа ама суох буолуо дуо? Барыта бу аҕыйах баайдар илиилэригэр эрэ киирбитэ буолуо дуо? Суох, арааһа, ханна эмит, олус да буолбатар, үүнүүлээх от үрэх эҥин баар буолуон сөп. Киэҥэ бэрт эбит биһиги дойдубут!" дии саныыра. Бу сис хайалар, таас үрэхтэр иилэрин иһигэр сытар соҕотох биир ыаллаах Кэрэхтээх хочотунан айаннатан иһэн эмиэ ити курдук санаан кэллэ: "Хайаларын сирэ тураҥнаах, тэллэҕэр ачалаах, сыалаах сэбирдэх оттордоох сир быһыылаах... Бука, бултаах-алтаах да дойду буолуо". Ыалга чугаһаата быһыылаах, бүтүн атыыр үөрүн көрдө: "Барахсаттар бу эмистэрин, түүлэрэ өҥнөрө үчүгэйин!"    

 *2 ЧААҺА.*

Дьөгүөрүйээн тойонун сорудаҕын толоро Кэрэхтээххэ иллэрээ күн кэлбитэ. Көс тоҥустарга сылдьан баран, бу төннөн иһэр. Кини Сөдүөттээх балаҕаннарын боруогун атыллаат, хайдах эрэ бүтэйдии эт-этэ саласта, бу биллибэт туох эрэ ынырыгы дьуоҕардан турар ыыспа туруорбах эркиннэрэ адьырҕа кыыл аһыытыныы атыгыраан көһүннүлэр. Саҕыньаҕын, үтүлүгүн, бэргэһэтин устан ыйыы туран көрдөҕүнэ, олус хотторбут, кута-сүрэ тостубут дьиэлээх киһи оһоҕун иннигэр олорор эбит. Онтон хаҥас орон диэкиттэн ким эрэ ыар ынчыгын истэн, "оо, буорайан эрэр ыалга кэллим ээ, быһыыта" дии санаата. Төһө да дьулайдар, мунна-уоһа тууйулуннар, Кэрэхтээх баар-суох ыалыгар, бачча кэлэн баран, налыччы хонон, саха киһитин үгэһинэн ирэ-хоро сэһэргэһэн, эрэйдэрин-муҥнарын эйэҕэс тылынан үллэстэн барарга сананна...  Маннык киһитэ-сүөһүтэ суох уһук сиргэ сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо да ахсааннаах буолааччы. Кэрэхтээх ыалыгар Кыыллаах курдук ыраах сиртэн сылдьар киһи үктэммэтэҕэ быданнаата. Хоноһотун кытта сэһэргэһэ олорон, Куоҕас Сөдүөт бу киһиэхэ бары кыһалҕатын, муҥун, ыар баттык буолбут хаатыйалана сылдьар ис санаатын-барытын тоҕо тэбээн биэриэҕин баҕарда.  Хоноһо бэрт сайаҕас киһи буолан биэрдэ. Онно-манна сылдьыбыт сирэ да элбэх эбит. Олус тапсан бэрт өр сэһэргэстилэр. Куоҕас Сөдүөт хоноһотун сэһэнин истэ олорон хайдах эрэ аралдьыйан, сэргэхсийэргэ дылы гынна.

- Кыыллаах кыраларыгар да олох ордук буолуо диэтэҕиҥ дуу, - Дьөгүөрүйээн салгыы кэпсии олордо. - Дьадаҥылар оттуур сирдэрэ суоҕуттан муҥ бөҕөнү көрөллөр. Быһата,тииҥ тириитин ойохтуу-эрдии суорҕан гынан былдьаспыттарын курдук. Эгэ үчүгэй бултаах-алтаах сиргэ тиксэллэрэ кэлиэ дуо. Онно холуйдахха, бу эн олорор сириҥ бэрт бүөмчү, эгэлгэ бултаах-алтаах дойду быһыылаах.

- Этиэххин этэҕин. Эйигиттэн эмиэ тугун кистии, кэриэлийэ барыамый. Бу сир, кырдьык да дэлэгэй бултаах-алтаах дойду. Сылгы, ынах-сүөһү да иитэргэ үчүгэй уулаах-хаардаах сир. Биһиги да, олохпутун булунан этэҥҥэ син хоп курдук олоруох дьон, "куһаҕан тыын" буулаан, бу айылаах буолан эрдэхпит... - диэн иһэн Сөдүөт ситэ эппэккэ уҥа ытыһынан хаҥас тоҕоноҕунан өр сыһыары тутан, илиитин биэрэҥнэттэ.

 Дьөгүөрүйээн итиннэ өйдөөн көрбүтэ, Сөдүөт хаҥас илиитэ кэлгиэлээх эбит, үс тарбаҕар тииҥ атахтара сүүтүктүү кэтэрдиллибиттэр. Түспэтин диэн, үөһээ өттүнэн сарыы тирбэҕэннэн туттарыллыбыттар.  Маҥнай эр бэрдэ тарбахтара моһуогурбутун аайы хайаан бачча хотторбутун, сүрэ-кута тостубутун дьиибэргии санаата, ол эрээри кини тута ыйыталаһыан туттунна.

Дьиэлээх киһи хоноһо кэлбитигэр таһыттан киллэрэн обургу солуурчахха буһарбыт биэс-алта кырбас сыалаах этин хоторон таһааран, үс атахтаах остуолугар тимир тэриэлкэҕэ ууран ыдьырытан кэбистэ. Дьөгүөрүйээн аһыы олорон "куһаҕан тыын" туһунан билиэн-көрүөр баҕарар санаата батарбакка, бэркэ сэрэнэн, таайтара былаан ыйытта. Сөдүөт тута хардарбата. Бүк түһэн биир сири тобулу одуулаан олорбохтоото...

 Сөдүөт бэйэтин ыарыытын кистии сатыыра, бэл кэргэнигэр да кэпсиэн тыла тахсыбата. Көннөрү ыарыы буолбатаҕын, туох эрэ төрүттээх сэттээх-сэлээннээх ыарыга ылларбытын ордук кэннэки бириэмэҕэ сэрэйэр буолан барбыта. Ол да иһин туора киһиэхэ көрдөрүөн кыбыстара. Муҥар сүбэлэтиэн-амалатыан көрүөҕүн бу иччитэх баһа дойдуга ким кэлиэ баарай? Аралдьыйара эрэ диэн үөр сүөһүтэ, өлгөм булда.  Куоҕас Сөдүөт бу сир хаһан, туохтан "Кэрэхтээх" диэн ааттаммытын урут чэгиэн-чэбдик сылдьан аахайбат буолара. Кэлин, кэргэнэ уонна бэйэтэ ыарыһах буолбуттарын кэнниттэн, тоҕо эрэ бу киһи-сүөһү үөскүөн сөптөөх үтүө сирин маннык ынырык аата өйүттэн тахсыбат буолан испитэ. Бу хоноһотун кытта сэһэргэһэ олорон ол туһунан эмиэ санаан ааста.  Былыргылар сэһэннэринэн, хантан эрэ бөрөтөөҕөр да улахан сүүнэ күтүр ыт абааһылаах ханна да суох сүдү ойуун кэлэ сылдьан, кэрэх туруоран ааспыта үһү... Ол сахха манна тоҥустар да аҕыйахтара, сырдык күнү бүөлүүр, бэйэлэрин саһарҕаларынан хараҥа түүнү сырдатар, хараамнааҕы ыам бырдаҕынааҕар үгүс ахсааннаах дьүкээбиллэр диэн халыҥ биис уустара олорбуттар. Кэлин саха баайа тоҥустарга эргинэ кэлэ сылдьан бу сири "Кэрэхтээх" диэн ааттаабыта иҥэн хаалан, онтон ыла бу сири ким барыта ити курдук ааттыыр буолбут. Сөдүөт тарбахтарыгар кэтэрпит баайыытын сүөрдэ. Сэрэнэн уһулу тарта. Дьөгүөрүйээн, көрүөн дьулайан, киэр хайыһа сыста.

- Куттаныма... - Сөдүөт тарбахтарыгар кэтэр сүүтүктэрин тииһинэн көмөлөһүннэрэн баанна уонна хаҥас харытынааҕы нэгин арыйда. Куобах хоҥуруутунан сабы тутан, ыксары кэлгиммит харыта ортотунан, дьөлү сиэтэн, суон иҥиирэ былтайан тахсан чоройо сылдьар. Сөдүөт эрэйдээх ити бааһын баайа сатыыр эбит да, киэптии анньан тахса турар. Дьэ, киһи эрэ уҥуоҕа кыйыттыах бааһа...

- Дьиибэтэ баар, бу кэбилэммит илиим ыалдьарын билбэппин. Бу илиибинэн үлэлии-хамсыы сылдьабын ээ, - диэтэ Сөдүөт.

- Тулуурдаах, тыйыс киһи эбиккин! Бу хаһааҥҥыттан маннык ыалдьыбытай?

- Ээ, улаханнык ыалдьан барбыта сылтан орто. Саманнык сылдьан ынах сүөһүм айаҕар оттообутум, арааһынан эмтэнэ сатаабытым, бастаан утаа тута ааһыа дии саныырым...

- Кэргэниҥ ити хайдах ыалдьарый? - Ас барбат буолан, онуоха эбии сэлликтээх. Ыалдьа-ыалдьа бэрт өр үлэлии сылдьаахтаабыта. Сүөһүтүн көрөрө, оттоһон муҥнанара. Онтон ити суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута ыйтан орто.  

Дьөгүөрүйээн Атастыырап бэйэтиттэн бэйэтэ абарар. Маннык үлүгэр кыһалҕаҕа түбэспит оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ тугунан да көмөлөһүөн булбат. Сордоох да олох. Ити аата сир да үтүөтэ быһаарар кыаҕа суох эбит буоллаҕа. Бу бэйэлээх өлгөм быйаҥнаах дойдуга да эмиэ табыллан олорботтор эбит. Биһиги олохпутун, кырдьык, куһаҕан тыын кэрбээн, түҥнэри төлкөлүүр бэйэкэтэ дуу?..  Кини бу ыар ыарыыга саба баттаппыт кырдьаҕас балаҕантан таһырдьа тахсан сөрүүкүү түһүөн, ыраас салгыны эҕирийиэн баҕарда.  

Кыһыҥҥы түптэлэс тымныылаах киэһэ. Мэктиэтигэр, тымныы сырылыы тыынарга дылы. Сулустар бачыгырыы дьэргэйбиттэр, сорохторо өлбөөрөн көстөллөр, сорохторо хатат уотунуу чаҕылыҥнаһаллар. Төгүрүччү сырыынньа хайалар хараҥа барык арҕастара дьурааланан көстөллөр. Ханна эрэ ыраах модьугу куобаҕы үргүтэн "һуу-һуу" диирэ иһиллэн ааһарга дылы. Ону иһиллии туран, Дьөгүөрүйээн, хотугу халлаан иитэ араас өҥнөөх дьүкээбил сарбанньах уотунан ирбинньиктэнэн барбытын көрөн, хайдах эрэ кыраһыбай кыыс үҥкүүлээн мааны этэрбэһин кыһыл-күөх билэтэ дьэрэлийэн көстөрүгэр холуу санаата. Киэһээҥҥи хотугу айылҕа кэрэ, дьикти көстүүлэригэр тартаран, дьагдьайыар диэри одуулаһа турда. Онтон эмиэ дьиэ диэки эргиллэн иһэн, ынырык ыарыы ындыыламмыт ыыспатын санаан, иэнэ кэдэҥнээтэ. "Суох, куттанымыахха. Биир-икки хонукка өрөөн, мастарын-отторун тиэйэн биэрэн ааһыахха. Онтон Кыыллаахха тиийэн үрдүкү сууттарга тылланыллыа, дьону өрүһүйдүннэр" диэн Дьөгүөрүйээн быһаарынна...     

  * * *

- Оо, баҕайылар, кэм буолан истэхтэрэ, - диэн долодуйда, Кыыллаах нэһилиэгин кинээһэ, Сөдүөттээх сурахтарын Атастыыраптан истэн баран. - Эмиэ ол тугу көрдөөн оччо ыраах дьүгэлийбиттэрэй? Куһаҕан дьон кэм майаачыта суох буолбаттар. Ол кими хантан булан көлөлөөн-таймалаан ыыта охсобут?! - ыыс-араҕас сирэйдээх оҕонньор силэ бырдаҥалаата. Тыллаабыт киһи буруйдааҕар дылы, сып-сытыытык чолбоодуччу көрүтэлээтэ. Дьөгүөрүйээн, үтүлүктээх,бэргэһэтин харбаат, таһырдьа дьөгдьөрүйдэ.  Кинээс буолуохсут, соҕотоҕун хаалаат, уоскуйда. Кыһыннары ыатар кытарах биэтин кымыһыттан иккитэ-үстэ ыйымахтаан ылаат, эһэ тириитэ олбоҕор тиэрэ түһэн сытан толкуйдаата: "Ити баҕайы кэпсээнэ кырдьык буоллаҕына, сотору таҥаралыахтарын да сөп эбит. Бэйи, байбыттар, сүөһүлэрэ элбэх диэтэ дуу?! - итини санаат кинээс иҥсэлээх харахтара сырдаата. - Оҕолоро суох үһү, чугаһынан уруу-аймах баара да биллибэт. Арааһа, кыһанан көрүөх баҕайы дуу?"    

*3 ЧААҺА.*

Нэһилиэктэн киһи, көлө булан Кэрэхтээххэ ыытыы хас да хонукка тардылынна. Ким да ол айылаах ынырык ыарыыга ыалдьыбыт дьоҥҥо барыан баҕарбат. Онуоха эбии Кэрэхтээх Кыыллаахтан олус ырааҕа, дьиҥнээх үрэх баһынан, тоҥус сиринэн ааттанара дьону чаҕытар быһыылаах.  Тиһэҕэр, санаа булан, кинээс Дьөгүөрүйээни ыҥыртаран ылла. - Дьэ, нохоо, кытаат, суолун-ииһин да бэркэ билэҕин, тылыҥ тамаҕыттан иһиттэххэ, улаханнык аһынар да быһыылааххын. Аһынымына даҕаны... Нэһилиэккэ үтүөтэ оҥор, эйиэхэ айыы таҥара махтаныа. Кэрэхтээххэ баран, ол дьону, сүөһүлэри-астары - тугу да ордорбокко, көһөрөн кэл.

Дьөгүөрүйээн ол ыалга үс хоммут буолан уонна кырдьык аһынара да бэрдиттэн, кинээс сорудаҕын оччо-бачча дьулайа истибэтэ. Иһигэр, баҕар, биир эмит кыра сүөһүнү быраҕан биэриэхтэрэ диэн эмиэ санаан ылла.

- Үчүгэй аргыс киһи наада. Бачча ыраах сиргэ барарга көлө тэтимнээҕэ, сэп-сэбиргэл үчүгэйэ наада. Ол табыллыбатаҕына, бары да эрэйдэниэхпит, тойонум итини хааччыйар буоллаххына, эн тылгын быһа гыныам дуо, барарга тиийэбин, - Дьөгүөрүйээн да өйдүүр өйдөөх, саныыр санаалаах киһи, мээнэ "ээх" диэн кэбиспэтэ, санаатын толору да эппэтэр, син усулуобуйа туруорсубута буолла.

- Оннук, хайдах куһаҕан көлөннөн барыаххыный. Онтон көмө киһини булар инибит.     

 * * *

Дьөгүөрүйээн Кэрэхтээххэ тиийбитэ - Куоҕас Сөдүөт кэргэнэ өлбүтэ икки хоммут. Сөдүөккэ хантан саха киһитэ көстүөй, өртөн доҕор оҥостубут Хабыытта диэн тоҥуһун кытта бүгүн бокуонньукка иинин хаһан көрбүттэр да, дуоннааҕы хотуппатахтар. Санаалара түспүт муҥнаахтар Кыыллаахтан киһи тиийбитигэр үөрэн, сэргэхсийэн, күө-дьаа буола түһээхтээтилэр. Сөдүөт биир кытыт биэни, атыырын үөрүттэн үүрдэрэн, аҕалан өлөртөрдө.  Былыр сахалар киһи өллөҕүнэ, "хоолдьугата" диэн ааттаан, ити курдук сүөһү өлөрөн сиир буолаллара. Сөдүөттээх бэрт өр олорон, аһаан-сиэн, бокуонньугу ахтыһан, ону-маны сэһэргэһэн баран, үргэл намтаан эрдэҕинэ утуйдулар.

 Сарсыныгар киһилэрин буорун бүтэрдилэр.  Кинээс дьаһалын истэн баран, Куоҕас Сөдүөт утарса барбата." Куһаҕан тыын" буулаабыт үрэҕин баһынааҕар, бар дьонум ортотугар үйэбин бараабытым ордук дии санаата. Көһөрөллөрүгэр сөбүлэстэ. Киһилэрин көмөн, биир хонук иһигэр хомунан бүтэн, аттаналлара чугаһаан кэлбитигэр, Сөдүөтү, били ээл-дээл сылдьан "ээҕи" кытта сөбүлэспит бэйэтэ, бу дойдуттан арахсары хайдах курдук кытаанаҕын дьэ өйдөөтө. Сүрэҕэ-быара ыгылынна. Кэлиэх-барыах сирин булуо суох курдук буолла.

"Оо, сүрүн ньии! Буруо таһааран, ыал буолан бүтэ оҕустум, тугун хобдоҕой, хомолтотой! Аны санаатахха, Маайыһым эрэйдээхтиин үчүгэйдик да олороохтообут эбиппит, мин кинилиин бу дойдуну булан, манна олохсуйуох диэн сүбэлэһэн, балаҕан сыыһа туттан, оһохпут буруота аан маҥнай ыраас халлааҥҥа өрө хоройон тахсыбыта үчүгэй да этэ!".  
Маайыһын кытта бииргэ олорон ааспыт сылларын саныы-саныы, Сөдүөт ордук уйадыйан истэ: "Муҥ саатар, кэннибитигэр хаалар, ааппытын ааттатар оҕолоох буоллахпыт дуу!.. Аны ким кэлэн Кэрэхтээх ыалыгар хоннум, Кэрэхтээх ыалыгар сырыттым диэн кэпсээн оҥостор үһү...".

 Куоҕас Сөдүөттээххэ хам-түм хара тыа булчуттара быһа охсуллан ааһаллара. Сыл баһыгар-атаҕар бу эргин көһө сылдьар эргинэ тиийбит биир эмит атыыһыт хоноро. Бултаабыт кылааннаах күндү түүлээхтэригэр бурдук, чэй, табах, таҥас-сап сыыһа ылан хаалаллара. Ол аайы Маайыс оҕо курдук үөрээхтиирэ!..  Ол курдук иллээхтик, эйэлээхтик этэҥҥэ олорон испит бэйэлэрэ "куһаҕан тыын" буулаан бу айылаах буолан, буруолуун сабыллан, аны атын дойдуга утаарыллан эрдэҕэ. Тугун сүрэй, тугун ынырыгай!..

Бу айылаах буолуох быатыгар, өйө баайыллан, дьүкээбиллэр көмүллэ сытар булгунньахтарын таһынан, буолаары буолан,түүн үөһэ айаннаабыт буоллаҕа...  Бу дойдуну булуоҕуттан үгүстүк кэрийбит, бэркэ диэн билэр ии хайалара, ол кырыаран чоҥкуһан турар эргинэ хара тыалара, өрө-таҥнары сыыйбыт үрүйэлэрин тардыылара хайдах эрэ хараастыбыттыы кыһыҥҥы тымныы күдэнин быыһынан ордук күлүгүрэн көһүннүлэр.

Сөдүөт муҥнаах, ону барытын көрө-көрө ордук уйадыйан, маккыраччы ытыах курдук буолан иһэн, нэһиилэ кыатанна." Бу айылаах оҥорбут "куһаҕан тыыҥҥа" көмүскэм уутун көрдөрөн үөрдүөм эрэ суоҕа" диэн баар суох өһөс санаатын ылынна. Дьиэҕэ киирбитэ, тоҥустаах Дьөгүөрүйээн оргуйан бидилийэ турар күөстэрин таһааран хоторон эрэллэр эбит...  

Барар түүннэригэр Сөдүөт муҥнаах хараҕын кыратык да быһа симэн көрөөхтөөбөтө. Наар ону-маны санаан, эрэйдэнэн, эргичиҥнээн таҕыста. Ыраах ханна эрэ үрүйэ төрдүн диэки торҕон бөрө улуйан онолутта. Эмискэ түспүт сытыы тыал, оһох үөлэһин устун таҥнары үрэн сирилэтэн ааста...  

Нөҥүө күнүгэр Кэрэхтээх буруота сабыллыбыт баар суох соҕотох ыалын атыырын үөрүн, ынах сүөһүлэрин үһүө буолан үүрэн Кыыллаах диэки көһөн күккүрэтэ турдулар.    

*4 ЧААҺА.*

Куһаҕан сурах, кынаттаах курдук, Кыыллаах онно-манна, абына-табына олорор ыалларын тилийэ сүүрдэ.  

Чугас эргиннээҕи кырдьаҕастар, ойууннуун, отоһуттуун Куоҕас Сөдүөтү аҕалбыт сирдэригэр муһуннулар. Хайдах-туох ыалдьыбытын чинчилэтэн, ыалдьааччы бааһын-үүтүн ойууннаах отоһут эмээхсиҥҥэ көрдөрдүлэр. Ол күтүрдэр баайыытын сүөрэн, бааһын көрбүттэригэр, аттыларыгар турбут дьон, өйдөөбөт курдук, көрө түһээт, ынырыга бэрдиттэн, сорох киэр хайыста, сорох кэннинэн чугуруҥнаата. Онно-манна, муннукка-ханныкка тиийэн сибигинэһии-хобугунаһыы элбээтэ.  Куоҕас Сөдүөт муҥнаах, туох буолтун өйдөөбөт курдук, дөйөн хаалбыттыы бүк түһэн олорбохтоото. Онтон эмиэ өйдөнөн кэлбиттии, "баҕар абыраатахтарына кинилэр эрэ абырыахтара" диэбиттии, ойууннаах отоһут эмээхсин диэки көрдөспүт хараҕынан кылап-халап көрүтэлээн ылла.

- Арааһа, ол быһыылаах, - диэн кинээс ботугураата (былыргылар араҥ ыарыыны, айыырҕаан сирэйинэн ааттаабаттара).

- Мин да оннук дии саныыбын, - диэн баран, кырдьаҕас ойуун иҥиэттэн, хааннааҕынан хаһылыччы көрөн кэбистэ.  

Ону истээт, Сөдүөт эрэйдээх көрөн олордохторуна бүтүн бэйэтэ иинэн-сүтэн, кыччаан барда. Онтон сүүскэ бэрдэрбит сүөһүлүү байааттаҥнаан баран, сиргэ сууллан түстэ...  

Ыалтан, дьонтон-сэргэттэн тэйиччи турар саҥа хотон дьиэ сыыһа тутан Куоҕас Сөдүөт онно нэһилиэк көрүүтүгэр-харайыытыгар олордорго быһаардылар. Атыырын үөрүн, ынах сүөһүтүн көһөрөн аҕаларга дьаһайан абыраабыт кинээстээх көрүөх-истиэх буолан ыллылар.  Кинээс дьаһалынан икки киһи сис тыаҕа тахсан тирэх маһы кэрдэн барчалаабытынан бардылар. Ол кэрдибит мастарын тута таһа охсон устата-туората балтараалыы саһааннаах чуолҕан курдук оҥоспут кыракый түннүктээх үүтээн сыыһын тутан, сыбаабакка эрэ, буордаах кумаҕынан үрдүгэр тиийэ өрөһөлүү көмөн кэбистилэр. Куоҕас Сөдүөтү ол дьиэҕэ олохтоотулар... Мантан ханна да барарын, ас аҕала кэлэн барар дьону кытта ону-маны ыйыталаһан кэпсэтэ да түһэрин - барытын булгуччу боптулар.  Нэһилиэк бары ыаллара аҕалар астарын дьиэ ааныттан уонча саһааннаах сиргэ оҥоһуллубут лаабыска ууран бараллар. Идэһэ өлөрдөхтөрүнэ эбэтэр малааһын аһыттан-үөлүттэн даҕаны Сөдүөт муҥнааҕы матарбаттар. Хайа ыал ханнык күн туох аһылыгы илдьибитин аахтара, билэ олороллор. Бука,онтон дьон тылыттан-өһүттэн толлон буоллаҕа буолуо, бэл баайдар, атыыһыттар да сорох ардыгар ыарыһаҕы "санаан" ааһаллар.        

* * *

Куоҕас Сөдүөт ити үүтээн сыыһыгар, нэһилиэгин бар дьоно көрөн-харайан, хас да сыл олорон баран, эрэйдээх-муҥнаах дууһатын таҥараҕа биэрээхтээбит сураҕын истибит эрэ барыта: "Эрэйдээх сынньанаахтаатаҕа" - дэспиттэр.  

Ити курдук соҕотох саха ыала аан маҥнай олохсуйан торҕо күөх буруону унаарыта сылдьыбыта Кэрэхтээҕин, "куһаҕан тыын" буулаабыт, кыраммыт сиринэн ааттаан, кэлэр-барар дьон ырааҕынан тумнан ааһар буолбуттар.  Уматыллыбыт өтөҕүн оннугар сытыган эрбэһин өрөһөлүү үүнэн тахсыбыт.     

*5 ЧААҺА.*  

*"СИНЭ БИИР..."*

Алдьархайдаах уот кураан буолан, сир хайыта хатта, аһыҥа сырдырҕаата, халлаантан таммах да сиик түһэн көрбөтө.  

Дьөгүөрүйээн бэс ыйын эргэтигэр дулҕалаах тамаҥҥа ытыс саҕа быыкаайык ходуһа сирдээҕин тиийэн көрбүтэ-биир да бугул от кэлбэт гына хата кууран, халтаҥынан көрөн сытар эбит.

- Дьэ эмиэ сутуур муҥнаахтар буолбуппут, торбостоох ынахпытын хайдах сыл таһаарыах бэйэбитий? - диэтэ дьиэтигэр тиийэн.  

Кэргэнэ Мотуруона, айаҕалыы сатаан, кинээскэ баран көрдөһөн көрөргө эттэ да, онтон туох эмэ туһа тахсарын бэйэтэ да эрэммэт. Кинээс бэйэтин сиригэр чугаһаппата биллэр. Ону баҕас Дьөгүөрүйээн туох да мунааҕа суох сэрэйэр. Ол да буоллар, баҕар, айыыта киирэн, ханнык эмэ куталаах күөл, дулҕалаах үрэх кытыытын тирбэҕэлиирбин, үлэлээн-хамсаан төлүүргэ быраҕан биэриэ диэх курдук эмиэ санаан ааста. Кэргэнин да тылын быһа гыммата. Мас кытыйаттан аһытыллыбыт ымыйахтаах от үөрэни бордурҕатаат, кинээһигэр тэбиннэ.  

Кинээс алта муннуктаах ампаар дьиэтигэр киирбитэ, хамначчыттара бары үлэҕэ тарҕаһан, тойонноох хотун иккиэйэҕин олороллор эбиттэр. Баай хотуна таас хамсаҕа толору табах уурунан, нуучча испиискэтинэн уматынна. Тойон эмиэ анды сыатын курдук ыыс араҕас сирэйэ тиритэн, аҕылыы-аҕылыы, эһэ олбоххо чороонноох кымыһы, аны куотан хаалыа диэбиттии, суп-суон тарбахтарынан бобо кууһан олорор эбит. Дьөгүөрүйээн таҥараҕа кириэстэннэ, тойонноох, хотуҥҥа бокулуоннаата. Онуоха тойон хайдах эрэ сөбүлээбэтэх харахтарынан үөс курдугунан бурулуччу көрөн кэбистэ.  Дьөгүөрүйээн үгүһү-элбэҕи кэпсэтэ сатаабата, соругуран кэлбит соругун эттэ, үөс үрэх кытыытыгар тирбэҕэлиирин көҥүллүүрүгэр көрдөстө.

- Дулҕа сиэлин диэбит буола-буолаҕын!.. Көр эрэ, бу үлүгэр сут дьылга дулҕа да сиэлэ улахаҥҥа турарын санаабаккын. Тохто сытары босхо хомуйуох курдук этэҕин. Баҕар, ханнык эмит ходуһалаах буолуум даҕаны. Онтон ынахтарым мэччирэҥэ?! - тойон марбайбыт сирэйэ кытара түстэ. - Дулҕа эрэ сиэлинэн үүттэнэр инибит. Кэбис, ити туһунан биир да тылы саҥарыма. Биир да дулҕа сиэлин үргээмэ, биир да салаа оту быһа сорунума!..

Дьөгүөрүйээн, хайыан баарай, "ити күтүртэн хаһан сылаас, сымнаҕас тылы истээри, өс киирбэх кэлэ да турбутум баар ээ" диэн иһигэр кэлэнэ саныы-саныы дьиэтигэр төнүннэ. Киэһэ, утуйуох иннинэ, бэрт өртөн саныы сылдьар санаатын кэргэнигэр кэпсииргэ быһаарынна.

- Доҕоор, сүбэлэһэн көрүөх дуу... Торбостоох ынахпытын иитэр кытаатта. Саатар, оҕолорбутун иитэр туһугар үүтү-хайаҕаһы булуох баар этэ, - диэтэ Дьөгүөрүйээн.

- Сүбэлэһэн да диэхтээн, ол ханна баран, тугу булар үһүбүтүй?

- Бу дойдуга хаалан биир ынах тириитэ саҕа үүнүүлээх сиргэ тииһинэрбит суох буолла быһыылаах. Нүөл сири барытын баайдар ылан олороллор. Доҕоор, Саха сирэ киэҥ, ама да баайдарын иһин, ханна эмит дойду муннугар-ханныгар син кинилэр харахтарын далыгар хаалбыт сир баар ини... Мантан барыахха дии саныыбын.

Мотуруона соһуйа иһиттэ:

- Ол ханна барабыт? Дьиэтийбит сиртэн-уоттан арахсан барар манан суол буолбатах.

Дьөгүөрүйээн, санаабычча тыллаһан эрэбин дуу диэбиттии, чочумча саҥата суох умса нөрүйэн олордо. Кэргэнэ эппиэт күүтэрдии, кини диэки уулааҕынан кылап-халап көрөн ылла. Дьөгүөрүйээн, бачча саҕалаан баран, тиһэҕэр тиийэ кэпсэттэҕинэ табыллар курдук буолла.

- Доҕоор, соһуйума... Ыраах Кэрэхтээххэ, - диэтэ Дьөгүөрүйээн. Мотуруона, ону истээт, соһуйан, ходьох гына түстэ, хайдах эрэ этин сааһа аһыллан, дьырылаамахтаан ылла. Кини итини эрэ истиэм дии санаабатах быһыылаах. Буолумуна даҕаны. Кэрэхтээх туһунан араас номоҕу истибэтэх киһи бу Кыылаахха, арааһа суох да буолуо... Биир номох этэринэн, онно дьүкээбиллэр куораттара баара эбитэ үһү. Ол куоракка кэмэ суох ахсааннаах, ох саалаах, үҥүүлээх-батастаах сэрииһиттэр олорбуттар. Үлэлэрэ, кыһалҕалара диэн, хааннаах кыргыс өрөгөйө эбит. Ол курдук биир үйэ устата үҥүү-батас кылаанынан күннэрэ тахсан, күөнэхтэрэ оонньоон олорбуттар. Онтон кэлин Лаамы уонна Кыыллаах тоҥустара хоһууттара кэлэн үс сыл былаһын тухары үлүгэрдээх кыргыһыы буолбут да, дьүкээбиллэр хотторботохтор. Онтон тоҥус сэриилэрэ, булду эккирэтэн үрүө-тараа ыһыллыбыттар. Кэлин ханна эрэ урааҥхайдар диэн халыҥ омук баар сурахтара иһиллэр. Дьүкээбиллэр, үрүҥ күн анныгар биһиги эрэ диэн олорбут күтүрдэр, урааҥхайдар да сурахтарын соччо уолуйа истибэтэхтэр. -Урааҥхайдар да буоллуннар, кэлэ баҕалаан көрдүннэр, тос маастарын ылыахтара! - диэн арбаммыттар. Ону арай кырдьаҕас эрэ өттүлэрэ: - Сэттээх - сэмэлээх буолуо, солуута суох айдаарымаҥ. Хайа, аны урааҥхайдар истээйэллэр, - диэн саба саҥара сатаабыттар.  

Өссө хас да сыл ааспыт. Дьүкээбиллэр, хантан эрэ мустан, өссө эбиллэн испиттэр. Бүтүн куорат буола түмсүбүттэр. Урааҥхайдар барытын билэ-көрө сылдьыбыттар. Ол эрээри дьүкээбиллэр олус элбэхтэриттэн саллан, сэриилииргэ санамматахтар. Онтон биир эр бэрдэ сүбэтинэн, албаһыран көрөргө санаммыттар.  Уон оҕус тириитин тэлэн, иирэр илбис оҥостубуттар. Үөмэн кэлэн дьүкээбиллэр куораттарын аттыгар аҕалан, хас да сүүс ахсааннаах хаппыт титириктэри суулаан, хороччу саайталаан баран, кирис быалары чиччигинэччи тиирэ баайбыттар. Олор ортолоругар өссө уон оҕус кыһыатанан тиириллибит тириилэрин тарпыттар. Ол кэнниттэн үс түүннээх күнү быһа дарбаан бөҕөтүн түһэрбиттэр. Ол дарбаан үс көстөөх сиртэн субу турар курдук иһиллэрэ үһү.  Дьүкээбиллэр сэриилэрэ чуҥнуу чугаһаан кэллэхтэринэ,урааҥхайдар ол ойуун дүҥүрүн курдук тиириллэ хаппыт тириилэрин тыаһатан, дарбаан бөҕөтүн түһэрэллэр. Онтон саллан, дьүкээбиллэр төһө да ыам бырдаҕын курдук элбээтэллэр, төттөрү түһэн хаалаллара үһү.  

Онтон күннээх халлаан чэмэлэччи көрөн турдаҕына, эмискэ хара былыт уһууран тахсан, тобурахтаах ардах күөс бастыҥа түһэн курулаппыт. Дьүкээбиллэр соһуйуу бөҕөнү соһуйбуттар. Урааҥхайдар диэн, кырдьык, илбистээх, халыҥ омуктар эбит дии санаабыттар. Ол эрээри, кыргыһыыта суох бэриммэккэ санаммыттар. Икки түүннээх-күнү быһа били дарбааны иһиллии сатыыллар.  

Онтон урааҥхайдар "дүҥүрдэрэ" тобурахтаах ардахтан ибили сытыйан, тыаһаабат-ууһаабат буолбуттар. Төннөргө быһаарыналлар. Ол эрээри халыҥ дьүкээбиллэр куораттарын көрөн бараары оту-маһы быыһынан быгыалаһаллар.  Хас да сүүс ыыстаммыт сарыыннан, таба, түлүөн тириитинэн бүрүллүбүт хороҕор ураһалар кырыы-кырыытынан анньыспыттар. Урааҥхайдар ону көрөөрү, өссө чугаһаабыттар. Анарааҥҥылар билбиттэр. Ох саалаахтар, өргөс үҥүүлээхтэр үмүөрүһэ түмсүбүттэр. Кэмэ суох быыра охтор орулуос кус кынатыныы уһуура көтөллөр. Урааҥхайдар кыл мүччү куоталлар.  

Дьүкээбиллэр дьэ ол курдук аатыран, аарыгыран олордохторуна, буоспа ыарыы турбут. Хас ураһа ахсын ыар ынчык, өлүү-сүтүү, иэйии-туойуу бөҕө буолбут. Бу үлүгэрдээх ыарыы Кэрэхтээх дьүкээбиллэрин сылбах курдук охторбут. Баара суоҕа уонча босхо бастаах, бокуйар сүһүөхтээх тыыннаах ордон, бу "куһаҕан тыын" сатыылаабыт сириттэн тэскилээн, онно-манна атах-балай куоппуттара эбитэ үһү.  Кэмниэ кэнэҕэс саха хорсуна быралыйа сылдьан бу сиринэн ааһан иһэн, бэркэ диэн кэрэхсээн көрбүт. Киһи-сүөһү олохсуйан үөскүөн-ууһуон сөп дойдута эбит диэн, сүр улахан кириэһи (сорохтор кэпсииллэринэн, кэрэҕи) туруорбута үһү...  

Куоҕас Сөдүөтү, бука, имниин сүппүт өбүгэ сирин илэ сүүрбүт абааһыта быһа кымньыылаабыта буолуо дииллэрин Мотуруона да дьонтон элбэхтик истэн турардаах.  Кэрэхтээхтэн үс көстөөх толоон ортотугар уһулу үүнэн тахсыбыт булгунньах баар эбит. Ол аарыма булгунньахха дьүкээбиллэр көмүллүбүттэрэ үһү. Билигин ол булгунньах тииттэринэн саба үүнэн, хас сайын аайытын элиэлэр таптаан уйа туттан дугуйданар сирдэрэ буолбут.  

Арай биир күһүн түүҥҥү им балай хараҥаҕа Куоҕас Сөдүөт булгунньах аттынан айаннатан испит. Түбэлтэтигэр, халлаан былыттаах буолан, күһүҥҥү түүн хараҥата ордук ыаһыран, ордук иччилэммит курдук иҥиэттэн турбут. Дьэ, ол иһэн уҥа диэки өттүгэр үстэ суор хаһыытын истибит. Дьиктиргиэн быатыгар, ой дуораана үтүктүбэтэх. Онон тыыннаах суор буолбатах эбит диэн, Сөдүөт куттаныы бөҕөнү куттаммыт. Атын күүскэ тыбылыйан быыһаныах курдук санаахтаабыт. Дьэ, доҕоор, атын самыытыгар талах кымньыы "куус" гына түспүт. Кымньыы иккиһин төбөтүн үрдүнэн чыһыыран истэҕинэ, төбөтүн умса туттубут. Онуоха илиилэрэ уот аһыйа түспүттэр. Ата муҥ ойуутунан тыал курдук көппүт. Киһи, чуут эһиллэ сыһан, сиэлиттэн кытаахтаһан испит. Ол иһэн, хараҕын кырыытынан көрбүтэ: быа курдук уһун синньигэс уот халлаан оройуттан таҥнары курбуутаан, кини дьиэтин туһаайда-туһаайбытынан түһэн иһэн, бытарыс гына түһээт сүтэн хаалбыт.  

Биэс куобаҕы төргүүтүттэн сүөрэн дьиэтигэр киирбитэ, кэргэнэ Маайыс, өртөн аалларан ыалдьара бэргээн, куртаҕын туттубутунан туран кэлбит...  Онтон ыла Сөдүөттээх киһилии олоҕу олорботохторо үһү.

Чыпчылыйыах түгэнэ Мотуруона өйүгэр ити ынырык үһүйээннэр охсуллан ааһаллар. Кини туох да диэн тута эппиэттиэн булбата. Онтон арыый уоскуйан, буспут моонньоҕон курдук хап-хараннан кэргэнин диэки аһыммыттыы көрдө:

- Оо, ким билэр доҕоор... Ол икки атахтаах үктэммэт буолбут сиригэр тиийэн дьоллонорбутум өйүм хоппот. Муҥ саатар биир эмит ыаллаах буолларбыт, эмиэ да эрэх-турах сананыах этибит...

- Ол чааһынан санаарҕаама. Дьадаҥылары ыҥырыахпыт сирдиэх эрэ кэрэх-барсыахтара, - Дьөгүөрүйээн харахтыын-сирэйдиин сырдаан кэллэ. - "Муҥнаахтар мустан муоралаабыттар үһү" диэн өс хоһооно баар. Баҕар, дьолбут онно тосхойуо! "Эмиэ да оннук" дии саныы-саныы Мотуруона кыра оҕото ытаабытын саараппытынан барда.  Дьөгүөрүйээн кэргэнин кытта өссө лаппыйан кэпсэтэн баран:

- Синэ биир... барыахха, - диэн түмүктээтэ. Мотуруона да утарсыбата.     

*6 ЧААҺА.*

Нөҥүө күнүгэр Дьөгүөрүйээн хас да дьадаҥы ыалларга сырытта. Үгүстэригэр сылбырхай ууннан чэйдээтэ, арай Күпсүөн Хабырыыллаахха үөлүллүбүт мунду сиэтэ. Үтэһэ аҥаара мундуну дьонугар кэһиилэннэ.

- Бу киһи эттэҕэ баҕас тугун кэбэҕэһэй. Хайа,биһиги курдуктар ол үөдэн түгэҕэр баар дойдуга туохпутунан көлөлөнөн, тугунан өйүөлэнэн таймаланан көһөр үһүбүтүй?

- Оччо ыраах дойдуга хаһан көһөн күккүрээн тиийиэххэ диэри күөх сайыммыт ааһар да ини...

- Кыһалҕа туохха тиэрпэтэ баарай! Эдэр дьон арай эһиги баран көрдөххүт дии. Онто да суох, бу дойдуга хаалан, маннык үлүгэрдээх сут дьылы мүччү түһэрбит биллибэт...

- Кэбис, айыыны тыллаһыма, ол "куһаҕан тыын" буулаабыт сиригэр, өбүгэтин өтөҕүн быраҕан, ким барса туруон этэ олордоххунуй!..  

Дьөгүөрүйээн Кэрэхтээххэ көһүөҕүҥ диэн этэн көрбүтүн - ити курдук буолуммакка, төттөрү тибэ истилэр. Төннөн иһэн Дьөгүөрүйээн иһигэр бэркэ мунаарда. Бу иһэн Соллур Ньукууһу көрсө түстэ.

- Дьөгүөрүйээн, хайа, бу хатан иһэҕин? Туохтан бу үүтүн тохпут оҕо курдук буоллуҥ? Киһини да таба көрбөккүн дии, - диэн хаадьылыырдыы саҥаран иһэн, киһини хомоттум диэбиттии күлбүтэ буолла.  

Дьөгүөрүйээн тыа баһыгар түһэн эрэр күн диэки көрөн кэбистэ. Сиэбиттэн хамсатын таһааран табахтыы-табахтыы:

- Кэрэхтээххэ барарга быһаарыммытым. Ким эмэ сөбүлэһиэ, барсыахтара дии санаабытым... - диэн эрдэҕинэ, Соллур Ньукуус ситэ саҥарпата:

- Биллэн турар, сибилигин барсыахтара суоҕа. Бастаан биир - икки сыл бэйэҥ олох олорон көрдөрүөх тустааххын. Дьэ, онно ордугурҕаатахтарына, ыҥырыга да суох бэйэлэрэ тиийэн иһиэхтэр этэ буоллаҕа дии. Көр эрэ, ити туһунан мин эмиэ санаабытым өр буолла. Хата барыах. Биһиги барсабыт.  

Дьөгүөрүйээн соһуйда, олус үөрдэ. Ким да барбат буолла диэн, санаа-оноо бөҕөҕө түһэн истэҕинэ, суол ортотуттан, буолаары-буолан, элбэх кэргэннээх, балачча сэниэтик олорор Соллур Ньукуус тылланнаҕа үһү. Кини мээнэ киһи буолбатах өй хаата, баайдартан да толлубат дьорҕоот киһи. Кини барсар буоллаҕына, ол аата Дьөгүөрүйээн сыыһа санамматах эбит.     

*7 ЧААҺА.*

Дьөгүөр Атастыырап Соллур Ньукуустуун, кэргэттэрин күһүн үлэ-хамнас бүппүтүн кэнниттэн көһөрүөх буолан, биир акка табалаһан, Кэрэхтээххэ кэлбиттэрэ түөрт-биэс хонно.  Балтараа сүүсчэкэ тиити охторон таҥастаатылар. Олору быһыта эрбээн, сорҕотун, балаҕан туттуохпут диэн, түөрт баҕаналары туруорбут сирдэригэр санныларынан тастылар.  Үлэлэрэ табыллан иһэриттэн санаалара күүһүрдэ.  

Бу киэһэ Дьөгүөрүйээн били кэлээт иитэлээбит туһахтарын кэрийэн көрө барда. Соллур дьиэ холлоҕоһо буолар уонча маһы эбии таһан баран, үтүлүктэрин "сарк" гына быраҕан баран, уотун отунна. Уот оллоонугар чаанньыгын ыйыырын кытта, Дьөгүөрүйээн алта куобахтаах бу тиийэн кэллэ.

- Сут дьылга куобах мэнээгэ буолар, - дии-дии, Соллур Ньукуус эмис куобаҕы астаабытынан барда.

- Төннөн иһэн үрэх үөһүн кэрийэн көрдүм. Кырпа буолан баран, сигири-игири курдук буолан баран хойуутук тахсыбыт. Биһиги дьолбутугар от баар буолуох курдук, - диэтэ Дьөгүөрүйээн. - Бүтэйдии сэрэйэбин. От баар буолуо. Хата, дьыл баран эрэр. Арыый күөххэ охсон ылларбыт...

Соллур күөһүн уокка ууран баран, таба тириитигэр эрийэ сууламмыт таҥас үрдүгэр дьоһумсуйан олордо. Эрдэ толкуйдаабыт санаатын этэргэ быһаарынна.

- Дьөгүөрүйээн, кэпсэтии быһыытынан, биһиги икки балаҕаны туттуохтаах этибит. Ол эрээри онуоха олус күммүт-дьылбыт барыа. Эбиитин тиэтэлинэн оҥоһуллубут балаҕаннар туох аанньа буолуохтарай... Ол кэриэтин, биир, кэм үчүгэй соҕус балаҕан оҥостон баран, быйыл...

- ...дьуккаах олоробут, - Дьөгүөрүйээн ситэ этиппэккэ, бэйэтэ түмүктээн кэбистэ.

- Оннук. Бу дьиэ эйиэнэ буолуо. Маһа үчүгэй. Кичэйэн тута сатыахпыт. Онтон эһиил миэнин тутуохпут буоллаҕа.

- Көрсүө тыл бэлиэ. Ол эрээри, дьиэ, баҕар эйиэнэ да буоллун. Тоҕо диэтэргин, эһиги элбэххит, - диэт Дьөгүөрүйээн утарыста.

- Кэбис, инньэ диэмэ, бу дойдуга аан бастаан угуйан аҕалбыт эн буоллаҕыҥ дии. Онон бастаан эн дьиэлэниэхтээххин, онтон - мин.  

Күөс буһан, куобахтарын араҕас туос үрдүгэр хотордулар. Аһыы олорон, бу дойду булдун-алдын, сирин-уотун туһунан элбэхтик кэпсэттилэр.  Аһаан бүтэн баран, от отууларыгар тиэрэ түһэн баран сыттылар.

- Үлэ-хамнас кэнниттэн, тото аһаан баран, бу курдук уот кытыытыгар таалалаан сытар үчүгэй да баҕайы!

- Иһэр кыһыны этэҥҥэ кыстыах. Булду кыайа бултуох. Оччоҕо эһиил хас эмэ ыал көһөн кэллэҕинэ, эбиллиэх этибит, - Дьөгүөрүйээн саамай истиҥ санаатын кэпсии сытта.

- Быйыл куттанан кэлбэтилэр. Бу дойду өҥүн-тотун, бултааҕын биллэхтэринэ, бүтүн Кыыллаах дьадаҥыларын көһөрүөхпүт. Чочуобуна туттарыахпыт, туспа аҕабыттаныахпыт. Оччоҕо абааһылары баҕас чугаһаппат инибит, - онньуу-күлүү курдук эттэ Ньукуус.

- Мин саныахпар,бу дойдуга сүүрбэччэ-отучча ыал олохсуйуон сөп, - диэтэ Дьөгүөрүйээн, кыракый мас сыыһынан тииһин хаста-хаста.

- Кэбис, нохоо, инньэ диэмэ. Отут ыалга сир тиийиэ суоҕа. Уонна эн биһикки байыахпыт буоллаҕа дии. Бастаан бу дойдуну булларбыт дьон быһыытынан, кинээстэрин, кулубаларын тэҥэ дьон буолуохпут этэ буоллаҕа дии, - Соллур Ньукуус, тоҕоноҕор өйөнөн, өттүгэстээн сытта.

- Кэбис, ити баайдар курдук олус байарга, дьадаҥылары атаҕастыырга мин баҕарбаппын. Биһиги элбэх оҕолонуохпут, олор тото-хана аһыылларын хааччыйдыбыт да сөп.

- Эмиэ да сөпкө этэҕин.

- Баҕар, отут ыал буолбатын даҕаны. Сүүрбэччэ да буоллахпытына сөп.

- Оччоҕо,бу сиргэ чочуобуна тутуллуо этэ.

- Чочуобунаҕа туспа анаан аҕабыыт биэрбэттэр. Таҥара дьиэтин туттарыах баар этэ. Оччоҕо бэйэбит туспа аҕабыыттаах буолуох этибит, - Дьөгүөрүйээн ынах этэрбэһин уһулута тэбиэлээтэ.

- Чочуобуна да буоллун ээ. Чочуобунаҕа кэриим аҕабыта сылга түөртэ сылдьыа. Таҥараҕа тиксиэхпит,оҕолорбут сүрэхтэниэхтэрэ. Холбоһооччулар бэргэһэлэниэхтэрэ, онтон ордук туох нааданый?

- Кырдьык, таҥара дьиэтэ кыаллыа суоҕа. Чочуобуна да буоллун...  

Киһитэ-сүөһүтэ иччитэхсийбит, ол да буоллар олус кэрэ айылҕалаах, балыктаах киэҥ күөллэрдээх, баай хара тыалардаах, бэл кураан да сайыны билиммэт өҥ үрэхтэрдээх бу ыраах түҥкэтэх Кэрэхтээххэ кэлэн, Кыыллаах икки киһитэ ити курдук арааһы кэпсэтэ сыттылар.     

*8 ЧААҺА.*    

*ОЛОХСУЙУУ.*

Күн-дьыл аастар ааһан истэ. "Куһаҕан тыын" буулаабыт сирэ диэн, икки атах, куттанан, хааллара сыспыт Кэрэхтээҕэр быста дьадайан испит уонтан тахса ыала, харса суохтарын киллэрэн, Кыыллаахтан утум-ситим көһөн кэлэн олохсуйдулар. Онно-манна ынах маҕыраһыыта, сылгы кистэһиитэ, оҕо-уруу саҥата-иҥэтэ үрэх баһын үйэлэр тухары улугуран турбут чуумпутун үргүттүлэр.  

Кыыллаахха да эрдэҕинэ сэниэ соҕустук олорбут булугас-талыгас Соллур Ньукуус манна кэлэн биллэрдик кыаҕырда. Бу диэки охсуллан ааһар атыыһыттар наар киниэхэ түһэр буоллулар. Дьонун санаатын кэҕиннэримээри, кини олус бардымсыйбат. Хата, хайа сатанарынан, дьонугар-сэргэтигэр үчүгэй буола сатыыр. Оччотугар эрэ бу дойдуга бултанар кылааннаах күндү түүлээх кини илиитин быһа ааспатын кыайан өйдөөбөт бэйэлээх буолуо дуо... Маны истэ-истэ Кыыллаах баайдара кыбдьыгыранар сурахтара иһиллэр. Хамначчыттарын уккуйан илпит Дьөгүөр Атастыырапка, Соллур Ньукууска улаханнык өстүйэллэр." Илэчиискэ Дьөгүөрүйээн аны атыыһыт буолан тиргиитиэ... Бэйи, тохтоон эрдин" диэн бэйэлэрин икки ардыларыгар бэркэ кыһыйан-абаран кэпсэтэллэр, мөҕүттэллэр, сааналлар.

Аны атыттар, кинилэри үтүктэн, онно-манна үрэх бастарыгар түһэн хаалыахтара диэн, Кыыллаах баайдара Кэрэхтээх ыалларын туһунан ол-бу хобу-сиби тарҕатар буоллулар. Ким эмит ыалдьыбыт, өлбүт сураҕын араастаан ынырык кэпсээн оҥороллор. Аҕабыыкка да этэн, ойууну да кыырдаран, Дьөгүөрүйээннээҕи кытта барсыбыт дьону таҥнары кыраталлар. Ол курдук, өс киирбэх,Кыыллаахтан Кэрэхтээххэ эбии аны биир да ыал көспөт буолан, ити туһунан сахсаан улам уостан, уҕарыйан барар.      

 * * *

Дьөгүөрүйээннээх икки оҕолоохтор. Уоллара Бүөккэ - сытыары-сымнаҕас майгылаах оҕо. Кини үлэни оҕо эрдэҕиттэн таптыы үөрэммит буолан, тугу барытын соруттарыыта суох оҥоро, бүтэрэ-оһоро сылдьар идэлээх. Туохтааҕар да ордук умсугуйара - булт. Булка олус дьаныардаах, биир тииҥ эккирэтиһиитигэр сарсыардаттан киэһээҥҥэ да диэри сылдьарын кэрэйбэт. Тииҥ эрэйдээх суолун араастаан эрийэн-буруйан мунаардаары гыннаҕына: "Албаһырыма, чэрэс кулгаах, син-биир ситэн баран биирдэ тэйиэм!" - диэн уоһун иһигэр ботугуруу-ботугуруу, эккирэтэр. Атын тииҥнэр суолларыгар кыһаллыа диэн саараама даҕаны,хайаатар да эккирэтиһэн иһэр тииҥиттэн арахпат.  

Иккис оҕолоро - үрүҥ дьиэ үрүмэччитэ,хара дьиэ хараҥаччыта - Бүөккэттэн икки сыл балыс Даайыс. Даайыс үөл талах курдук үүнэн дьылыгыраан иһэр, үчүгэй быһыылаах-туттуулаах, кэрэ мөссүөннээх кыыс, саҥардыы эт тутан, имэ тэтэрэн эрэр кыыһы сылдьыбыт ыалдьыт, хоммут хоноһо: "Көр, бу Атастыыраптар кыыстара дьүһүннээх кэрэтэ, уҥуохтаах көнөтө буолуох, ситтэҕинэ-хоттоҕуна, толору, үчүгэй дьахтар тахсыах барахсана эбит ээ" - диэн онно-манна кэпсээн оҥостор буолбуттар. Кини дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэһинэн, үөрэ-көтө сылдьар элэккэй майгытынан өссө ордук сөбүлэтэр.  

Дьэ итинэн Дьөгүөрүйээннээх билигин төрдүөйэхтэр. Оҕолоро барыта турбута буоллар, сэттэ буолуохтар этэ. Үс көмүс чыычаахтарын буор ийэ ылбыта.     

*9 ЧААҺА.*

*НУУЧЧА КИҺИТЭ.*

Бу бастаан кэллэхтэрин утаата этэ. Арай биир күн аҕалара Дьөгүөрүйээн оҕолор урут хаһан да көрбөтөх дьикти киһилэрин батыһыннаран киирэн кэллэ. Мэниктии сылдьыбыт оҕолор, чыпчыххайынан быһа оҕустарбыт курдук, эмискэ тохтуу биэрдилэр. Харахтарын да чыпчылыйбакка, төрөөн көрөн көрбөтөх ол киһилэрин одууластылар. "Туох киһитин аҕаллыҥ" диэбиттии, аҕаларын диэки кылап-халап көрдүлэр. Аҕаларын сирэйигэр-хараҕар туох да куһаҕан сибики баара биллибэтиттэн улаханнара - Бүөккэлээх Даайыс эрэх-турах сананнылар. Онтон кыралара (Соллур Ньукуус оҕолоро), тугун да өйдөөбөккө, муода киһини кыҥастаһан сэрбэһэн турдулар. Киһи наһаа бөдөҥ-садаҥ, оҕонньоттор кэпсиир былыргы бухатыырдарын курдук модьу-таҕа көрүҥнээх. Төбөтө өһүөҕэ анньыллан, бэйэтэ нүксүччү туттан турда. Харахтара буспут сугун курдук күп-күөхтэр, баттаҕа чөчүөккэ баттаҕын курдук куп-кугас, хоп-хойуу кугас бытыктаах. Оҕолор салла, куттана көрдүлэр. Тоҕо эрэ саҥата-иҥэтэ суох сүөдэллэн турар буолан, ордук дьулааҥҥа, суостаахха дылы. Саҥарбыта өссө көбүөлээбитэ буоллар, оҕолор кириэппэстэрин курдук саныыр хахха сирдэригэр-хотоҥҥо ыстаныах, долборукка түһүөх эбиттэр. Онтон киирбит киһи турарын курдук турар. Өссө мичээрдииргэ дылы. Онтон эр ылан, өссө болҕойон көрбүттэрэ, үрдүк хонтоҕор муруннаах эбит. "Дьэ, муода да киһи баар буолар эбит!" - диэбиттии, одуулуу-одуулуу, оҕолор чугуруҥнастылар, бэйэ-бэйэлэригэр сыстыстылар. Ону өйдөөн Дьөгүөрүйээн: "Кэбис, куттанымаҥ. Бу үчүгэй киһи. Олус уус, "куһаҕан тыыны" үүрэр таҥара дьиэтин тута кэлбит", - диэтэ. Таҥара, абааһы туһунан оҕолор төһөлөөх кэпсээни истибиттэрэй?! Таҥара дьиэтэ баар буоллаҕына, "куһаҕан тыын" суох буолуо диэн сибигинэһэллэрин үгүстүк истибиттэрэ. Ону оҥоро кэлбит киһи буоллаҕа диэн ытыктыы көрдүлэр.

- Хайа, доҕоор, таҥаскын-сапкын сыгынньахтанан олорон кэбис, - диэн Дьөгүөрүйээн киһитин ыҥырда. Ыалдьыт улахан сүгэһэрин атах ороҥҥо уурда. Уһун,дороххой сонун устан көхөҕө ыйаата. Хойуу баттаҕын биэс тарбахтарынан өрө анньан кэбистэ. Сэрэнэ соҕус оҕолорго чугаһаата.  Бу "нуучча" диэн ааттыыр киһилэрэ алта сыллааҕыта Кыыллаахха кэлбитэ. Кини Назаров диэн Сибиир бааһынайыныын көскө кэлбиттэр. Дьыалалара улахан эбитэ үһү. Политическай дьыалаҕа түбэспэтэхтэр, "революция" да диэни өйдөөбөт этилэр. Ол эрээри баттыгастаах баайдары өлөрдүү абааһы көрөр эбиттэр. Тойон ити атаҕастабылын, баттабылын тулуйбакка кыһыл илиилэринэн киирсибиттэр. Тойоннорун "алҕаска" өлөрдүү дайбаан кэбиспиттэр. Кинилэр, дьиҥинэн кими да өлөрөрдүү сорумматахтара. Көннөрү кэһэтэ түһэр санаалаахтара. Тойонноро нэдиэлэ буолаат өлөн хаалбытыттан соһуйан эрэ хаалбыттар." Киһи дууһатыгар турар айыы" диэн саныыра Тихомиров (бу билигин кэлэн олорор киһи аата). Суукка да ону билиммит.  Кинилэри ыраах Саха сиригэр көскө ыыппыттар. Кэлэн баран, мантан антах эрэйи-кыһалҕаны тулуйуохха, олох олоруохха, үйэни моҥоон олоруохха диэн кытаанах санааны ылыммыттар.  Ол санааны тутуһан, Кыыллаахха кэлэн бу үлэҕэ эриллэн-мускуллан үөскээбит нуучча мындыр уус дьоно ону-маны оҥорбутунан барбыттар. Чэпчэки сыанаҕа остуоллары, иһит уурар ыскааптары оҥорор дьарыктаммыттар. Арыый сэниэ соҕус ыаллар, дьиэттэн-дьиэҕэ ыҥыра сылдьан, уһаннарбыттар. Бу курдук икки сыл кэриҥэ сылдьыбыттарын кэннэ, саҥа таҥара дьиэтэ тутуллар буолан онно үлэлэтэ ыҥырбыттар. Иккиэн арахсыбакка сылдьан, үс сыл устата үлэлээн, таҥара дьиэтин маастардаан туппуттар. Үһүс сылларыгар иккиэн саха дьахталлара кэргэннэммиттэр. Сахалыы олуона да соҕустук буоллар, кэпсэтэ үөрэммиттэр.  Ити кэнниттэн уһанар үлэ аҕыйаан барбыт. Назаров ыраах Халымалаабыт. Онтон Тихомиров Кыыллаах умнаһыттан арахсыан баҕарбатах.  

Саҥа киирбит ыалдьыт күлэн мичээрдии-мичээрдии, суумкатын хасыһан хас да тоороххой саахары ылан, оҕолорго уунар. Оҕолор, ылан амсайа охсуохтарын баҕараллар эрээри, толлон чугуруҥнаһаллар. Дьоммут туох дииллэр диэбиттии, саараҥнаан, бастаан Даайыс диэки кылап гына көрөллөр. Кини "ылыҥ ээ, бэрсэр дии" диэбиттии туттан олорорун көрөн, бэрт сэрэҕинэн сыҕарыҥнаан, улам чугаһаан истилэр. Сэрэнэн-сэрэнэн тарбахтарын төбөтүнэн саахары ылаллар. Эмэн көрдүлэр-минньигэһэ эриэхсит!  

Тихомиров аны суумкатыттан түөскэ кэтэр оҕуруону сыыйа тардан таһаарда.

- Маны мин эйиэхэ бэлэхтиибин! - Тихомиров Даайыска уунна. Даайыс,кэмчиэрийэн,илгистэн кэбистэ.

- Кэбис... - диэн баран, быыһыгар сөрүөһүннэ.  

Тихомиров холку. Кини сахалар майгыларын билэр. "Бастаан бары итинниктэр. Маладьыастар, сэмэйдэрэ, сэрэхтэрэ... Онто син, биир тылы булааччыбыт". Оҕуруотун иккиһин сыҥалаабакка, көхөҕө намылыччы ыйаан кэбистэ. Даайыс ону хараҕын кырыытынан көрбүтэ, кырдьык даҕаны, дьэрэлийэн, үчүгэй баҕайы эбит.

Аһылыкка олордулар. Сыалаах сылгы этэ суорат. Тоҕо эрэ ымыйаҕа суох үөрэ. Тихомиров, бор муҥутаан, сылгы этин да сирбэт. Сахалар күндүргэтэр астара, кини ону уруккаттан билэр. Ол эрээри, ордук суораты сөбүлүүр. Бүтүн кытыйа тухары былгытан аҕалбыттар. Эттэн кырбас аҥаарын быһа баттаан сиэтэ, муос ньуосканы ылан суоракка түһүстэ.

- Мин суораты таптыыр. Биһиги ааттыырбытынан "простокваша", - диэтэ кини. "Нуучча эрээри, саха суоратын сөбүлүүр, эмиэ дьэ дьикти киһи!" дии санаата Мотуруона.

- Сөбүлүүр буоллаххына, эгэ эрэ сиэ. Мин оҕолорго туспа оҥоруом. - Кини нуучча киһитэ бурдугу, саахары эрэ сөбүлүүрэ буолуо дии саныыра.       

* * *

Аһылык кэнниттэн Тихомиров хааһаҕыттан ороон, эриэн үөн ойуулаах кууллаах буут уон муунталаах бурдугу Дьөгүөрүйээҥҥэ уунна уонна:

- Бу кыттыгаһым, - диэтэ. Дьиэлээхтэр бары да соһуйдулар." Бүтүн куул! Олус элбэх. Ити иннигэр биһиги тугу төлүүбүт?". Ол эрээри Дьөгүөрүйээн санаата батарбата. Бурдугу харбаан ылла. Аһан көрбүттэрэ-дьиҥнээх курупчаакы эбит. Маннык ас биир да бүлүүһэтэ олус сыаналааҕын Дьөгүөрүйээннээх билэллэр.

- Үчүгэй ас! - диэтэ Дьөгүөрүйээн. - Ол эрээри төһөнү төлүүрбүтүн этэриҥ буоллар...  Тихомиров ити тылтан соһуйбата. Кини итини өйдүүр. Бурдук,чэй,табах - сахалар олус күндүтүк көрөр табаардара. Балары атыылаһан эрэ булаллар. Онуоха атыыһыттар үөрэппэттэр.

- Бу иннигэр мин тугу да көрдөөбөппүн. Манна үлэлиирим устатыгар эһиги суорат сиэтиэххит, үөрэҕититтэн бэрсиэххит, төлөбүрэ онон бүтэр. Сахалар бүтүн тайаҕы да түҥнэрдиннэр, ону бары үллэстиэхтэрэ. Ол иннигэр ким да,
тугу да төлүө суохтаах. Тайаҕы өлөрбүт булчут, дьон үөрэллэрин көрөн, толору астынан, кинини алгыылларын истэн, уон төгүл төлөппүт курдук сананыа. Маннааҕы бэрээдэк оннук. Ол биллэр суол. Онтон суорат, үүт иннигэр бүтүн куул бурдугу бэриһиннэрбиттэрэ суоҕа.

- Ол суорат, үүт диэхтээн, - диэтэ Мотуруона. - Ону биһиги хаһан даҕаны сыанаҕа туруорааччыбыт суох. Онтон бурдук, бука бэрт ыраах сиртэн кэлэрэ буолуо. Манна суоҕа да бэрт. Сыаналаах буолуохтаах.

Тихомиров хайдах эрэ ис-иһиттэн эйэҕэстик, истиҥник мичээрдии-мичээрдии,кууллаах бурдугун остуолга уурда. - Мин эһигини сахалары сөбүлүүр. Миэхэ саха дьахтара баар. Өссө саха баранчаак, - диэтэ кини тохтуу түһэн баран.

Онуоха дьиэлээхтэр, маҥнай толлубуттара улам ааһан, күө-дьаа буолан,ону-маны ыйыталаһан, кэпсэтэн киирэн бардылар. Киһилэрэ бэрт көрдөөх, элбэх сэһэннээх киһи буолан биэрдэ. Россия диэн кыраман ыраах дойду туһунан, онно баайдар да, дьадаҥылар баалларын туһунан, онно дьадаҥылар сирдэрэ, астара-таҥастара суоҕун эҥин тустарынан, быһыта-орута да буоллар, элбэҕи кэпсээтэ. Ону истэн олорон, дьиэлээхтэр бу нуучча киһитэ, олуона да соҕустук буоллар, иҥнигэһэ да суохтук кэпсэтэр гына үөрэнэн эрэрин бэркэ сөҕө да, сөбүлүү да санаатылар.  Даайыс, ийэтин сүбэтинэн, алаадьы тиэстэтин охсор түбүккэ түстэ.     

*10 ЧААҺА.*

Сиккиэр тыал саҥардыы бытыгыраан эрэр күөх оту имэрийэн ааһар. Кынаттарыгар харандааһынан дьөлүтэ баттаан оҥорбут курдук хара туочука мэҥнэрдээх үрүҥ үрүмэччи чээлэй күөх кырыс үрдүнэн ханна түһүөн булбатах курдук тэлибирии олорор. Итиннэ олоруон баҕарар, суох олорбот, өрө күөрэйэн тахсан, онно түһүөх курдук буолан иһэн тыалтан үрдэрбиттии, туора салаллар.

Саха балаҕанын көмүлүөк оһоҕуттан күөх буруо оргууй аҕай субуллар. Сүөһү далын ойоҕоһугар кыра чохчо киинэн түптэ оҥорбуттара унаарыйар. Түптэ таһыгар икки-үс ынах, хас да борооску, тыһаҕас туох да кыһалҕата суох кэбинэн кэбиргэтэ сыталлар.

Бу - Атастыыраптар тиэргэннэрэ. Эриэн ынах тириитэ бүрүөһүннээх модьу таҕа халҕаны арыйа баттааҥҥын дьиэҕэ көтөн түһэҕин. Биллэрик уонна уҥа орону кыйа аһыыр остуол турар. Остуол эргэ, туох да сабыыта суох да буоллар, ып-ыраас гына сууйуллан сотуллубут. Кэтэҕириин орону хаптаһын истиэнэ быыһыыр. Онно сыһыары күөх, кыһыл кыраасканнан сотуллан, араастык хаймыыланан оҥоһуллубут холбуйалардаах ыскаап турар. Бу дойдуга маннык ыскаап атын биир да ыалга суох. Суоҕун ааһан, урут көрө да илик эбиттэр. Ол иһин олохтоохтор ыскаабы бэркэ дьиктиргээн көрөллөр. Бэркэ сэрэнэн кырааскатын таарыйаллар, ытыстарынан имэрийэн көрөллөр.

- Күлүмнээн түһэн,барахан тоҕо үчүгэйэй! - диир Соллур Ньукуус ойоҕо Кэтириис. - Мин истэрбинэн маннык ыскаап арай Ньукулай атыыһыттаахха эрэ баар сурахтааҕа. Аата үчүгэйдик да оҥорор буолаллар эбит!, - маннык ыскааба суоҕуттан, Кэтириис хомойордуу үөһэ тыынар.

- Биһиги даҕаны ити "бэһиэччик" диир киһибит оҥорботоҕо буоллар, хантан маннык ыскааптаныа этибитий? - диир Мотуруона.  

Тихомиров тутуллан эрэр чочуобунатын аттыгар отууланан үс ый олорбут. Баскыһыанньаларга Атастыыраптарга кэлэн, арыт арыы, үүт, суорат ылан барар эбит. Кэллэҕин ахсын, таарыччы биирдии-иккилии лоскуй хаптаһыны кыбынан аҕалан, күн уотугар хатара ууран испит. Сотору устуруустаабыт, кэрчик-кэрчик гына бысталаабыт. Онтон тугу эрэ оҥорон барбыт. Дьиэлээхтэр таҥаратын дьиэтин тугун эрэ оҥорор буоллаҕа дии санаабыттар. Иллэҥ бириэмэлэригэр тахсан, интириэһиргээн,өр одуулаһаллара да, тугу да ыйыппаттара үһү. Дьэ онтон ити ыскаап оҥоһуллан тахсыбыт.  

Чочуобуна тутуута бүппүт. Бу дойдуга хаһан да биллибэтэх астаах-үөллээх малааһын буолбут. Олохтоохтор маастардаан туппут Тихомиров нууччаҕа олус махтаммыттар.

Уон түөрдүн туолбут Даайыс кыыс, биир ыраас күһүҥҥү сарсыарда туос тууйас тигэ олордо. Тууйас иитин төгүрүктүҥү араас суол дьэрэкээннэри түһэрэн кыракый нап-нарын илиилэрэ элэҥниир, иннэтин укпахтыыр, сиэлинэн хатыллыбыт синньигэс ситиини субуйбахтыыр. Бу тууйас Тихомиров барарыгар өйүө арыытын угарыгар ананан тигиллэр. Кыыс тиэтэйэр. Бүтэрэ охсуон баҕарар. Ол эрээри тууйас үчүгэйдик тигилиннэҕинэ сатанар. Бэлэх буолуохтаах эбээт!  

Даайыс ити нуучча бу дойдуга тоҕо кэлбитин сатаан санаабат. Кинини хантан эрэ ыраахтан, быһатын эттэххэ кыһына суох куруутун чээлэй күөх сайынынан турар, итии дойдуттан кэлбит киһи дииллэр. Оннук үчүгэй дойдуттан тоҕо кэлээхтээбитэ буолла? Улахан да дьон соччо билбэттэр быһыылаах. Соллур Ньукуус кыыһа Ааныстыыр үнүрүүн сибис гыммытынан, кини аҕата да билбэт үһү. Кыыс кэпсээнинэн, биирдэ ийэлэрэ Кэтириис эриттэн: "Ити туохха түбэһэн кэлбит бэһиэччик буолуой?" - диэн ыйыппытыгар, аҕалара: "Айбыт таара бэйэтэ билэр, туохха түбэспитэ буолла. Баҕар, киһини өлөрбүтэ, тойонун кырбаабыта, эбэтэр уорбута буолуо, ону мин хантан билиэмий?! - диэн кэбиспит.  

Аҕалара хаһан да көрбөтөх киһилэрин аан маҥнай дьиэтигэр аҕалбытыгар соһуйбуттарын, толлубуттарын саныы-саныы, Даайыс иһигэр күлэ саныыр. Билсэн-көрсөн барбыттара, алыс үтүө майгылаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөнү оҥоро сатыы сылдьар, бэртээхэй киһи эбит. Ама итинник киһи, өлөрөн дуу, уоран дуу атын туох эрэ куһаҕаны оҥорон кэлбитэ буолуо дуо?..     

*11 ЧААҺА.*

*ЫМЫЙАХТААҺЫН.*

Атырдьах ыйын бүтүүтэ. Уһук хотугу сир тыалынан - кууһунан силбиэтэнэн субу кэлэн эрэрэ билиннэ. Күһүҥҥү халлаан сорох ардыгар эмиэ тупсан ылар күннэрдээх. Оннук күн биирдэ эмит элэс гынан аастаҕына, үрэх баһын олохтоохторо,дьылбыт хойутуу түстэр, кыа уктаныах, ымыйахтаныах этибит диэн үөрээччилэр. Ити күн турар - турбат барыта ымыйахтыы субуруһаллар. Хааһах сүгэһэрдээх сатыы оҕо-дьахтар элбээччи. Сорохтор оҕустаах, оннооҕор ат көлөлөөх да барааччылар...

Түүн үөһэ. Тутуһан туран бэйэ-бэйэни сүтэрсэн кэбиһэр им балай хараҥа сири-дойдуну барытын саба барыйан турар. Атастыыраптар, күнүскү ыар үлэттэн сылайан, кытаанахтык утуйа сыталлар. Даайыс түүлүгэр убайа Бүөккэ көстүтэлээн ааһар. Кини хантан эрэ ыраах айантан кэлбит. Кугас тирии хааһахтан аҕалбыт кэһиитин хостуур. Үчүгэйин дии! Араастаан дьүһүн кубулуйан күлүмүрдээн көстөр, эмиэ да халлаан кустугар маарынныыр, эмиэ да киирэн эрэр күн саһарҕата оонньуурун курдук тэтэрэ кыыһан көстөр өҥнөөх ырбаахы таҥаһын аҕалбыт. Дьэ, наһаа үчүгэй таҥас!  Даайыс маныаха маарынныыр таҥаһы былырыын Оҕотоойоп атыыһыкка көрбүтэ. Сордооҕуҥ баара, сыаната ыарахана бэрдэ. Отут тииҥ эбэтэр кыһыл саһыл үтүөтэ буолуохтааҕа. Даайыс ымсыырбытын иһин, дьоно оччо үлүгэри хантан ылыахтарай? Чиэппэр чэй, муунта бурдук эмиэ наада ээ... "Кэбис... - дии санаабыта кини, - тугум эмиэ маннык ырбаахытай?" Хата, убайа кэһиитин аҕалбыт. Даайыс, үөрүүтүгэр, утуйа да сыттар, хайдах эрэ ис сүрэҕиттэн эйэҕэстик мичээрдииргэ дылы...

- Даайыс, - диэн ийэтэ намыын куолаһынан ыҥырбытыгар, кыыс уһуктан кэллэ. - Тоойуом, күн тахсара чугаһаабыт, бэҕэһээ уһугуннараар диэбитиҥ, турууй. Аҕаҥ турбута ыраатта. Эрдэ баран бараҥҥыт, ол кэриэтин, эрдэ кэлиэ этигит. Чэ, кытаат, тур, тиэтэй.

Даайыс ырбаахытын таҥаһа түүл буолан хаалбытыттан наһаа хомойдо. Туруон баҕарбат, түүлүн туһунан саныыр. Өссө да ситэ аһылла илик харахтарын, кыракый илиилэрин көхсүнэн ньухханар, онтон дьааһыйар, тыыллаҥныыр. Бүгүн эрдэ ымыйахтыы барыахтааҕын өйдүүр. Тиэтэлинэн, оронугар олоро түһэн, таҥныбытынан барар.       

 * * *

Өйүө сыыһын тэриннилэр: тууйаска - ымдаан, хас да чаччаалаах арыы, ыаҕайаҕа - суорат. Ол кэнниттэн бэҕэһээ киэһээҥҥи үөрэлэрин тобоҕун сүр минньигэстик иһэн кэбистилэр.  Даайыс биир ыаҕаһы туппутунан, аҕатын иннигэр элэстэннэ. Аҕата, ала оҕуһун миинэн, кини кэнниттэн батыһан истэ.   Халлааҥҥа ыаһырбыт хара былыттар саамылаһа усталлар. Арҕааттан үрэр сиккиэр тыал хагдарыйбыт мас сэбирдэҕин турута сынньар.  Даайыс оҕустаах аҕатын ырааҕынан куотар. Кини болдьохтоох сирдэригэр урут тиийэн, саатар, уонча ымыйаҕы түөртүү хостуу охсор баҕалааҕа. Ол иһэн, Моонньообут үрүйэҕэ кэлээт, соһуйа түстэ. Үрүйэ ууламмыт аҕай. Уута көҥүс хаатынан буолбут. Үрүйэ баһыгар ардаатаҕа буолуо. Көҥүс күүстээх сүүрүгэ күүгэннирэн өрө будулуйа сытар. Ымыйах бу үрүйэ көҥүһүн туораатахха эрэ баар. Кини сүүһүгэр саба түспүт сүүмэх баттаҕын өрө тардынна. Кэннин хайыһан көрдө. Аҕата биллибэт. Абата эбит! Суох,төһө да киэбирэ килэйдэр, кини көҥүһү туоруохтаах. Туораатын да - ымыйах бөҕө. Өр толкуйдуу барбата, сулбуччу хааман көҥүһү бастаан таҥнары,онтон өрө сыыйталаан көрдө. Сөптөөх соҕус туоруур сири булбата. Балачча хаампахтаан баран, көҥүһү туора эндирдии сытар кубарыйа хаппыт тирэҕи көрдө. Арай итинэн далаһаланан тахсыахха сөп курдук эбит. Даайыс, үгүһү-элбэҕи толкуйдуу барбакка, түбэһиэх сытар маһы сулбу тардан ылан тайахтанна, ол туора сытар мас устун чөм-бааччы үктэтэлээн көҥүһү туораан истэ. Ортотугар тиийбитин кэннэ далаһаланан испит тирэх маһа эмискэ хар гынна да,ууга баран күр гына түстэ.      

*12 ЧААҺА.*

Көҥүс манан олус дириҥ эбит. Атаҕа сири билбэккэ.ууга тимис гыммыт кыыс төбөтө үс саһаан холобурдаах сиринэн күөрэс гынна. Сатаан харбаабат эбит, тыынын былдьаһыгар бокуойа суох тарбачыста. Икки илиитинэн күүһэ баарынан сапсынна. Тимириэхчэ тимирбэккэ, балачча уһунна. Көҥүс өҕүллэ биэриитигэр таҥнары намылыйа үүммүт иирэни харбаан ылла. Иирэ иэҕиллэр, уҥа-хаҥас охсуллар, ол эрээри, дьолго, ыстыбата, түөрүллэ да охсубата кытаанах эбит. Даайыс туох баар күүһүнэн тардыһан, ибили сытыйбыт таҥаһын уута саккырыы-саккырыы, кытыыга тардыста. Этэрбэһэ - тобус-толору уу. Бастаан ону сүөкээтэ. Онтон обургу соҕус дулҕаҕа олордо. Өрүһүллүбүт үөрүүтүгэр буолан, дулҕата сииктээҕэр да кыһаммата. Уута саккырыы сылдьар баттаҕын өрүтэ анньыммахтаата, сирэйин сотунна. Сиидэс ырбаахыта этигэр эриллэ сыстан хаалбытын ыгаары уһулла. Онно түбэһиэх түөһүн көрүммүтэ - икки эмиийэ тэрэччи тэбэн, ордук улаатан тахсыбыттарыттан кыбыста санаата. Аны ким эмит көрүө диэбиттии тула өттүн эргим-ургум көрүннэ, бэрт тиэтэлинэн чороччу ыкпыт ырбаахытын, тэбээмэхтээн баран кэтэн кэбистэ.

- Хата, түбэлтэтигэр, уҥуоргу эҥээргэ тиксибит эбит! Тунаарыйа сырдаан көстөр уп-уһун ымыйах уктара, сэрэйбит курдук кырыы-кырыыларынан анньыспыттар. Ону көрөн кыыс үөрдэ. Ойон тиийэн уктаах маһын оннугар уһуктаах уһун соҕус тоһоҕо маһы ылан уонча угу түөрдэ. Биир баай ымыйаҕы амсайан көрбүтэ - минньигэһин эриэхсит! Аҕатын күүтэр. Кэм да биллибэт. Эчи хойутаатаҕын!

Кыыс ымыйах силиһин хайдах эрэ бугуһуйан туран, түөрдэр-түөрэн истэ. Уон, сүүрбэ,отут... Бэрт элбэҕи түөрдэ. Ол курдук түөрбэхтээн иһэн, хайдах эрэ дьагдьайан, титирээн барда. Онтон, ууга түһэн тоҥноҕум диэн, ирэ-таарыйа аҕатын көрсө сүүрдэ. Тиийбитэ - аҕата кэлбит эбит.

- Оҕус туоруо суох, эн хайдах туораатыҥ? - диэн көҥүс уҥуортан Дьөгүөрүйээн ыйытта. Кини кыыһын ууга түһэн өлө сыстаҕа диэн санаан да көрбөт.

Даайыс көҥүс хааһыгар тиийдэ:

- Аҕаа,ыаҕас мэлиһээй!.. - кинилэр ыккардыларыгар соччо ырааҕа суох. Ол да буоллар, дохсун сүүрүк барылыыр, күүгүнүүр тыаһа баһыйан, саҥаларын сүгүн иһитиннэрбэт.

Кыыс тугу эппитин аҕата өйдөөбөтө.

- Туох даа,ыаҕас даа?

- Ыаҕас,ыаҕас... Мэлигир!

Дьөгүөрүйээн өйдүү сатыыр.

- Туох ыаҕаһын этэҕин?

- Ыаҕас ууга барда.

- Ыаҕас ууга даа? - диэн аҕата, өссө да тугун ханныгын өйдөөбөккө, миинэн кэлбит оҕуһун сиһин көп түүтүн имэрийбэхтээтэ. Даайыс икки илиитин холбуу тутан хаһыытаата:

- "Аҕаа,ыаҕаспын ууга ыыттым!.."       

* * *

Дьөгүөрүйээн үрүйэ көҥүһүн саамай синньигэс өттүнэн далаһа кэбиһэн туораата, хаппыт мутуктары хомуйан улахан кутаа отунна.

- Үчүгэйдик итин, таҥаскын куурдун, - кини түбүгүрэ сылдьан, баар суох соҕотох кыыһын эрэ туһунан саныыр. Уонна сүбэлиир, сэмэлиир икки ардынан кэпсии сырытта:

- Далаһалаан киирбит маһыҥ былыргы үйэҕэ эмэхсийэн хаалбыт сылбах эбит. Тирэх маһы үрэх уута суурайан сиҥнэрэр. Сүүрүк мутугун, хатырыгын ибили сынньар уонна ханна эмит кумаҕынан көмөн кэбиһэр. Олортон биирэ кэлэн бу үрүйэ көҥүһүн туора быраҕыллыбыт. Маннык олус кубаҕай дьүһүннээх талахтар төһө да суоннарын иһин, куруутун кэбирэх, тостумтуо буолаллар...  

Аҕатын истэ олорон, Даайыс өрө тыынна, ууга түспүт сирин диэки көрөн кэбистэ. Кини дьэ өйдөөтө, солуута суох сылдьан ууга түһэн өлө сыспытын. Аҕата ону өссө үчүгэйдик билбэт, кыратык "сөтүөлээн" эрэ таҕыстаҕа дии саныыр. Дьиҥинэн оннук буолбатаҕа - Даайыс өлүөн да сөп этэ.

Тууйастаах ымдааннарын кэриһэ сылдьан омурдан истилэр. Суораттарыттан амсайан көрөөрү гыммыттара - олус аһыйбыт, кыыс сирэйин мырдыччы тутунна, төттөрү ылан уурда. Биирдии чаччааны сиэтилэр. Аһаабыт курдук сананан,ымыйахтыы барарга бэлэмнэннилэр.

Абына-табына тиит мастардаах, онно-манна бөлкөй-бөлкөй көстөр хойуу талахтардаах толоон киһини тобугунан үрдүктээх нарын-намчы лабаалардаах ымыйах угунан туртайа тэлгэммит. Даайыс аҕатын иннигэр түһэн, чугас-чугас чоройон көстөр ымыйахтары уктааҕынан олуйа баттаан, утуу-субуу түөртэлээн истэ.  Кини түөрбүт ымыйахтарын угар иһитэ суоҕуттан мунаахсыйда. Ууга устубут ыаҕаһын санаан ылла. Ону билбиттии, аҕата эриэн хааһаҕын аҕалан сарк гына бырахта.

- Бииргэ сылдьан, манна түөрүүһүбүт, - диэн баран, хааһаҕын тиэрэ тардан кэбистэ. Даайыс дьагдьайбыта ааһан биэрбэт да, аҕатыгар биллэрбэтэ. Уктааҕын сулбу тардан ылаат, ымыйаҕын түөрбүтүнэн барда. Дьөгүөрүйээн сөп буола-буола, кыыһын диэки кылап гына көрөн кэбиһэр. "Туттара - хаптара түргэнэ, миигин хайа да өттүнэн тулутуо суох" дии саныыр.  Хааһахтарын үс күөс бастыҥынан толордулар. Угун туспа чөмөхтөөбүттэрэ, бугул саҕа өрөһөлөннө.    

*13 ЧААҺА.*

Даайыс ымыйахтыы сылдьан ууга түспүтүн ийэлэригэр кэпсээбэтилэр. Хоту дойду оҕото буолан баран хонууга,тыаҕа сылдьара, булду, кыылы эккирэтиһэрэ кэмнээх буолуо дуо. Ол ахсын ийэлэрэ куттана-дьиксинэ хаалыа турдаҕа. Итини кэпсээн биэрдэхтэринэ, аны ымыйахтата да ыытара биллибэт. Ону Даайыс аҕатынаан бэркэ билэллэр.  

Нэдиэлэ устата тохтоло суох ымыйахтаан баран, бэҕэһээ налыччы сынньаммыттара. Бүгүн ымыйахтарын астыыр, үөрэлэрин отун (ымыйах угун) буһарар күннэрэ. Соллур Ньукуустаах көмөлөһөн бары кэриэтэ көһөн кэллилэр. Соллур ойоҕо Кэтириис Мотуруонаны кытта үтэһэҕэ ымыйах үөлэллэр. Уоту Дьөгүөрүйээн оттор. Үтэһэлэрин эмиэ кини бэлэмнээбит. Тусаһа ортотуттан икки буруо унаарыйар. Ол буруолаах уоту тула уонунан ахсааннаах, мунду балыктыы буолан баран,онтон үс төгүл уһун ымыйахтар кэчигирииллэр. Икки дьахтар бокуойа суох эргитэллэр-урбаталлар. Суухара курдук буолуор диэри уот төлөнүгэр хатарыахтаахтар. Бу, туһугар эмиэ, ииспэрэй үлэ. Уокка олус кэриэрдэр эмиэ сатаммат, олус тэйиччи ууран сиикэрик буһарар эмиэ табыллыбат. Оннук буоллаҕына, сатаан үлтү сынньыллыбат.  

Соллур Ньукуус хара мөһөөччүккэ хаппыт ымыйахтары кута-кута, хобордоох саҕа хаптаҕай таас үрдүгэр ууран сүүнэ улахан өтүйэнэн үлтү мэлийэр, онтун саар ыаҕаска сүөкүүр. Ити кэнниттэн хаһаанар ымыйахтарын уһаакка симэллэр. Киэһэтигэр ымыйахтаах үөрэ буһардылар. Хаппыт ымыйаҕы хоп-хойуу сүөгэйгэ куттулар. Орто чугуун иһиккэ кыа уктаах, хойуу ымыйахтаах үөрэ оҥордулар. Буһан бүтүүтэ хас да хомуос тары кутан баран күүскэ ытыйаллар. Сойуппахтаан иһэн, өссө минньигэс буоллун диэн, бүтүн хомуос аҥаара сүөгэйи куттулар. Остуолу төгүрүйэ олорон аһаатылар, астыннылар. Сарсын Соллур Ньукуустаах ымыйахтарын астаһа барар буоллулар.     

*14 ЧААҺА.*     

*КУОБАХХА.*

- Баттаҕыҥ олус уһаабыт! - Даайыс нап - нарын илиилэринэн Бүөккэ хоп - хойуу, уп-уһун баттаҕын өрө имэрийбэхтиир.

- Уһуура кэмнээх буолуо дуо, - диир убайа. - Бириэмэ булан лэппиттэрэр да соло суох этэ.

- Лэппийэн биэриим эрэ...

- Кэбис. Уһуна туох буолуой. Хата, бэргэһэни солбуйуо.

- Оччоҕо, саатар мыыланан үчүгэйдик суун, эбэтэр мин сууйуум.  

Оҕолоро кэпсэтэллэрин истэ олорон, ийэлэрэ Мотуруона, куолутунан, нап-наҕыллык буойда:

- Даайыс, кэбиһиий! Убайыҥ ыраах айантан сылайан кэлбит дии, сынньата түһүүй.

- Оччоҕо сарсын, - дии оҕуста Даайыс уонна сүр түргэнник убайын сүүһүттэн уураан чуп гыннараат, хаҥас диэки элэстэннэ.  

Убайа, баай атыыһыкка икки сыл хамначчытынан үлэлээн баран, бу эргилиннэ. Даайа түүлүн курдук буолаахтыа дуо, кэһиитин дуоннааҕы тугу аҕалыа буоллаҕай. Этэҥҥэ сылдьан кэлбититтэн үөрэн, онон да сөп буоллулар. Ол оннугар төлөһүйбүт, улаханнык боччумурбут, хайдах эрэ эр киһи киэбэ киэптэммит. Сарсыарда куобахтыы барарга оҥостубуттарын көрөн, Бүөккэ олуһун үөрдэ.  

Куолуларынан, халлаан суһуктуйа сырдыыта турдулар. Уол дьиэтин уотун, ордук ымыйахтаах үөрэтин ахтыбыта да сүрдээх. Бүтүн кытыйа үөрэни истэ. Дьөгүөрүйээн бу дойдуга чугаһынан көстүбэт субуйааҥкы саатын хаттаан сууйа-сото олордо. Бүөккэ элбэх алтан ботуруон кэккэлэччи анньыллыбыт батарантааһын курдаммахтаан көрдө. Кини, бүгүн бу саанан ытыахтааҕын саныы-саныы, үөрэн, мичээрдии турда. Аҕата урут бу сааны кимиэхэ да туттарбат этэ, ол курдук күндүтүк саныыра. Буолумуна даҕаны, оччотооҕуга маннык саа атыыһыттарга эрэ баар буолара... Дьөгүөрүйээн эрэйдээххэ бу саа дэҥҥэ тиксэн турардаах.     

   * * *  

...Бу уонтан тахса сыллаахха этэ. Дьөгүөрүйээн уһун бириэмэ устата атыыһыкка таһаҕасчытынан сылдьан, бүтэһик айаныгар Кириэс Томторго дьаҥнаан ыалдьан хаалта. Аргыстара күүтэ барбатахтара.

"Оҕотоойоп атыыһыт кэлиэҕэ, кинини кытта барсыаҕыҥ, - диэн баран ааһа турбуттара. Кырдьык, уһаабатаҕа. Оҕотоойоп хас да хамначчыт уолаттардаах, элбэх аттаах тиийэн кэлбитэ. Дьөгүөрүйээн кинилэри кытта барсыбыта.  

Биэс уонча атынан сэттиэ буолан ыраах айаҥҥа туруммуттара. Оҕотоойоп иһэрин да,иһэрдэрин да сөбүлүүр киһи этэ. Суолга турбуттара үһүс күнүгэр Саһыл нэһилиэгин ыалын уһугар кэлэн дойду сириттэн арахсыыны "бэлиэтээһин" буолбут. Дьөгүөрүйээнтэн уратылар бары итирэн, тэҥнээхтэрин булбат буолбуттар. Таһаҕасчыттар ортолоругар Бардам Баһылай диэн чобуо киһи лаппа холуочуйан баран өссө арыгы көрдөөбүт. Онтон сылтаан айдаан бөҕө тахсыбыт.  

Дьөгүөрүйээн улаханнык холуочуйбут Оҕотоойобу балааккатыгар таһааран сыгынньахтаан утуппут. Уолаттар улаханнык итирбиттэрин билэн "бу баҕайылар охсуһаллар эрэ хайыыллар?" диэн тоҕо эрэ ытырыктата санаабыт. Дьөгүөрүйээн тойонун таһыгар оронун оҥостон утуйаары сыппыт. Таһырдьа ньуу-ньаа саҥа иһиллэргэ дылы гыммыт да, балаакка аана соҕотохто аһылла түспүт.

- Хара түөкүнү сибилигин өлөрөбүн!.. - диэн суостаах хаһыыны кытта балаакка иһигэр субуйааҥкы саа уоһа быкпыт.

- Һуу. Бу тугуй? - Оҕотоойоп атыыһыт соһуйан олоро түспүт.

Саа атыыһыт сүүһүн хабыллар-хаба ортотугар тирээн истэҕинэ, Дьөгүөрүйээн сааны өрө охсубут. Атыыһыт: "Өлөрүмэҥ да өлөрүмэ!" - дии-дии тэбиэлэммит. Кыракый балаакка иһин буорах сыта тунуйбут. Дьөгүөрүйээн мүччү охсон саатын былдьаан ылбыт. Бардам Баһылайы кимнээх эрэ кэлэн илиитин кэдэрги тардан илдьэ барбыттар. Балаакка, буорах уота салаан, умайан эрдэҕинэ, Дьөгүөрүйээн кум-хам тутан умулларбыт.

- Мин тыыннаахпын дуо, мин өлбүтүм дуо? - дии-дии атыыһыт түҥ-таҥ лахсыйа сыппыт. Онтон өйдөнөн:

- Ытан кэбиһэ сыста буолбат дуо? - диэбит.

- Ытта... Лоп курдук сүүскэ түбэһиннэриэ эбит, ону мин илиитин өрө оҕустум.

- Таҥараҕа махтал! - дии-дии Оҕотоойоп үрүт үөһэ кириэстэммит.

Онтон саатын өйдүү биэрбит:

- Саа баар дуо?

- Былдьаабытым.

- Бу акаары баара, эбиитин, иитиилэри таһырдьа умнан кэбиспиппин. Ханна баарый саа?  

Дьөгүөрүйээн сааны ууммут. Оҕотоойоп сулбу тардан ылбыт. Эргим-ургум тутан көрбүт уонна саатын Дьөгүөрүйээҥҥэ ууммут. - Аны бу саа мин саам буолбатах. Миигин өлөрө сыста, ону эн өрүһүйдүҥ. Мэ,эйиэхэ бэлэхтиибин, дьиҥинэн, үчүгэй саа, саа гын. Ботуруоннарын кытта бэлэхтиибин, мустахха аҕыс уонча буолуо, - сааны Дьөгүөрүйээҥҥэ туттаран кэбиспит.

- Бэлэхтиибин, ииттэн кэбис. Баҕар,өссө кэлиэхтэрэ. Кэллэхтэринэ - кэһэтээр!.. - Атыыһыт эрчимнээхтик эбэн эппит...   

*15 ЧААҺА.*

Бу саа Дьөгүөрүйээн илиитигэр дьэ ити курдук тиксибит эбит.  Даайыс Ньукуустан уларсыбыт туукка саатын ииттээри, көхөҕө ыйанан турар ноторуускатын орон үрдүттэн салҕанан ылла, санныгар иилиннэ уонна бэркэ сэрэнэн миэркэтигэр буорах кутунна. Намчы хардаҥ оту уган, чуумпурунан лигийэн быыстаата. Ол кэнниттэн доруобунньук кутунна.

Соллур Ньукуус, эбии биир өлүүнү ылаары, кыракый уолун Барахсаны кытта илдьэ кэлбит. Атастыыраптар ону көҥөөбөтүлэр: "Эгэ, эрэ барыстын" - диэн буолла.  Биир оҕустаах биэс булчут омоон ыллык устун өрүс тэҥкэтин диэки аа-дьуо хаамса турдулар. Биэрэстэ кэриҥин бараат, тохтоотулар. Ала оҕуһу мэччирэҥнээх буолуо диэбит сирдэригэр өртөөн ыытан кэбистилэр.     

 * * *

Өрүс дохсун тыаһа, ыраахтан да буоллар, субу баар курдук куугунаан, курулаан иһилиннэ. Өрүс эҥээрин кыйа барар суорба таас хайалар күһүҥҥү ып-ыраас сарсыарда ордук дьэҥкэтик кэрэлэнэн көһүннүлэр. Хаҥас өттүлэригэр уута уолбут дириҥ көҥүс аҥхайа сытар.  

Биһиги булчуттарбыт манна тохтоотулар.

- Ол иннибитигэр харааран көстөр сис хайаны көрөҕүт дуо? Ол тыаттан уҥа диэки үрүйэ түһэр. Хаҥас өттүгэр бу көҥүс барар. Онно тиийэн бу үрүйэни кытта холбоһор. Мантан сэлэлээн ол диэки барыахтаахпыт, - Дьөгүөрүйээн болҕомтолоохтук барар былааннарын дьонугар быһаарар. - Бу көҥүһү кыйа биир киһи барыахтаах, ким барарый?

- Мин уолбунаан барыам, - диир Ньукуус.

- Суох, мин Даайыһы кытта барсыам, - Барахсан Даайыс диэки кылап гына көрөр уонна, туох диир диэбиттии, чочумча кэтэһэн, оҥой-соҥой көрбөхтүүр.

- Оҕом миигин кытта барыстын, - Даайыс утарбата.

- Саманан мин барыам, онтон бу өттүнэн - Ньукуус, ол хайа тэллэҕинэн - Бүөккэ. Ити курдук сэлэлээн барарга кэпсэтиһэн, анаммыт миэстэлэрин диэки тарҕаһаллар.

- Сыччыай, тыаһа, айдаана суох миигин батыс, - диир Даайыс.

- Сөп, тыаһыам суоҕа, - диир Барахсан уонна мутугу тосту үктүүр.

- Мутугу тоһутар эмиэ сатаммат. Улаханнык саҥарыма.

- Ити алҕас, улаханнык саҥарыам суоҕа, - диэн иһэн хаһыытыы түһэр. - Оо,куобах,куобах! Даайыс уолу тоҕоноҕуттан тардар.

- Оргууй!  

Саҥардыы маҥхайан эрэр бороҥ куобах буута быстарынан кинилэр иннилэригэр түһэн тэбинэ турар да. Өр-өтөр буолбата, ойоҕос өттүлэригэр саа тыаһа хабылла түстэ.

- Аҕам саата тыаһаата! - диир Барахсан

- Суох,мин аҕам ытта.

- Онтон мин аҕам тоҕо ыппатый?

- Саҥарыма, куобах куотуо. Хата,үчүгэйдик көрө-истэ ис.

- Сыгынах аннын көрөбүн дуо?

Даайыс саҥарбат. От-мас төрдүн чуҥнаан көрө-көрө, иннин хоту хааман истэ. Барахсан куобаҕы көрө охсуон баҕарар. Хантан эрэ туран сүүрэр диэн кэтэһэр. Өр хаамаллар, туох да суох.  Дьоннор сөп буола-буола ыталлар.

- Куобах! - дии түстэ ыгыллыбыт куолаһынан Барахсан.  

Бөлкөй талах быыһыттан биир куобах туран сүүрэн чохчороҥноото. Даайыс иһиирдэ да, куобах маҥнай тохтообото, туора-маары түһэн сытар сылбах анныгар тиийэн эрэ баран сылбах үрдүнэн төбөтө эрэ көстөн, хорос гына олоро түстэ. Даайыс ытыан саараата. Ыраах дии санаата. Сылбаҕы эргийэ барыан, куобаҕа күүтүө суох. Улахан да баҕайы. Бэйэ куобах быһыылаах. Сүрэҕэ тиҥиргэччи тэптэ, илиитэ салҕалаата. Онтон, синэ биир дии санаат, куобах төбөтүн кыҥаан баран, тардан кэбистэ. Куобах мэлис гынан хаалла. Өлбүтэ дуу, куоппута дуу?.. Булчуттар иннилэрин хоту сырыстылар. Чугаһаан иһэн тохтуу түһэн көрдүлэр, таптарбыта буоллар,өлбүт куобах ыраахтан туртайан сытыах этэ сыыспыттар быһыылаах. Арбы-сарбы буоллулар. Били куобах олорбут сирин диэки оргууй хааман сукуҥнаһан истилэр. Эмискэ Барахсан үөгүлүү түстэ: "Куобах, куобах!". Уонна сүүрэн тиийэн сөкү быыһыттан өлбүт куобаҕы сулбу таһыйан таһааран, үөрүүтүгэр: "Биһиги да биһиги" - дии-дии өрө эккирээтэ.  Саалар тыаһыыллар. Дьонноро ханна баалларын саа эрэ тыаһынан сирдэтэн билэллэр. Даайыс чугурус гына түстэ. Субу, уонча эрэ хаамыы, биир бороҥ куобах эрэйдээх, икки кулгааҕын ньылаҥнатан, кирийэн сытаахтыыр эбит. "Хамнаама, куобах", - кыыс уолугар саҥата суох имнэнээт, саатын ылан кыҥаабытынан барда...     

*16 ЧААҺА.*

Арааһа кинилэр да бултуйаары гыннылар быһыылаах, иккитэ ытан икки куобахтаннылар. Кэннэки бултарын, кыра куобаҕы Барахсан сүктэ. Сөп буола-буола ылан, төбөтүттэн имэрийэ истэ. Бултуйбут дьон быһыытынан, эҕэ-дьаҕа буолан истэхтэринэ, хойуутук үүммүт кулун кутуругун быыһыттан, ороһулаан төрөөбүт куобах оҕото туран сүүрэн ньолойдо. Куобаҕы олордоору, Даайыс куолутунан иһиирэн чыскытта. Куобах икки кулгаахтарын чороҥноппутунан олоро биэрдэ. Кыҥаан баран, саатын сомуогун түһэрбитэ, саата эстибэтэ. Иккис бөстүөнү уларыттыар диэри, куобах төбөтүн чоноччу туттан, кулгаахтарын чөрөтөн баран, сүүрэ турда. Даайыс сүүрэн иһэр куобаҕы, эрэлэ суох диэн,биир үксүн саатын сэбин да харыстаан, ыппат үгэстээҕэ. Ону саныы биэрэн ытымыан баҕарда. Ол эрээри куобах ыраас сиринэн тэбинэн, олус ымсыырта. Саа тыаһа сатарыы түспүтүн бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла. Кэлин атаҕын тосту ыттарбыт куобахчаан кыайан сүүрбэккэ соһулунна. Булчуттар хаппыт мутугу туппутунан куобаҕы кэнниттэн эккирэттилэр. Куобах ситтэриэхчэ ситтэрбэтэ, сыыһа-халты оҕустарар. Өр бодьуустастылар. Тириттилэр, аҕыластылар, тыын быһаҕаһынан тыынан эппэҥнэс буоллулар.  Иккитэ-үстэ сыыһа-халты сырбаталаан баран, Даайыс куобаҕы атаҕыттан харбаата. Куобах эрэйдээх туох баар күүһүнэн тэбиэлэнэ-тэбиэлэнэ, оҕолуу ытаан ньарылаата. Ытаабытыттан аһынан дуу, куттанан дуу,Даайыс куобаҕын ыытан кэбистэ. Куобах эрэйдээх кэлин өттүн уйуммат буолбут. Чугас көстөр сыгынахха сыһыллан тиийэн кирийэн хаалла.

- Эрэйдээҕии! - дэстилэр иккиэн, харахтарын куобахтан араарбакка туран. - Бостуой ытаммын. Атаҕа суох эрэйдээх...Төһө эрэ эрэйдэнэр..., - диэн Даайыс кэмсинэ санаата...

Булчуттар болдьохтоох сирдэригэр утуу-субуу тиийдилэр. Ааҕан көрбүттэрэ, сүүрбэ үс куобахтаахтар. Икки куобаҕы сүлэн, астаан, буһаран ыдьырыттылар. Аһыы, сынньана түһэн баран, эмиэ бултуу тарҕастылар.      

* * *

Күн киэһэрэн барда. Саалар тыастара тип-тибиргэс. Уоллаах кыыс да хаалсыбатылар. Булчут бултуйдаҕына, үлүһүйэн туран бултуон баҕарааччы. Кини сылайарын, аччыктыырын аахсааччыта суох. Биһиги да дьоммут, төһө да сылайбыттарын иһин, кыһаллыбакка, ыкса киэһээҥҥэ диэри бултуу сырыттылар. Сырдык-хараҥа былдьаһыыта бары мустан дьиэлииргэ тэриннилэр. Өлөрбүт куобахтарын оҕустарыгар ыҥыыртылар. Ол үрдүнэн икки киһиэхэ сөп сүгэһэр орто.

- Ньукуус, эн оҕоҕун кытта оҕуһунан бар. Биһиги бу куобахтары сүгэн, сатыы барыахпыт, - диэтэ Дьөгүөрүйээн намчы сигэ талахтарынан куобахтары баайа-баайа.

- Сирэ куһаҕана бэрт, суолун да аанньа билбэппин, - Ньукуус саараата. - Манан дириҥ көҥүстэр түһэр буолуохтаахтар. Ыт мунна баппат ыркый ойуурдара да баар быһыылаахтара. Онон-манан салаа буолан, үрэххэ түһэр үрүйэлэр эмиэ хаайыахтарын сөп. Чэ,ол эрээри, бачча сылайан-элэйэн баран, үс биэрэстэттэн ордук сиргэ сэттэ-аҕыс куобаҕы сүгэн сатыы тахсарым да арыыннан аҕаабата буолуо.

Ньукуус уолунаан оҕуһунан барарга сүбэлэстилэр. Ханан, хайдах баралларын ыйдардылар. Сигэ талахтарынан кэлгийэн, бэрэмэдэйи ыҥыырдыллыбыт куобахтар үрдүлэригэр Барахсаны олортулар. Аҕата оҕуһу сиэттэ. Бары тэҥҥэ хоҥуннулар. Сатыы дьон куобахтарын сүкпүтүнэн быһа бардылар. Онтон оҕустаахтар дириҥ көҥүһү тумнан, кыйа хаамтаран истилэр.  Бастаан улгум соҕустук баран иһэн, оҕус өсөһөр, нэһиргиир, сүгүн хаампат буолла. Ол ахсын Ньукуус: "Күүскэ кымньыылаан ис!" -диэн уолугар Барахсаҥҥа хаһыытыыр.  Иннилэригэр будулуйан көстөр хара уулаах билбэт иккис көҥүстэрэ мэһэйдээтэ. Сыыра үрдүк, уута дириҥ быһыылаах, ол икки ардыгар, күһүҥҥү киэһэ суол-иис аанньа көстүбэт буола хараҥарда. Туоруур сири көрдөөн, көҥүһү кытыылыы балачча өр бардылар быһыылаах. Кэмниэ-кэнэҕэс нэһиилэ буллулар. Көҥүһү туораат, төттөрү бара түһүөхтээх этилэр. Ону баара, иннилэрин хоту баран, туох да батан тахсыбат ыркый ойууругар кэтиллэ түстүлэр. Ойууру туораары, төттөрү-таары хаамтардылар. Омоон суолларын дуомун таһыччы сүтэрэн кэбистилэр.

- Ыл, нохоо, түс, оҕуһу үүр! - Ньукуус кэһиэҕирбит куолаһынан уолун соруйар.  

Кыһалҕатын оҥорон, ый да тахсыбат буоллаҕа. Муҥар сулустардыын саспыт курдуктар. Тула тыа баһа куугунуур. Ханна эрэ куоҕас хахаарар. Моҕотой сүүрэн сыбыгырыыр. Чугас соҕус кулгаахтаах куобаҕы үрүгүтэн үөгүлээн тоҕо барда. Онтон барытыттан куттанан иэнэ кэдэҥнии иһэр уол оттон-мастан иҥнэн охторо элбээтэ.

- Туох мөлтөх оҕонуй! Эмиэ оҕунна дуу? Ыл, нохоо, үчүгэй аҕайдык кымньыылаа! - диэн Ньукуус мордьооттонно уонна бэйэтэ эмиэ силистэн иҥнэн умса хоруйа түстэ. Оҕустара букатын хаампат, өсөһөр. Төбөтүн илгистэр,силбиэтэнэр.

- Истэҕин дуо, үчүгэй аҕайдык биэртэлээ диибин буолбат дуо?! - Ньукуус кыыһыран бардьыгынаата, уола аны мутукка ытыһын хайа түһэн, ордук ыксаата, хараҕыттан уу-хаар баста.

- Хараҥата бэрт дии! - уол ытамньыйа-ытамньыйа, аҕата бардьыгынаабытыгар нэһиилэ хардарда.

- Ыл, нохоо, оҕуһу сиэт, субу манан, иннин хоту. Мин кинини үчүгэй аҕайдык б-б-биэртэлиэм, - дии-дии Ньукуус сонос талаҕынан оҕуһу самыыга кууһуннартаата.  

Ала оҕус ол хас кууһуннардаҕын ахсын ходьох гынан, оҕо сиэтэрин истибэккэ, хайа талбыт өттүнэн түҥ-таҥ түһэрэн дэллэритэ сырытта. Уол окко-маска, сирэйин-хараҕын хас да сиринэн хаан тахсыар диэри дьуккурутта. Марылаччы ытыах киһини, аҕатыттан толлоро бэрт буолан, туттуна сатаата.

- Ыл, тохтоо эрэ, букатын муннубут быһыылаах. Дьиэни булбат хара тыаҕа хонор дьон буоллубут, - аҕата тугу эрэ көрдөөн, сиэбин хаһынна. - Сор да буолар эбит! - диэн ботугураата. - Били дьахтар саатар испиискэбин укпатах.  

Оҕуһун Ньукуус бэйэтэ ылан сиэтэн көрөр да, хас хардыылаатаҕын ахсын, онтон-мантан иҥнэн, дьэ ордук кыйаханна.

- Сордоох да дьахтар сордоотуҥ, көр, испиискэтэ ук диэбитим ээ... Ону баара, ньыламан маҥан укпатах буоллаҕа! Оттон тыыннаах ордон тиийдэрбин, бу сордообуккун иэстэһиэм ээ!.. Ыаһаан түһэн хараҥата да сүрүн! Испиискэтэ суох туох ааттаах көрүө баарай! Манан суол омооҕо биллэргэ дылы... Суох, атын быһыылаах...

Тохтоон кылгастык сынньана түһэн баран, оҕустарын кытта эмиэ сосуһан көрдүлэр да, туһа тахсыбата. Оҕустара иннинэн барыаҕынааҕар, кэннинэн тэйэр. Ньукуус, абатыгар, көлөтүн сирэйгэ-харахха сытыы чыпчыххайынан кууһуннарар. "Куһаҕан дьон сүөһүлэрэ, кытта куһаҕан, - аны оҕус иччилэригэр кыыһырар. - Көр, көр, бу ханна дьүккүһэр дьүһүнэй? Букатын атын сиргэ бараары гынар дии!..  

Ньукуус, сылайан, сиэтэн иһэр быатын мөлтөппүтүнэн туһанан, оҕус туора халыйда. "Бу оҕус букатын иирдэ дии! - Ньукуус халыҥ ойуур дуораһыйыар диэри хаһыытыыр. - Бу ханна барар дьүһүнэ буолуой!"  Ала оҕус били хаампакка муҥнаабыт бэйэтэ кимиэхэ да сиэттэрбэккэ, намчы иирэ талахтары тоҕута силэйэн, ууну, бадарааны ортотунан быһыта түһүтэлээн, ханна эрэ тиэтэйбит курдук, дьүккүһэн истэ. Ньукуус оҕуһун быатын ыһыктыбатарбын эрэ диэн ойоҕолуу хаамта.

- Аҕаа, куотумаарыый! - Барахсан ыксаан, кэнниттэн хаһыытаата.

- Көрүөхпүт, аат сүөһүтэ, ханна тиэрдэн өлөрөргүн! Сах салаатын! - диэн баран, Ньукуус быатын уһугуттан тутуһан баран аны оҕус кэнниттэн батыста.

Айаннара түргэтээтэ да - ханна бараллара биллибэт. Ньукуус киҥэ-наара холунна: "Саатар, бу уол боҕуу буолан", - диэтэ. От-мас сиигиттэн ибили сытыйдылар. Санааларыгар сүрдээх өр бардылар. Эмискэ суолга киирдилэр. Ньукуус өрө тыынна. Көлөһүнүн сотунна. Хайдах эрэ чэпчээбиккэ дылы буолла. Уол аҕатын ситэн ылла. Эмиэ куота барыа диэбит курдук, иннигэр түстэ. Оҕустара эбии тиэтэйдэ. Кыратык бара түһэллэрин кытта, ыт үрдэ. Онтон саха балаҕанын оһоҕун үөлэһиттэн түүҥҥү хараҥа халлааҥҥа өрө ыһыллан тахса турар сүүмэх кыымнар кытыастан көһүннүлэр.

- Бу адьарайыҥ дьиэтэ чугаһын билэн, быһа кэлээри, түҥ-таҥ түһэрэн сордообут эбит ээ, - дии-дии Ньукуус оҕуһун быатын ыһыктан кэбистэ. "Сүөһү олус өйдөөх дииллэрэ кырдьык ээ ,быһыыта" дии санаата.      

*17 ЧААҺА.*

*ОРОҺУОСПА КИЭҺЭ.*

Сарсын таҥара күнэ - ороһуоспа. Кэриим аҕабыта бэҕэһээ кэлбитэ. Ньукуустаахха тохтообут. Хас ыал ахсын үөрүү-көтүү, таҥараҕа тиксээри бэлэмнэнии бара турар.  Мотуруона талах маска олорон алаадьы тиэстэтин охсор. Мааны күөх ырбаахытын, кыһыл хаймыы билэлээх саары этэрбэһин кэппит. Ороһуоспа тымныытын мүччү түспүт киһи - халлаан кэм сылыйан барыа этэ дии саныыр. Быйыл сүөһүлүүн-астыын этэҥҥэ кыстаан иһэллэриттэн, уоллаах - кыыһа улаатан, Бүөккэ аҕатын да баһыйар булчут буолбутуттан,онтон Даайыһа дьиэ үлэтин дэгиттэр сатыыр, кыайар буолан эрэриттэн эмээхсин үөрээхтиир.  Оҕолорун саныы олорон, Мотуруона төрөөбүт сирин Кириэс - Томтору ахтан кэллэ. Онно бииргэ үөскээбит дьүөгэлэрдээх этэ. Ханна эрэ тиийдилэр. Саастара да быданнаатаҕа. Эрдэ тулаайах хаалбыт оҕолор, атах сыгынньах, илдьирийбит таҥастаах оҕолор Кириэс - Томтор үрдүк халдьаайытыгар оонньуу-көрүлүү сылдьаллара, бу баар курдук. Аччыктыыр да этилэр. Онно биирдэ эти тото соҕус сиэбитин өйдөөбөт. Маанылаах астара суорат,х олбуллубут үүт буолара. Ол да суох буолан сордуура. Эгэ сэнэх соҕус таҥас-сап кэлиэ дуо.  Дьыл-күн түргэнник да ааһар. Ол дьүөгэ кыргыттарын кытта Кириэс - Томтор күөх халдьаайытыгар кыыртаах кус буолан эккирэтиһэн сүүрэн этириктэнэр бэйэтэ, номнуо кырдьан,"Мотуруона эмээхсин" диэн ааттанар буолан бардаҕа бу.  

Тиэстэтин охсон баран, таҕыстын диэн ардьаахха илдьэн оһох иннигэр итии сиргэ уурда уонна аа-дьуо табахтыырга оҥостон оронугар тиийэн олордо. Бурдуктара, чэйдэрэ, бу тарда олорор табаҕа аҕыйах хонукка эрэ тиийэллэрэ буолуо. Онон эмиэ чэй, табах булар муҥар түһүөхтэрэ. Бачча этэҥҥэ олорор дьон хайдах эмит мүччү түһэр, хантан эмит булар инилэр. Хата, биир ынах эрдэ соҕус төрөөтөр... Аан аһылынна. Даайыс сүгэһэр муҥунан күөх оту сүгэн киллэрэн дьиэ ортотугар бырахта. Соллур Ньукуус кыргыттара Ааныстыыр уонна Татыйаас буолан үһүөн көмөлөөн биир да орону матарбакка тэлгэттилэр. Ордугун уот иннигэр таҥара анныгар диэри тарҕаттылар. Кыстык балаҕан иһэ күөх от сытынан дьэгдьис гына түстэ. Үс кыыс саһыгыраччы күлсэ-күлсэ, күөх окко күөһэлийэ оонньоотулар.

Дьөгүөрүйээн таҥара күн үлэлээбэт, сынньанар гына, хас да хонукка оттук маһын бэлэмнэнэн баран, киирэн, таҥаһын-сабын сыгынньахтанан, болбуот этэрбэс кэтэн, оһоҥ иннигэр аргынньахтыы олорунан кэбистэ.  

Таҥараҕа анаан оҥорбут алаадьыларын, буһаран ыдьырыппыт эмис эттэрин остуолга тардан аһаары оҥостон эрдэхтэринэ, бүтүннүү муус кырыа буолбут Бүөккэ биир саһылы кыбыммытынан көтөн түстэ. Үөрүү-көтүү, көрүү-истии бөҕө буолла.  

Болҕойон көрбүттэрэ, көннөрү саһыл буолбатах. Ону бастаан аҕалара биллэ. Уолун сүүһүттэн сыллаата, саһылын сэрэнэн илиитигэр ылла. Ийэлэрэ, үөрүүтүгэр, хайыан да булбакка, таалан турбахтаата. Оҕонньор токуччу тоҥмут саһылы имэрийбэхтээтэ. Онтон иэдэһигэр сыһыары тутаат: "Байанайбыт оҕом иннигэр дьолунан тосхойбут!" - дии-дии, Дьөгүөрүйээн, үөрүүтүгэр буолан, мэктиэтигэр ытыы сыста эмээхсинигэр эргилиннэ. Саһылын эргим-ургум туппахтыы турда: "Бу дьолу көрүҥ эрэ!"

Мотуруона, өбүгэлэр үгэстэрин өйдүү биэрдэ, үгэҕиттэн сүөгэйин сулбу тааһыйан таһаарда, оҕонньорун иннигэр олордон кэбистэ. Дьөгүөрүйээн саһылын кууһан олорон, сүөгэйтэн оймоон ылан, алгыы-алгыы айаҕар аҕаата. Ону көрөн, Ааныстыыр, күлэн иһэн айаҕын саба тутунна. Балта Татыйаас ойоҕоско аста. Даайыс сөбүлээбэтэхтии көрөн кэбистэ. Онтон ийэлэрэ туран,аал уот иччитин, хара тыа баай байанайын алгыы-алгыы уокка ас биэрдэ.  Бу дойду төһө да бултаах буоллар, хара саһыл үөскээбэт буолан, онтон-мантан мэнээктээн, хам-түм биирдэ эмэтэ быһа охсон ааһааччы. Дьөгүөрүйээннээх бу дойдуга кэлэн, эдэр бэйэлэрэ кырдьан, оҕонньордоох эмээхсин ааттахтарыгар диэри элбэх сыл олордулар да, ким эмит хара саһылы бултаабытын, бу диэн истэ илик этилэр. Оҕолоро, буолаары буолан, ороһуспа киэһэ маннык күндү бултаах кэлбититтэн үөрэллэрэ кэмнээх буолуо дуо.  

Үөрэн-көтөн, аһаан-сиэн, күннээҕи олох кыһалҕатын умнан да кэбистилэр. Соллур Ньукуус кыргыттара ойон турдулап:

- Чэйиҥ эрэ, туохта эмит оонньуоххайыҥ бары, - дэстилэр.

- Оҕолорум, хомуста тардан күндүлүү түһүҥ, - диэтэ ийэлэрэ. Кини хаһан эрэ хомуһу бэркэ тардара. Кыыс эрдэҕинэ дьүөгэлэрин кытта, кимтэн эмит хомус уларсан тартаҕына, истибит эрэ барыта хайгыыра. Маҥнай бэргэһэлэнэн кэллэҕин утаа кэргэнэ айаҥҥа сылдьан кэһиитин хомус аҕалбытыгар үөрбүтүн эриэхсит! Бэрт этигэн хомус этэ...  

Даайыс дьүөгэлэрин кытта хомус тарданнар, бу үрэх баһын ыалын кыараҕас кыстык балаҕанын иһигэр эмиэ да сааскы ойуурга үөр чыычаах ырыатын, эмиэ да хоҥор хаас хоҥкунас саҥатын, эмиэ да таас үрэх сүүрүгүн чырылыыр тыаһын санатар эгэлгэ дьикти дорҕооннор кутуллан бардылар.  Хомус тардан бүтээт, Соллур Ньукуус кыргыттара Бүөккэни, хара тыаттан сылайан-элэйэн киирбитин аахсыбакка, харытыттан харбаан ылан, дьиэ ортотугар соһон киллэрдилэр. Итиэннэ маҥнай сүгүрүйэ-сүгүрүйэ, бэдьэх-бэдьэх хаамсан, хаһан эрэ истибит "Байанайдарын үҥкүүтүн" үтүктэн бардылар. Онуоха аҕалаах ийэлэрэ эмиэ көх-нэм буоллулар.  

Ол кэнниттэн кыралыын-улаханныын бары харах симистилэр. Бастаан Дьөгүөрүйээн тутааччы буолла. Аҕалара былаатынан хараҕын саба баайтаран, икки илиитин быластаан баран, туора-маары харбыалыыр. Кыргыттар нэһииччэ мүччү-хаччы куота сырыттылар да, өр гыммата, барыларын тутаттаан "сиэтэлээтэ". Оҕолор олус астыннылар.  Аны туран кыргыттар Бүлүүчээн киһитэ Бүөтүр бу дойдуга кэлэ сылдьан оһуохайга үөрэппитин санаан кэллилэр.

- Сайын эбитэ буоллар, күөх хонууга тахсан оһуохайдыах этибит, - диэтэ Татыйаас.

- Кыһын да тоҕо сатаммат буолуой, хата, оһуохайдыаҕыҥ! - диэн Ааныстыыр омунурда.

- Ол хайаҕыт оһуохай тойугун сатаан таһаарар үһү? - Бүөккэ ыйытар.

- Оттон Даайыс таһаарыа буоллаҕа дии! - диэтэ Ааныстыыр.

- Пахай, ол мин сатыам үһү дуо?! - Даайыс буолуммата.

- Бу кыыһы доҕор! Бу сайын ынах хомуйа сылдьан оһуохай тойугун бэркэ этэр этиҥ дии, - диэт Ааныстыыр Даайыһы соһуспутунан барда. Даайыс дьүөгэтин тылын быһа гыммата, кырдьык-хордьук, субу үҥкүүлээн тэйэн барыах курдук, Ааныстыырдаах Татыйаас илиилэриттэн ылан, дьиэ ортотугар тэлгэммит окко туран: *Ньуолур солко тэлгэммит* *Дьоҕус дьиэтин иһигэр* *Доҕордуулар мустаммыт,* *Кырыа хаардаах кыһыммыт* *Кыыдаан кыскыыр тыалыгар* *Кыһаммакка тураммыт...* - диэн ыллаан эрдэҕинэ эмискэ таһырдьа ыт үрэн маргыйда. Бука бары чөрбөҥнөһө түстүлэр.    

 *18 ЧААҺА.*

Үрэх баһын ыалыгар ыалдьыт, хоноһо кэлиитэ сонун буолааччы. Туох эрэ тиийэн кэлбитин курдук сэргэҕэлээтилэр." Хантан иһэр киһи буолуой?" - диэн таайа сатаатылар.  Ол икки ардыгар табалаах киһи сыарҕатын тыаһа тэлгэһэҕэ ойутан киирдэ. Ону кытта тэҥҥэ хобо тыаһа хоҥкунаата. Ону истэн, дьиэлээх оҕонньор: "Көр, ыраахтан кэлбит киһи буолла", - диэн баран көхсүн этиттэ. Эмээхсин үөттүрэҕэр түһэн уотун эргиттэ. Айан киһитэ киирэрин кэтээн ылы-чып бардылар. Дьөгүөрүйээн оҕонньор уот иннигэр олох маска олорунан кэбистэ. Эмээхсин оһох чанчыгар турда. Кыргыттар кэтэҕириин ороҥҥо олордулар.  

Утаакы буолбата, кэлбит киһи киирэн кэллэ. Кырдьык, баһыттан атаҕар диэри таба таҥастаах мааны киһи эбит. Бөрө үтүлүгүн устан дьиэлээхтэри кытта дьоһуннаахтык илии тутуста. Тас таҥаһын устан, бастыҥ тулааһын көхөлөргө ыйаата.  Киһи тас таҥаһын устубутун кэннэ Дьөгүөрүйээн болҕойон көрбүтэ. Тааскааҥҥа олохтоох, эмиэ да атыыһыттыыр, харса суоҕунан аатырбыт, быһатын эттэххэ, били "түөкүн" диэн ааттыыр киһилэрэ Арбай обургу эбит. Арбай чахчы оннугун сирэй көрөн билбиттэрэ суох. Кинилэргэ эмиэ урут иккитэ хоммуттаах этэ да, туох да куһаҕаны оҥорботоҕо. Баҕар, дьон омуннаан да кэпсииллэрэ буолуо, бу бэйэлээх киһи ама туох кыһалҕатыгар түһэн оннук буоллаҕай...  

Арбай, түөрт уонуттан тахсан эрэр киһи, үөһээ уоһугар тор курдук хара бытыктаах, олоҕо суоҕунан дьэргэлдьийбит киэҥ харахтардаах, саҥарбыт-иҥэрбит, турбут-олорбут киһи. Сарын, киэп-киэли да бэрт. Мээнэҕэ да чиэппэр күүстээҕинэн аатырыа дуо!  

Арбай Обуннуурабы дьон араастаан кэпсииллэрэ. Ол төһөтө кырдьыга-сымыйатын дьиэлээхтэр хантан билиэхтэрэй. Оҕо эрдэҕиттэн албын-көлдьүн, киириилээх-тахсыылаах, киэбирбит-киэптэҥнээбит киһи дииллэр. Ол курдук Күүстээх Арбай дуо дэтэн сырыттаҕына биир дьыл, улахан дьаҥ туран, элбэх ураһа ыала быстыбыт. Ол дьаҥ саҕана Арбай чыыстайга барбыт аатырар.  Эмиэ кэпсииллэринэн буоллаҕына, Арбай чыыстайга айаннаан иһэн таһыттан көрдөххө сэниэ соҕус ыал ураһатыгар тиийбитэ - ураһаттан биэс хаамыылаах сиргэ дьахтар өлө сытар эбит. Уучаҕыттан ойон түһэн ураһа иһин өҥөйөн көрбүтэ - икки кыра оҕо таба тириитигэр быар куустарыллан ууруллубуттарын көрөн, кини да буоллар, куттанан уучаҕын диэки ыстанан иһэн, өй булан, аҕалара ханна бардаҕай дии санаабыт. Онтон уоскуйан, ураһа таһын кэрийэ көрөттөөбүт. Ол көрө туран хараҕа биир саһаан курдук холобурдаах үрдүк лаабыска хатаммыт. Лаабыс аргы мастарыгар култаҕар мэҥкэрэлэр - хааһахтар үрүт-үрдүлэригэр кыстанан тураллар эбит. Одуулаһа түһэн баран,өрө уунан биир мэҥкэрэни көтөҕөн ылбыт. Тиһигин сүөрбүтэ уоннуу гына холбуу баайыллыбыт тииҥ тириилэрэ. Түгэҕин диэки хаһыспыта, тымтык маска кыбытылла кэлгиллибит кырынаастар. Ааҕан көрбүтэ биэс баачыка баар эбит. Арбай сэрэйбит. Бу мэҥкэрэлэргэ барыта түүлээх хааламмыта чахчы...  

Арбай маҥнай куттаммыт. "Бу эрэйдээхтэр сытыйан эрэллэр быһыылаах, көмөн барыахха дуу" дии санаабыт. Онтон итиччэ үлүгэр түүлээҕи көрөөт, онтукатын умна охсубут, эргим-ургум көрүтэлээбит... "Кэбис, кэбис. Ама да мин буолтум иһин, сүрэ бэрт" диэх курдук санаан иһэн: "Ээ, ким да билиэ суоҕа" диэн күлүгэр имнэнэн кэбиспит...  Мантан ыраах соҕус баран хонууһукпун" диэн уучаҕын миинэн, ураһаттан балачча тэйбитин кэннэ, бүтүн үөр табаны көрбүт. Таба үөрүгэр чугаһаан иһэн, биир киһи таба лабыктатын бобо харбаабытынан умса түһэ сытарын көрөөт, ити эстибит ыал аҕалара буоллаҕа диэн сэрэйбит. "Бу бэйэлээх үөр табалар иччитэ суох хааллахтара, аны ким көрүөй-харайыай? Кыыл табалары кытта буккуһан муораҕа түһүөхтэрэ. Кинилэри ким да көлө гыныа суоҕа, ким да эттэрин сиэ суоҕа" диэн иһигэр саныы-саныы, Арбай олорон эрэн өр табахтаабыт...     

*19 ЧААҺА.*

Табаҕа үөрүйэх муҥутаан, саппыйалаах тууһун сиэбиттэн хостоон таһаарбыт, онтукатын уунан көрдөрө-көрдөрө, "мах-мах" - дии-дии табаларга оргууй чугаһаабыт. Тууһу көрөөт, бүтүн үөртэн үс буур быстан уун-утары сырсан кэлбиттэр. Тууһу салаабытынан барбыттар. Арбай имэрийбит-томоруйбут. Саппаас быатын-туһаҕын булуна охсон, үһүөннэрин тутуталаан ылбыт. Бэйэтин икки уучаҕар илдьэн, холбуу туруортаан кэбиспит. Кини уучахтарынааҕар бөдөҥ, олус эмис эбиттэр. Сымнаҕастара да бэрт. Биир кэм туус эбии көрдөөн олоотоһо турбуттар.  Арбай эмиэ тууһуттан кымаахтаан ылан "мах-мах" дии-дии таба үөрүн диэки уунан оргууй баран испит да, биир да таба чугаһаабатах. Абара түспүт да, ойон тиийэн олох табатыгар иилбит саатын сулбу таһыйан ылбыт. Саата маҥнай эстибэтэх." Бэйиккэй, Лаамыга тиийэрим буоллар, уон иккитэ эстэр бинчиэстэр атыылаһыам этэ" - дии-дии саатын саана-саана, сомуогуттан чокуур тааһын ылан кырыылаах өттүнэн уган баран ыппыт. Байтаһын тыһы биирдэ ойоот, умса хоруйа түспүт. Саа хатан тыаһыттан, охтубут табаттан үргүбүт табалар соҕотохто субурус гынан хаалбыттар.  Сотору кутаа уот өрөһөлөнө умайбыт. Арбай чохороон сүгэтинэн таба силиилээх уҥуоҕун охсубут. Сынньана-сынньана өр аһаабыт. Өйүө гынаары уонча үтэһэ эти үөлбүт. Табаларын өртөөн ыытан баран бэрт кытаанахтык утуйан турбут. Бэл өлөрдүү кытаанахтык даҕаны утуйа сыттаҕына лаабыс аргы маһыгар ууруллан турбут кылааннаах түүлээх өйүттэн арахсыбатах: "Бу үрэх баһыгар ким ылбыта хантан биллиэй. Хайа, сотору үөн-көйүүр да ыһан, туһа да буолбат ини... Хата ыла охсон Лаамылаан хаалыахха. Түбэлтэтигэр, биэс көлө табаланным дии..."  

Чыыстайга бултуу барбыт ааттаах Арбайдара Лаамыга тиийэн эргинэн, арыгылаан-хаартылаан, күннээн, көрүлээн ахан сылдьар сураҕын истибиттэр. Билэр дьоно Кыыллаахтан сылдьар дьон түбэһэ көрбүттэр. "Долбуурдаах уола Хабыччалаах дьаҥҥа имири эстибиттэр. Баайын, муспут түүлээҕин ким эрэ илдьэ барбыт!" диэн кэпсээн Лаамыга тиийэ иһиллибит.  Ону истээт, Арбай Обуннуурап тиэтэл бөҕөннөн аҕыс уучах ындыыта табалаах, бурдуктаах түбэһиэх тоҥус сиригэр түһүммүт. Кини ханна баара да биллибэт. Иннэ кэриэтэ сүтэн хаалбыт. Үгүстэр Хабычча түүлээҕин кини ыллаҕа диэн сэрэйэллэрэ. Ол эрээри ким да чопчу билбэт этэ.  Бу дьыала күннэр, дьыллар аастахтарын аайы, улам симэлийэн, умнуллан барбыт. Хараҥа тоҥустарга муҥур ыраахтааҕы курдук туттубут Арбай атыыһыт, кэмниэ-кэнэҕэс, оччотооҕу кырдьаҕастар өлөн-сүтэн баранан эрдэхтэринэ, Кыыллаахха эргиллэн кэлбит эбит...     

*20 ЧААҺА.*

Арбай Обуннуурап кэпсээнин ыспытынан-тохпутунан барда. Уола диэн сир чугаһынааҕы тоҥустарга эргинэ тахсан иһэн бу таарыйбыт. Бэрт киэҥ сиринэн сылдьыбыт. Эргиэнэ бэркэ табыллыбыт.  Ыалдьыты арыый иттэ түспүтүн кэннэ остуолга ыҥырдылар. Арбай иччилээх харахтарынан Даайыһы көрүтэлээн ылар. Икки сыллааҕыта букатын кыра кыыс этэ. Ол ыккыардыгар төлөһүйбүтэ, улааппыта сүрдэммит... Хоммокко ааһыах буолбут Арбай аны бу ыалга хонор буолла. Табата да бэйэтэ да сынньаныа үһү.  

Дьиэлээхтэр хоноһону бэркэ диэн маанылаан хоннордулар. Утуйаары сытан Арбай улахан толкуйга түстэ. Даайыс толору түөһэ, кэтирээн эрэр ласпаҕар самыыта, кута курдук толору этэ-сиинэ Арбайы төбөтүн эргитэн кэбистэ. Арбай бу кыыһы кэргэн ыллаҕына табыллыыһы. Саас да ыраатта. Кини ыйытыа эрэ кэрэх. Кини баай. Кини күүстээх. Оҕонньордоох эмээхсин биллэн турар сөбүлүөхтэрэ. Онтон кыыс дьонун тылыттан тахсыа суоҕа. Хайа, уонна кини үрэх баһыгар бүгэн үөскээбит муҥкук оҕочоос кыыска сирдэрэ да сылдьыа дуо?! Сарсыарда Арбай табаларын сылгылыы оҕонньор хайаҕа таҕыста. Кыыс мас тиэйээри, ала оҕуһун хотонтон таһаара сырытта. Арбай уот иннигэр аргынньахтаан олорон, эмээхсини кытта сэһэргэһэ хаалла.

- Бу эһиги хантан чэй, табах, бурдук, таҥас-сап булунаахтаан олорор бэйэҕит буолла? - диэн кини улаханнык аһыммыт киһилии ыйытта.

- Тукаам, ханнааҕыта кэлиэ буоллаҕай, эчи суох, букатын быстаран эрэбит, - диэн буолла эмээхсин. - Бу Кыыллаах атыыһыттарыттан кыратык атыыласпыт чэйбитин кэмчилээн-кэмчилээн таҥара, баскыһыанньа күннэргэ эрэ иһэн бүтэрдибит. Эгэ, табах баар буолуо дуо? Мотуруона эмээхсин уокка өрөн турар чыҥыллалаах этин мас үтэһэннэн эргиппэхтиир.

Арбай аһынар:

- Кырдьаргыт, буорайаргыт дьэ кэлбит. Хата,дьоно эһиги буолаҥҥыт,бачча буруо таһааран олороохтуугут, - диир уонна таһырдьа тахсан сыарҕатыттан бүрүөһүннээх табаарынай дьааһыгын аста. Чэй аҥарын, уонча муунта бурдугу, аҕыйах сэбирдэх табаҕы эмээхсиҥҥэ киллэрдэ.

Мотуруона эрэйдээх үөрэн титирэстии түстэ:

- Тыый, тоҕойуом, бу абыраатаххын... Бэйи, оттон, атыыта? Биһиэхэ үп диэн...

- Суох, суох, эдьиэй! - диэн Арбай саба саҥарда. - Атыыта суох босхо биэрэбин. Дьоҥҥо итиччэ туһалаабыт киһибин, - диэн баран, Арбай үөһэ-аллара көрүтэлээн кэбистэ.  Эмээхсин үөрүүтүттэн хайдах баһыыбалыан булбат.  

Оҕонньор табалары аҕалан, хоноһо буоллаҕына сыалаах сылгы этин тото-хана матыйан барара кэллэ.

- Дьиэлээхтэр, быраһаайдарыҥ. Аны икки ыйынан эргиллэн кэлиэм. Эһиэхэ биир сүрдээх улахан наадалаахпын, ону кэлэн иһэн этиэм, - диэтэ Арбай, таҥнан бүтэн тахсаары туран.

- Эн диэтэх киһи, ол биһиэхэ туох наадалаах эбитиҥ буолла? Чэ, этээр, быраһаай! - диир оҕонньор.  Хоноһолоро тэптэрэн хаалла. Дьиэлээхтэр чэй өрүннүлэр. Сотору Даайыс кэллэ. Эмээхсин Арбай Обуннуурап чэй, табах уонна бурдук харайан барбытын, дьонун үөрдэ охсоору, ыксал үлүгэрдик кэпсээтэ уонна табаҕы, чэйи сыттыгын анныттан сулбу таһытан аҕалан көрдөрдө.

- Куһаҕан, үөннээх киһи дииллэрэ, хайаан ол биһиэхэ бу үлүгэр үтүө санаата кэлбит бэйэтэй? - диэн оҕонньор муодарҕаата.

- Бука, босхо биэрбэтэҕэ буолуо. Баҕар ыараханнык сыаналыаҕа, тоҕо да эмиэ ылбыккыный?! - диэн Даайыс ийэтин сэмэлээтэ.  Ол эрээри ууран кэбиһиэҕи - саппаас суоҕа кыһайар. Онон ыларга сөбүлэстилэр.      

*21 ЧААҺА.*

*ЫНЫРЫК ХОНОҺО.*

Тымныы арыый мүлүрүйэн, күн-дьыл сааскытыйа майгыланан эрэр. Ынахтар ойбон,дьиэ ыккардыгар өкчөҥүнэн сырсалларын көрө-көрө, Даайыс үөрэр уонна ынахтарын кэннилэриттэн сүр чэпчэкитик килэркэй сааскы суол устун дьиэрэҥкэйинэн тэбэр, күөх сиидэс ырбаахытын тэллэҕэ тэлээрэр.  

Даайыс ойбонун алларан, сүөһүлэрин уулатан баран, дьиэтигэр киирбитэ, Арбай кэлэн кэпсии-ипсии кута-симэ олорор эбит. Даайыһы сытыы уоттаах харахтарынан, үөһэттэн атаҕын тумсугар тиийэ иҥсэлээхтик одууласпахтаан ылла, онтон ойон туран илии тутуһан дорооболосто.  

Кыыс кыбыстыбыттыы хаҥас диэки барда.  Арбай саҥата суох олорбохтуу түстэ уонна кэпсээнин эмиэ салҕаан киирэн барда:

- Дьэ, оннук диэтэҕиҥ,Дьөгүөрүйээн. Уола тоҥустара үчүгэйдик бултаабыттар. Мин дьолбор, атыыһыттар быыстара буолан биэрдэ. Табаардаах, бурдуктаах этим. Чэй, табах да баара. Онтукайдарбын үчүгэйдик батаран, санаам көнөн иһэр. Күндү түүлээҕи, саһылы, кырынааһы, тииҥи тутуһа түстүм. Сарыы, таарбаҕан эҥин туһунан этиллибэт даҕаны.

- Кырдьык, үчүгэйдик табыллыбыккын, - диэн баран, Дьөгүөрүйээн, уот иннигэр аргынньахтаан, быарыгар туттан олорор эргэ куобах истээх сонун көннөрүннэ.

- Табыллан. Дьэ онтон аны билигин Лаамы куоратыгар баран, күндү түүлээхпин атыылаан, аһы-таҥаһы тоҕо тардан кэлиэм турдаҕа дии. Чэ, быһата үтүө билсиилээҕим, Дьөгүөрүйээн, күлүккэр имнэнэн кэбис. Санаам табылыннаҕына мин кыраҕа кэчэһэ турбат киһибин.  Дьөгүөрүйээн, тугунан кини санаатын табарын кыайан өйдөөбөккө күдээринэ мичийэн эрэ кэбистэ.

- Кырдьыга баран, ханнык да дьааманы аһынан-таҥаһынан толору кутан кулу диэтэххэ, ону баҕас кэрэйбэт киһибин! - диэн баран, Арбай түөһүн мөтөтөн, абына-табына бытыктаах сэҥийэтин имэриммэхтээтэ уонна хаҥас диэки ийэтигэр көмөлөһөн, саҥата-иҥэтэ суох ас астаһа сылдьар Даайыс диэки хараҕа хатаммахтаан ылла. Даайыс эбии кыбыста санаата. Аҕата көхсүн этиттэ онтуката ынчыктыыр курдук иһилиннэ. - Миэхэ Лаамыга билсии-көрсүү дэлэй киһитэбин. Саамай улахан атыыһыттара - ол мин доҕотторум. Ас бөҕөтүн аһаабыт, күндү бөҕөтүн көрсүбүт бэйэм бу олороохтоотоҕум эбээт.  

- Оннук буолумуна.  

Киэһээ аһылыкка Арбай биир иһит испиири остуолга туруоран кэбистэ. Дьиэлээхтэр биир кыракый чааскыттан ордугу кыайан испэт дьон буоллулар. Онуоха да холуочуйан сөп буолбут кырдьаҕастар арыгы иһэрпит киһиэхэ "баһыыба" үрдүгэр "баһыыба" бөҕөтүн кута-симэ олордулар. Кэпсэтии, эйэлэһии үгэнин саҕана хоноһо:

- Дьэ, үөлээннээҕим, эн Дьөгүөрүйээн оҕонньор уонна эн, Мотуруона эмээхсин! - диэн Арбай туох эрэ улаханы этэр сиэринэн, оҕонньордоох эмээхсин диэки дьоһуннаах баҕайытык көрүтэлээн ылла. - Мин тугу этэрбин болҕойон истэн олоруҥ. Мин Уолаҕа барарбар бу кыһын сүрдээх улахан наадалаахпын диэн этэн турардаахпын, онтукабын дьэ билигин иһитиннэрэргэ тиийэбин.

- Өстүбэһи да, кырдьык, бу күһүн тугу эрэ этэрдээхпин диэтиҥ этэ дуу? - эмээхин холуочуйбучча күө-дьаа буола түстэ.

- Чэ, туох үгүс-элбэх төгүрүтүүтэй, быһаччы кэпсэттэхпит дии. Мин эһиги оҕоҕутун, Даайыһы, сөбүлүү көрөбүн. Билэргит курдук, бэйэм кэргэнэ суох, сулумах киһибин. Чэ, онон быһата эһиги оҕоҕутун ыйыта кэлэн олоробун, - инньэ диэн баран, оҕонньордоох эмээхсин чааскыларыгар эбии арыгы кутуталаата уонна аргыый аҕайдык иннилэрин диэки анньыталаан биэрдэ. Онтон хоруй күүтэрдии саҥата суох дьиппиэрэн олордо. Даайыс итини истэн сиргэ эрэ тимирбэтэ. Сирэйэ кытаран хаалла. Хайдах буолуон булбакка, сөмүйэтин төбөтүнэн тэриэлкэтин тарбаата.  

Мотуруона эмээхсин, "оҕо сөбүлүүрэ буоллар, син да буолуо этэ" диэбиттии, Даайыһын диэки көрүтэлээн ылла, онтон Арбай дьиппиэрбит модороон, тыйыс сирэйин көрөн,Даайыс эрэйдээххэ букатын сөбө суоҕун бэлиэтии санаата. Арбай хоруй тылы ситэ күүппэккэ эрэ: - Биир кэргэни иитэр баайдаах, үптээх киһи курдук холунабын, таҥаһынан дьадатыам, аһынан аччыктатыам дии санаабаппын. Бэйэҕит да кырдьан эрэр дьоҥҥут. Өйүүр-убуур киһиэхэ наада буолуохтааххыт... Мааҕын эппит тылбын билигин да бигэргэтэбин: эһиги миигин ханнык да дьааманы аһынан-таҥаһынан толортордоххутуна, томточчу кутан биэрэр киһибин! "Дьонум, үпкэ ымсыыран, күүстэринэн умса анньан биэриэх бэйэлэрэ буоллаҕа" диэн Даайыс хайдах буолуон булбакка, остуолга букатын умса нөрүйдэ. Дьоно буоллаҕына, өмүрдэн хаалан, туох да диэн хоруйдуу охсубатылар.  Дьиэ иһэ уу-чуумпу буолан, дьэбин уоһуйан хаалла. Арбай кэтэһэн, дьиэлээх киһини тобулу көрөн олордо... Онтон кэмниэ-кэнэҕэс, Дьөгүөрүйээн төбөтүн көтөҕөн, нэһииччэ тыл быктарда:

- Эн этэриҥ сөп... - диэн иһэн тохтоото. Арбай сэргии иһиттэ, дьиппиэрбит сирэйэ-хараҕа ирэ түстэ. "Дьэ,бүттүм" дии санаата кыыс.     

*22 ЧААҺА.*

- Даайыс... - өр күүттэрэн баран, оҕонньор тылын салҕаан барда, - биһиги көрдөр харахпыт дьүккэтин, көтүрдэр тииспит миилэтин кэриэтэ саныыр оҕобут. Биһиги кыһалҕалаах, дьадаҥы дьоммут. Тардар табах, иһэр чэй, таҥнар таҥас - ол барыта биһиэхэ тиийбэтэ, күндүтэ биллэр... Инньэ диэн баран, Дьөгүөрүйээн оҕонньор эмиэ тохтоото, тыын ылла. "Бүтэн эрэбин, бүтэн эрэбин! - кыыс ыксаан, салгыны эҕирийбэхтээтэ. - Ол эрээри... ол эрээри биһиэхэ туохтан да күндү кыыспыт, Даайыспыт... "Оо, аҕам эрэйдээх, кыыһыҥ муҥнааҕы аһын!.."

- Дьэ, онон? - Арбай саҥа аллайда. - Онон диэн... оттон, оҕобут бэйэтин санаата билиэхтээх... Мин бэйэм өттүбүн ыллахха, кэнним ырааппыт, инним чугаһаабыт киһи, кини көҥүлүн былдьаан, эргэ биэрэр санаам суох...

- Оччоҕо Даайыс сөбүлүүрэ - сөбүлээбэтэ быһаарар буоллаҕа дии?

- Оон - нук! - диэн баран, дьүккүс гынна Дьөгүөрүйээн.  Арбай сүр улуутуйбуттук көтөҕүллэн кыыс диэки баран истэҕинэ, Даайыс саба сапсыйда уонна саҥата аймана түстэ:

- Эчикийэ суох, мин сөбүлээбэппин, киэр буол, - диэн кыыс ытаан сарылаата уонна оһох төрдүн диэки ыстанна.  

Арбай соһуйбутун омунугар,икки илиитин даллатта уонна сүр суоннук:

- Туох даа?! - диэн кыыһы батыһа көрөн хаалла уонна оҕонньор диэки эргиллэн көмөлөһүннэрэр киһи курдук көрдө. Оҕонньордоох эмээхсин, "оҕо сөбүлээбэт, хайыахпытый диэбиттии сукуһан олордулар. Арбай ол ыккардыгар өмүттүбүтэ ааһан, хат саҥаран барда:

- Кырдьаҕастарга, төрөппүттэргэ ааттаах дьоҥҥо сүбэлиибин даҕаны: эһиги түөһэйимэҥ, эдэр оҕо кэмчиэрийэрэ диэн баар. Өйдөттөххүтүнэ, тылгытын ылыннардаххытына,Даайыс оччо өчөһө барыа суоҕа. Ночоотуруоххут суоҕа. Эһиги тыыннаахыт тухары аскытынан, таҥнар таҥаскытынан тэрийэ туруом. Ол баҕас бэйэ холун иһигэр баар дьыала!

- Даайыс, тоойуом, эн туох дии саныыгын итини, - диэн оҕонньор аргыый туран кыыһын диэки хаамта.

- Итинтэн атыннык этэрим суох! - диэн кыыс тыйыс куолаһа оһох кэнниттэн иһилиннэ.

- Оҕом тыла ити. Сөбүлээбэт киһини күүһүнэн биэрэр таҥараҕа да айыылаах суол буолухтаах, - диэн сэмэй куолаһынан оҕонньор барахсан кэпсэтиини түмүктээтэ.

- Дьэ,онон?..

Итиннэ ким да тугу да хоруйдаабата.  

Арбай туран төттөрү-таары хаамыталаата. Улам абаран, кыыһыран истэ. Кырдьыга, кини бэйэлээх буолан баран, бу дьадаҥы, туга да суох оҕонньордоох эмээхсин саҥардыы улаатан эрэр кыыстарыгар сирдэриэм диэн түһээн да көрбөтөх, биттэнэн да билбэтэх эбит. Улаханнык атаҕастаммыт курдук сананна. Ол да буоллар, туһа тахсыбата билиннэ. Аккаас аата аккаас буолла. Арбай олоро түһэн, ордон хаалбыт чааскылаах аыгытын биир тыынынан түһэрэн баран, уоһун саламмахтаата.

- Ол аата миигин сирдэххит дии! - диэн баран иччилээҕинэн ыардык көрөн ылла.

- Оҕо сөбүлээбэт, ону хайыахпытый? - диэн баран оҕонньор дьиппиэрэн кэбистэ. Итинтэн ыла кэпсэтии кыайан тахсыбата.     

*23 ЧААҺА.*

Арбай бастыҥ ороҥҥо таҥаһын тэлгии бырахта. Кылгас быыһык саҕынньаҕын санныгар иилэн таһырдьа таҕыста. Ыыппыт табалара эргийэн кэлэн, күрдьүгү табыйа сылдьаллар эбит. Ону көрөн Арбай өрүү хармааныгар укта сылдьар саппыйалаах тууһуттан кымаахтаан ылан "мах-мах" диэбитигэр икки ньуоҕу табата сырсан чачыгыраһан кэлэн, былдьаһа-былдьаһа сүр минньигэстик тууһу салаан ньалыбыраттылар.  

"Көр, бэрт ичигэс түүн эбит ээ, - дии санаата Арбай. - Бачча саакка киирэн баран, хата баран хаалымына, манна да хонон диэн... Суох, ол эрээри кэбис, мин диэтэх киһи маннык баҕайылартан сүгүн үүрүллэрим сатаммат. Абата бэрт!.. Бэйи эрэ, кыыс хаҥас ороҥҥо утуйар этэ дуу?.. Баҕар, кырдьык өйүнэн аккаастаабатаҕа буолуо. Онон бэйэтин кытта түүн тиийэн кэпсэттэххэ хайдах буолуоуй? Арай оннугар сатаныыһы. Хата, сөпкө өй буллум. Биһиэхэ күүс-күдэх да баар..." Тохтоон толкуйдуу турда, онтон өссө туус бэриһиннэрээри кэлэн үҥүлүһэ турар табаларын муннуларыттан киэр анньыталаан баран, дьиэ диэки түөһүллэҥнии турда.  

Ааны күүскэ аһа тардан киирбитэ ыала утуйан эрэллэр эбит. Даайыс, кини сэрэйбитин курдук хаҥас ороҥҥо сыппыт. "Чэ,хата хаптайдыннар!" - дии санаата. Арбай уонна арыгытын тобоҕун моонньуттан күөмэйигэр таҥнары куттан кэбистэ,онтон им-ньим сыгынньахтанан, улаҕа диэки хайыһан, утуйбута буолан, муннун тыаһатан баччыгынаата.  

Сотору оһох уота умуллан, улам өһөн барда. Дьиэлээхтэр оронноругар балачча өр эргийбэхтээн, санаарҕаабыттыы ыҥыранан-ынчыктаан баран утуйан буккуруһан хааллылар. Дьиэ иһэ букатын хараҥарбытын, дьон кытаанахтык утуйбуттарын кэннэ, аргыый суорҕанын сэгэтэн, оронугар олоро түстэ. "Түүн хараҥа - бу мин түүнүм, мин атаһым-доҕорум, кини маннааҕар буолуохха миэхэ көмөлөспүтэ диэн, бэйэ бодотун тардынан, туран аргыый хаҥас диэки үөмтэ...  Утаакы буолбата, Арбай эрэммит хараҥата соҕотохто үрэл гынна.

- Киэр буол, киэр буол!... Даайыс часкыйар саҥатыттан, төрүт да сэрэхтик утуйбут Дьөгүөрүйээн оҕонньор уһукта биэрдэ. - Аҕаа, аҕаа, абыраа!.. Оҕонньор сүрэҕин уот аһыйда, тура эккирээн, хаһыытаата:

- Тугуй бу, туох алдьархайай!..  

Харсыттан тахсыбыт итирик Арбай кыбыста да барбата.

- Доҕоор,хоноһо киһи хайдах буолаҕын? Кэпсэтии сатаммата да,онон бүттэҕэ дии! - диэтэ оҕоньор аҕылаабыт, ыксаабыт куолаһынан.

- Аҕаа, аҕаа, өрүһүй!.. - диир хаһыы эмиэ күүскэ айманна. Оҕонньор ону истэн, сырдык-хараҥа икки ардыгар киирдэ.

- Арбай хара баранаах, итинник буоллаххына кэпсэтиэхпит!.. - дии-дии оһох аттыгар өйөнөн турар үөттүрэх үрдүгэр түстэ.

- Аар-дьаалы оҕолор, мин туох куһаҕаны оҥорбут үһүбүн?! Мин барбах бэйэтин кытта кэпсэтээри кэлбитим, онтон куттанан ньааҕыныыр. Аата, көҥөнүөх сир баппатаҕын, улахан дьаалытын! - диэн ботугураан баран, туран оронугар барда.

- Эн, манна атаҕастыы-баттыы кэлбит эбиккин. Киэр бар! Икки харахпар көстүмэ! - дии-дии Дьөгүөрүйээн бөтүөхтүү турда. Арбай таҥна туран, хат абааһыта киирдэ. "Сибилигин дьууктаталаан кэбиһэн баран барымына!" - дии санаата. Таҥнан бүтэн баран: "Хайыыбын?" диэх курдук саҥата-иҥэтэ суох буугуначчы тыына-тыына турбахтаата." Чэ,бэйи!" иһигэр саана санаата. Онтон утуйар таҥаһын кыбыммытынан тахсар ааҥҥа тиийэн баран эргилиннэ:

- Дьөгүөрүйээн оҕонньор, атаҕастаан-баттаан, сир буор сирэйдээн ыыттыҥ. Хойут аахсыахпыт, ону өйдөөн кэбис! - диэн баран тахса турда.     

*24 ЧААҺА.*

*_ҮРЭХ ТӨРДҮН ЫАЛЫГАР._*

Дьөгүөрүйээн оҕонньордоох Сэмэн Атас диэн доҕордуу тоҥустарыттан биир сыарҕа табаны уларсыбыттара. Бүөккэ дьолугар бэртээхэй диэн ньуоҕу табалар түбэспиттэрэ. Кини дьиэтиттэн ыраах Үрэх Төрдө диэн сиргэ бултуу барбыта. Манна диэн эттэххэ, оччо ыраах аҥаардас булдун эрэ эккирэтэн барбатаҕа. Бүөккэ баайдарга хамначчыт сылдьан, бу Үрэх Төрдүн биир кыыһын Маайаны сөбүлүү көрбүттээҕэ.  

Биир сайын Кыыллаахха баран бөтүрүөп куйааһын саҕана биир ыйы быһа кирпииччэ үктэспитэ. Өҥүрүк куйааска күнү быһа үлэлээн тириппит-хоруппут, сирэйдиин-харахтыын, илиилиин-атахтыын бадараан бөҕө буолбут Бүөккэ чугас соҕус көҥүскэ суунан баран иһэн лиэкэр дьиэтин таһынан ааһара. Ол баран иһэн биир кыыһы көрсөрө. Кэлин билбитэ ол хараҕын эмтэтэ сылдьар үрэх төрдүттэн кэлэ сылдьар Маайа кыыс этэ. Бүөккэ ол аатын, хантан тоҕо кэлэ сылдьарын эрэ билбит, хам-түм,быһыта-орута кэпсэппит кыыһа өйүттэн тахсыбат буолан хаалбыта. Хайдах эрэ көрүөн баҕарар санаата күүһүрэн испитэ. Кыыс үлэлии турар сирдэригэр кэлэ сырыттаҕына, тоҕоостоох түгэн баарын үрдүнэн, быһаарыылааҕы тугу да кэпсэппэккэ хаалбытыттан уол олус кэмсиммитэ. Оннооҕор таҥаһын-сабын абырахтаан биэрбитигэр киһилии баһыыбалаабатаҕа дии... Хайдах дьоллоохтор, кыыһы кытта көрсө түһээт, саастарын тухары билэр, билсиһэр курдук сатаан кэпсэтэн, күлэн-оонньоон бараллара буолла диэн Бүөккэ ордугургуу саныыра. Кыыс аргыс дьону кытта Үрэх Төрдүгэр барар күнүгэр эмиэ аара көрсүһэ түһээт: "Буөккээ, биһиги диэки охсулуннаххына сылдьаар", - диэбитэ уолу ордук эрэҥкидиппитэ. "Арааһа, сөбүлүүр быһыылаах, ол иһин эппитэ буолуо", - диэн санаан ааһара.  

Буур табалар тылларын былас түһэрэн, аҕылаһан-мэҥилэһэн, биир кэмник бэдьэйэ сиэлэн истилэр. Иччилэрэ "чоо!" диэн баран, уҥа диэки ньуоҕутун тарта. Таба ходьох гынан түргэтээтэ.       

 * * *  

Булчут барык-сарык буолуута үрэх төрдүн ыалыгар чугаһаабытын биллэ. Айаннатан иһэр омоон суола икки өттүнэн хойуу тиит мастардаах кыараҕас үрэх устун барара. Ол курдук баран иһэн суол уҥа диэки халыйда. Үрэҕи туораан, намыһах эниэни тахсарын кытта, халыҥ хаарынан бүрүллүбүт балаҕан көһүннэ. Бүөккэ мастыы турар киһини көрөн, Сахаар оҕонньор буоллаҕа диэн сэрэйэ санаата. Оҕонньор, сыарҕа тыаһын истэн, сүгэтин өссө биирдэ көтөҕөн иһэн тохтоон, одууласта. Саралаан хаалбыт бэргэһэтин таһынан ибилиттибит саал былаатынан сирэйин тууна бааммыт. Куобах өрөҕөтө истээх сонун богдоччу курдаммыт. Айан киһитэ тэлгэһэҕэ тиийиэр диэри, хайалара буоллаҕай диэн, таайа сатаата.

- Дорообо, - диэтэ Бүөккэ табаларын баайаат.

- Хайаларын оҕото эбитиҥ буолла? - оҕонньор кэһиэҕирбит куолаһынан ыйытта.

- Кэрэхтээххэ олохтоох, Дьөгүөрүйээн оҕотобун.

- Дьөгүөрүйээн даа? - сэргии түстэ оҕонньор. - Ол аата Бүөккэ диэн буоллаҕыҥ, мин оҕом Кыыллаахха сылдьан эмтэнэн кэлэн баран кэпсээн турар... - дьиэлээх оҕонньор сүгэтин дүлүҥ үрдүгэр уурда. Уол симиттэ санаата.  

Оҕонньор,кыһыҥҥы таҥастаах обургу киһи хайдах да батан киириэ суоҕун курдук намыһах ааннаах балаҕан халҕанын хаахынатан аһа баттаата. Бүөккэ киириэх курдук туттан иһэн, чугурус гынна. Дьиэҕэ киириэм диэбитэ - хотон эбит. Ааны бүөлүү саадьаҕай кунан бааллыбыт. Аһара көрдөххө, хабыс-хараҥа, кып-кыараҕас.

- Тукаам, ити кунаны халбарыччы үтүрүй. Баара суоҕа үһүөйэх ынахтаахпыт. Ичигэс буоллун диэн, бу хотоммут айаҕынан киирэбит. Ону баалаама, - оҕонньор, сырдык буоллун диэн аанын саппакка аһан турда. Тымныы салгын кутуллан, туох да көстүбэт күдэнэ бурҕайда.

- Тугу да көрбөппүн, - Бүөккэ буруйдаммыттыы ботугураата.     

*25 ЧААҺА.*

- Тоойуом,Маайыс! - диэн ыҥырда оҕонньор.- Ыл, тымтыктанан кэл, хоноһо кэллэ, дьиэҕэр аһар. Сотору уот кылам гынна. Ханнык эрэ ынах, иччитэ иһэрин билэн, ыҥыранна. Чахчы кини, тымтык уматан иһэр эбит. Кыыс да көрөөт, уолу биллэ. Бүөккэ тугу да гыныан булбата. Мух-мах буолан көнчөллөн турда. Маайыс чугаһаан кэлбитигэр, дорооболоһорун да умнан кэбистэ быһыылаах. Тымтык туппут кыыһы батыһан иһэн, талкы мастан иҥнэн охто сыста...

Дьиэлээх оҕонньор олус ыалдьытымсах киһи буолан биэрдэ, хоноһотун таҥаһын күүһүнэн сыгынньахтаан,бэркэ кичэйэн, сахсыйан баран ыйаата. Бэргэһэтин, саал былаатын илдьэн, оһох чугаһыгар сис маска куурда ыйаан кэбистэ.  Бүөккэ сыгынньахтанан баран, уҥа ороҥҥо олорон, өйдөөн көрбүтэ, оһох чаньчыгар биир эмээхсин туох эрэ тириитин сараҕыта турар эбит. Уол ийэлэрэ эбит буоллаҕа дии санаата. Кырдьык,бу дьиэлээх эмээхсин Оппуруос диэн, кини хоноһотун дьиибэргээбит курдук көрүтэлээтэ. Көлөһүн иҥэн лаҕыран хаалбыт даба ырбаахытын бобо курдаммыт тэрэппиискэтин көннөрүннэ.

- Эмээхсин,бу Кэрэхтээх Дьөгүөрүйээнин оҕото, - диэтэ уонна тугу эрэ сибис гынна. Онтон үтүлүктээх бэргэһэтин ылан, тэп курдук туттан тахсан барда. Утаакы буолбата, хас да кырбас эти киллэрбитин эмээхсинэ ылан күөс өрөр түбүгэр түстэ.  

Оҕонньор хоноһотун кытта ирэ-хоро бэрт өр сэһэргэстэ. Кыыһа ийэтинээн кинилэр сэһэннэрин эмиэ бэркэ сэрҕэҕэлээн истэ олордулар. Онтон оҕонньор туран хоноһотун оронун оҥорон биэрдэ. Кыыс кинини кытта бастаһа биллэрик ороҥҥо утуйар эбит. Уол, бэрт өр уута кэлбэккэ, ону-маны эргитэ саныы сытта. "Киһи илиитэ тиийиэ эбит ээ, төбөтүттэн имэрийэн ылбыт киһи баар ини" диэн хаста да илиитин уунан көрө-көрө тардынан истэ. Санаатыгар, кыыс даҕаны, утуйбакка кини сүрэҕэ тэбэрин иһиллии сытарга дылы. "Дьэ, көлөөк да киһибин быһыылаах... Бэйи, сарсын, барыам иннинэ, иккиэйэх хаалларбыт эрэ, саныыр санаабын этиэм буоллаҕа". Хас да күн булду эккирэтиһэн сылайбыт-элэйбит уол ити курдук саныы сытан устунан утуйан хаалла.       

* * *  

Уһуктан кэлбитэ дьиэлээхтэр турбуттара ырааппыт. Эмээхсин алаадьы оҥоро охсубут. Кыыс чэй оргута сылдьар. Оҕонньор мас көтөҕөн киирдэ. Чэйдии олорон оҕонньор бүгүн Бүөккэ хайа диэки бултуу барарын ыйыталаста. Чугас эргин булт бараммытын игин кэпсээтэ. Чэйдээн бүтэн, оҕонньор мас мастыы таҕыста. Эмээхсин хотонугар киирдэ. Иккиэйэх хаалалларын кытта, уол ону этиэм,маны этиэм диэн эрдэттэн хаһаана сылдьыбыт тыллара уостан,симэлийэн хааллылар. Кыыс иһитин хомуйа-хомуйа:

- Ыраах да бултуу кэлбиккин! - диэтэ уонна тугу эрэ күүппүттүү дуу, ыйытаары гыммыттыы дуу кини диэки көрдө.

- Ээ, биһиги диэки булт мөлтөх буолан, быйыл ыраатарга тиийдибит, - диэн иһэн мух-мах буолла, хотон диэки көрө-көрө хоонньуттан туох эрэ кыра суулааҕы ороон ылаат, кыыска туттаран кэбистэ.

- Тугуй бу? - кыыс соһуйда.

- Былаат!..

- Ол туох былаатай?

- Кэһиим...

- Ол хайдах?.. - диэт кыыс иҥэ тэтэрэ түстэ, былаатын тэниччи тарта, баанан охсон кэбистэ. Уол туох эрэ буруйу оҥорбут курдук сирэйэ кытаран хаалла, муус түннүк кырыатын тыҥырахтыы турда.

- Хоноһобут бара илик эбит дуу? Били оҕонньор ханна түһэн хаалла?- диэн уоһун иһигэр ботугуруу-ботугуруу оһоҕор тиийэн мас быраҕан биэрдэ. Онтон баран иистэнэр иһитин хаһыста.  

Аны оҕонньор киирэн кэллэ.

- Тукаам, табаларгын аҕаллым, үтүө барахсаттар эбит, - үтүлүктээх бэргэһэтин аан көхөтүгэр ыйаан баран, таҥастыын оһох чанчыгар турар олох маска олорон баран хамсатыгар табах уурунна. "Муҥ да эбит, эмиэ тугу да кэпсэппэккэ хааллым" диэн саныы-саныы, ыраахтан сылдьар киһи быһыытынан, таҥаһын-сабын дьапсынна, Бүөккэ барардыы оҥоһунна. Кыыс кини диэки кылап гына көрө-көрө, биллэрик ороҥҥо олорон эрэн, иистэммитэ буолла.

- Тукаам, эдэр киһи ,бу диэки сырыттаххына, биһиэхэ таарыйан ааһар буол. "Суол киһитэ сонуннаах, ыркый ыала ыалдьыттаах" диэн өс хоһооно баар. Биһиэхэ, үрэх баһын ыалыгар, биир эмит ыалдьыт, хоноһо сылдьан ааһара баҕалаах, - диэтэ Сахаар оҕонньор хоноһото тахсаары турдаҕына.  

Бүөккэ тэлгэһэттэн балачча хоҥнон, эргиллэн көрбүтэ - Маайа тахсан батыһа көрөн турар эбит, кини эргиллибитигэр, били бэлэхтээбит былаатынан далбаатаата. Ол ыккардыгар уол үрдүк сыырдаах дириҥ хотоолго түһэн, хайа-хайалара көстүбэт буолан хааллылар.

*26 ЧААҺА.*

*_ИЛИИ ОХСУҺУУ._*

Арбай таастыы тимирэн хаалбыта. Атастыыраптар маҥнай утаа улаханнык дьиксинэн олорбуттара. Онтон улам-улам уоскуйан, урукку куолуларыгар түһэн истилэр. Сааһы сайын солбуйда. Сир дойду тупсан айылҕа күөҕүнэн чэлгийдэ. Маннык үчүгэйгэ ким оччо санааҕа-онооҕо баттата, куттана-дьиксинэ сылдьыай? Арбай да буолтун иһин, үптээх-астаах киһи, тоҕо эмиэ оччо айылаах олорор кинилэртэн, арыычча олорор дьадаҥы муҥнаахтартан, тугун былдьатан, иэстэһэ хайыы сырыттаҕай? Көннөрү, уоҕар, кыһыытыгар эрэ куттаары сааммыта буолла ини.  Онуоха эбии Атастыыраптар өттүлэриттэн улахан уларыйыы, букатын күүппэтэх өттүлэриттэн,тахсан истилэр. Кинилэр аны ол түбүгэр түһэн, өйдөрө-санаалара ол диэки түһэн хаалла.      

* * *  

Ол курдук биир күн Дьөгүөрүйээн оҕонньордоох дьиэлэрин таһыгар алта-сэттэ ат кэлэн баайылынна. Ыраах айантан сылайан, күүстэрэ өһүллэн кэлбит аттар төбөлөрүн умса анньан сукуһан тураллар.  

Кыракый балаҕан иһэ дьонунан туолбут. Олор ортолоругар Кыыллаахтан бурдугунан, чэйинэн эргинэ кэлбит, маҥхайан эрэр баттахтаах, симириҥии көрбүт кыараҕас харахтаах, эргэ күөх хаарыс ырбаахыны кыһыл таҥас курунан бобо курдаммыт Сэмэн Дьөгүөрэп оҕонньор баар. Кини бастыҥ ороҥҥо оллоонноон олорон Кыыллаах сонунун кэпсиир. Кини ат көрөөччү уола аҥаар тарбаҕа суох Оростук Дьөгүөрэ диэн диэн киһи, бүөлэнэн хаалбыт чубууга суох мас хамсатын тобула сатыыр. Итилэртэн ураты айан дьонун сурахтарын истэн кэлбит дьиэ эргиннээҕи дьон икки-үс киһи баар. Кинилэр дьиэлээхтэрдиин Сэмэн оҕонньор кэпсээнин биһирээн истэллэр.  

Айан дьоно аһаан бүтэн баран, биир хааһахтаах бурдугу уонна бытархай табаар ууруллубут дьааһыгын киллэрэн, кэлгиэ быаларын сүөртэлээн, Кэрэхтээх дьонугар кыра бурдугу, чэйи, табаҕы биэртэлээтилэр. Олохтоохтор, өр бириэмэҕэ көрбөтөх астарын амсайа охсоору, дьиэ-дьиэлэригэр тарҕастылар. Дьөгүөрүйээн оҕонньордоох эмиэ лэппииэскэ буһарыннылар.  

Урут кинилэргэ, эдэр да эрдэхтэринэ, айан дьоно оччо түспэт буолар этилэр. Арай, бу бүгүн, кырдьар саастарыгар, бүтүн Кэрэхтээх ыалларыттан ордорон, атыыһыт Сэмэн кинилэргэ түстэ. Дьиэлээх оҕонньор, кыыстаах эмээхсин даҕаны үөрүүлэрэ улаатта.  

Сарсыҥҥытыгар атыыһыкка кэлии-барыы элбээтэ. Дьөгүөрүйээннээххэ хаһан да сылдьыбатах ыалдьыт киһи сырытта. Саха үгэһинэн, ол дьону барыларын чэйдэтэн, аһатан ыытыахха наада. Атыыһыты бэйэтин эмиэ үчүгэйдик туттахха табыллар. Дьөгүөрүйээн, кыыстаах эмээхсинин кытта сүбэлэһэн баран, собо курдук мөкүнүккэй ала тыһаҕаһы сүүскэ охсорго быһаарыннылар.  

Эт, сыа соҕотохто килэс гына түстэ. Онон аһы-үөлү астааһыҥҥа, дьону аһатыыга барытыгар эдэр киһи Даайыс сүүрдэ-көттө. Ыалдьыттар, хоноһолор кини ыраас туттуулааҕын, үчүгэй асчытын бэркэ хайҕаатылар.  Сэмэн оҕонньор мээнэҕэ бу ыалга түспэтэҕэ. Кини Сэмэннээйи диэн уон тоҕус саастаах уол оҕолоох. Былырыын сайын ол уолун, айаҥҥа-сырыыга үөрэтээри, көмө киһи оҥостон, манан уонна Ортотугунан, Тааскаанынан илдьэ сылдьыбыта. Сэмэннээйи ол сылдьан Даайыһы көрбүтэ. Сэмэн оҕонньор уолугар кэргэн кэпсэтэргэ сүбэлээн, икки-үс олохтоох баай ыал кыргыттарын этэн көрбүтүн уол төттөрү тибэн кэбиспитэ. Дьөгүөрүйээн оҕонньор кыыһыттан атыны кими да билиммэт киһи буолан биэрбитэ. Сэмэн оҕонньор хаһан да санаабатах өттүттэн буолан соһуйбута уонна олус дьадаҥы ыал кыыһа диэн сөбүлэспэтэҕэ.  Мөккүөр буолта. Оҕонньор уолун тылыгар киллэрэ сатаабыта. Бара сатаан, Дьөгүөрүйээн туһунан сымыйаннан холуннаран кэпсээн көөртө да, уол туох да иннигэр киириммэтэҕэ. Ити итинэн ааспыта.  

Саас буолта. Даайыс туһунан кэпсэтиини хат сөргүтүүнү аҕа быһаччы аккаастаабыта, ол да буоллар уол кытаанах санаатын уурбутун билбитэ. "Анала итинник буоллаҕа, дьадаҥы да ыал кыыһа байытыан сөп" дии санаабыта. Итиниэхэ эбии уолун Сэмэннээйи оҕонньор олус таптыыра. Сэмэннээйи бэйэтэ да көссүө, үчүгэй булчут, бастыҥ үлэһит буола үүнэн иһэрэ. Итинник хоһуун киһи көрдөһүүтүн ылыммат буолар туһата суоҕун, түмүгэр охсуулаах да буолуохтааҕын оҕонньор өйдөөбүтэ. Тиһэҕэр, быйыл сайын атыыһыттыы сылдьан кыыһы көрөн, быһыытын-майгытын билэн баран, уолун дьиэлииргэ санаммыта. Кини Дьөгүөрүйээн оҕонньордооххо түспүт кистэлэҥ наадата ити этэ.     

*27 ЧААҺА.*

Сэмэн оҕонньор хас да хонук устатыгар туох да саҥата суох киниэхэ кийиит буолуохтаах Даайыһы көрө-билэ, чинчийэ сырытта. Ити устатын тухары Даайыс кини хараҕар толору сөп түбэһэн, хайҕатартан атына суох буолла. Көстөр дьүһүнэ үчүгэйэ, үлэһитэ, астыыра-үөллүүрэ минньигэһэ, туттарын ырааһа дойду үөһүн бастыҥ кыргыттарыттан кыра да итэҕэһэ суох буолла. Оҕонньор астынан: "Ол иһин даа, мин Сэмэннээйим сыыспатах буолуохтаах", - диэн уолун хайҕаабыта.  

Кэлбитэ төрдүс күнүгэр, кэлии-барыы аҕыйаабытын кэннэ, Сэмэн оҕонньор дьиэлээх оҕонньордоох эмээхсини иккиэйэхтии хоспоххо ыҥыран таһаарбыта уонна соругун эппитэ. Даайыс, тоҕо бачча субурустулар диэн, муодарҕаан, от үргүү баран иһэн тохтоон, хоспох кэннигэр саһан кэлэн кулгааҕын даҕайан иһиллээбитэ. Истибитэ, арай, кини туһунан кэпсэтэллэр эбит. Сэмэннээйи аата хаста да ахтылынна. Кыыс сүрэҕэ мөхсө түстэ. Буор сыбахха архсыбат гына ыга сыстан хаалбыт курдук буолла...  Сайыҥҥы киэһэ Соллур Ньукуустаах кулуннарын хаһаатын кэннинэн Даайыс дьиэтин диэки баран истэҕинэ, Кыыллаах уола Сэмэннээйи көрсө түспүтэ. Кыыс туора хаамыах курдук буолбутун, эр киһи кыыһы харытыттан хабан ылбыта. Тохтообуттара.  Кыыс сир диэки көрбүтэ. Уол өрө тыына-тыына кыыс илиитин имэрийэрэ. Кини тугу эрэ этиэн баҕарара да, саҥата тахсыбат этэ. Кыыс аргыый өрө көрбүтэ. Кинилэр долгуйан, утарыта көрсүбүттэрэ. Онтон үлэхтээх курдук иккиэн мичээрдэһэ түспүттэрэ.

- Даайыс, мин таптыыбын...кыыһырыма... - диэн уол ботугураабыта. Тугу эппиэттиэн булбакка тааллан турар кыыһы чанчыгыттан уол ип итии уоһунан уураан ылбыта.  

Сэмэннээйи, улахан буруйу оҥорбутун билинэн, дьиэ диэки хайыһа охсон көрбүтэ. Өлүү түбэлтэлээх балаҕан айаҕар киһи тахсан суодаллан турар этэ. "Чэ, быраһаай!" - диэт кыыс илиитин ыһыкта охсон, уол ааһа турбута...    

*28 ЧААҺА.*

Ол көрсүһүү Даайыс өйүгэр элэҥнээн ааста. Ити бэлиэ күнү Даайыс хаһан да умнубат этэ. Ол эрээри Даайыс маннык буолуо диэн күүппэтэҕэ. Кини, дьадаҥы ыал кыыһа эрэйдээх, бу туһунан санаан да көрүөҕүн куттанара. Кыыс сүрэҕэ мөҕөрүн тохтото сатаата. Кэннэки тыллары букатын тыыммакка туран иһиттэ.

- Мин оҕом Сэмэннээйи, эһиги оҕоҕутун эмиэ сөбүлүүр курдук кэпсээбитэ... "Оок-сиэ, ону кэпсээн биэрбит эбит буоллаҕа дуу, бу сааты!"дии санаата кыыс. Төрөппүттэриттэн, Сэмэн оҕонньортон - барыларыттан кыбыһынна. - Дьиҥин эттэххэ, мин ол да иһин бачча ыраах ат-көлөннөн тэринэн кэлбитим. Дьэ, онон эһиги оҕонньордоох эмээхсин, оҕолор дьоллорун утары барбат инигит? - диэн баран, тохтоото.  Даайыс санаатыгар, аҕата бүтүн күөс бастыҥа толкуйдаата быһыылаах. Тоҕо эрэ өр саҥаран быстыбата! Аны, түөһэйэн хаалан төттөрү тыллаһан туруо. Оччоҕо Даайыс бэйэтэ хоспоххо ыстанан киириэ, синэ биир!.. Ол эрээри, кини аҕата төттөрүлэһиэ суоҕа. Даайыс ону билэр, сүрэҕэ таайар. Ол да буоллар, ол да буоллар..

- Биһиги сөбүлүүрбүт кэмнээх буолуо дуо, - диэтэ аҕата кэмниэ кэнэҕэс уоһун өһүллэ. "Оо,аҕам барахсан ,ол иһин кинини дэлэ таптыыбын дуо? Аны ийэм... ийэм биир эмит тылы быктардар!.." диэн Даайыс ийэтиттэн көрдөстө.  

Сэмэн оҕонньор, кыыс санаатын таайбыттыы, аны ийэтиттэн ыйытта.

- Онтон, Мотуруона, эн туох дии саныыгын?

- Мин дуо?.. Мин оҕом, көмүһүм дьолун утары барбат киһибин. Туома ол бэйэлэрэ сөбүлэһэр буоллахтарына... көр ону миэхэ, ийэтэ ааттаах киһиэхэ, баччааҥҥа диэри быктаран көрө илик ээ.

- Ээ, ону биһиэхэ быктараллар ээ! Миэхэ, эр киһи буолан, уонна да атын, сөбүлүүр кыргыттардаах буоллаххына, кэргэннэ ыл диэн хаайбыппар, ыксаан мүччү ыһыктаахтаабыта, һэ-һэ! Сэмэннээйи аҕата хайдах ыксаппытыттан бары сонньуйан, чэпчээбиттии күлсэн ыллылар.

- Кини буоллаҕына эһиги Даайыскаҕытыттан ураты кими да билиниэн баҕарбат... Дьэ, онон Даайыһы манна ыҥыран, тылын истэрбит дуу? - диэтэ Сэмэн оҕонньор чэпчээбит, холкутуйбут куолаһынан.

- Ыҥыран буолумуна.  

Даайыс,ити тылы иһиттим-истибэтим диэбиттии, хоспохтон эмискэ тэйэ түстэ, киэр ыстанна. Тэйиччи тиийэн, убаҕас талах быыһыгар сөрөнөн, саҥата суох таалан турда. Онтон, арыый тыын ылан, талаҕы сэгэтэн, хоспох диэки одууласта.  

Утаакы буолбата, ийэтэ хоспохтон тахсан, сүр чэпчэкитик хааман, дьиэтин диэки таҥхаарайдыы турда. Өр көрдөөн, хоспохтон тэйэ талах быыһыгар киирэн от үргүү сылдьар кыыһын булла. Ону да төһө эмит ыҥырыы, хаһыы-ыһыы күүһүнэн. Атын сырыы эбитэ буоллар, кыыс өссө мөҕүллүө эбит.

- Һыы, от үргүү сылдьаахтыыр эбиккин дуу? - диэтэ ийэтэ сүрдээх сымнаҕас куолаһынан.

- Саҥардыы үргээн эрэбин, - диэтэ кыыһа.

- Чэ, кэбис, хааллын, үргээмэ. Сыччыай, хоспоххо киир эрэ. Аҕаҥ ыҥыртарар. Даайыс хайдах эрэ соһуйбут курдук тутунна уонна ыйыталаһа барбакка ийэтин батыста.

Кинилэр иккиэн саҥата суох хоспох диэки баран иһэн, аара турар чаллах тиит төрдүгэр кэлэн тохтоотулар. Мотуруона кыыһын илиититтэн харбаан ылла уонна уоһун кулгааҕар даҕайан туран:

- Тоойуом, Сэмэн оҕонньор эйигин Сэмэннээйитигэр ыйыттара кэлбит, - диэн аргыый сибигинэйдэ.

- Ийэкээ... - диэт кыыс ийэтин илиитин ыга тутта. Ийэ барытын өйдөөтө, хараҕын уутун туора-маары соттумахтаата уонна, кыыһын илиититтэн сиэппитинэн хоспох диэки хаамта.  

Кинилэр хоспоххо киирбиттэригэр, икки оҕонньор тугу эрэ сүбэлэһэ олорон тохтоотулар.

- Дьоммут бу киирдилэр, - диэн хайдах эрэ долгуйбуттуу Дьөгүөрүйээн ботугураата. Даайыс ааҥҥа тохтоото, сүрэҕэ букатын айаҕар тахсыах курдук, долгуйбутун биллэримээри, туттуна сатыыр. - Тоҕойуом, кэл манна, - диэн аҕата ыҥырда.  

Кыыс төһө да барыан баҕардар, хардыы эрэ аҥаарын сыҕарыйда.

- Даайыс, - диэн баран аҕата тохтоон ылла. - Чэ,кэл,кыбыстыма. Бу Сэмэн оҕонньор оҕотугар, Сэмэннээйигэ, эйигин кэпсэтэ кэлэн олорор. Ону бу эн тылгын истээри олоробут. Кэл, чугаһаа...

Даайыс, хамсаабакка, умса туттан, этэрбэһин тумсун одуулаһа турда.

- Тоойуом, онтон сөбүлүүр буоллаххына, этэн кэбиһиэххин, - диэтэ Мотуруона.

- Сөп... Сөбүлүүбүн..., - диэтэ Даайыс иһиллэр-иһиллибэт ыккардынан уонна төттөрү эргиллэн таһырдьа ыстанна.

- Көр, бу оҕом тылын...

- Даайыас, ханна куоттуҥ? Даайыас,... - ийэтэ кэнниттэн чаҥкыныы хаалла.

Даайыс дьон да саҥатын өйдөөн истиэх, тугу да толкуйдуох бокуойа суох дьиэтигэр тэбиннэ. Онно киирэн аҥаар илиитинэн оһох хаҥас чанчыгыттан тайанан, нөҥүө илиитинэн түөһүн туттан тура түстэ. "Бостуой тиэтэйдим дуу, тугуй! Баҕар алҕас буолуо, сыыһа истэн мээнэ тылласпытым буолуо" диэх курдук санаан ылла. Оһоҕуттан тэйэн, хаҥас ороҥҥо тиийэн олордо. Начаас чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр буолан ааспыт быһаарсыы кини өйүгэр дөбөҥнүк түһэ охсубута. Эмискэтэ, соһумара да бэрт. Кини таптыыр, күн-түүн ахтар, сүрэх бааһа оҥостубут Сэмэннээйитигэр эргэ тахсар. Суох. Кини маны күүппэтэҕэ. Оок-сиэ, Сэмэннээйи аҕатын кытта кэпсэтэн, билигин да илдьэ барбат. Оччоҕо, оччоҕо бу сааскыттан, били түүҥҥү айдаантан дьулайан, саллан хаалбыт хараҥа күлүктэн быыһаныа этэ... Арбай... Тыый!.. Эмиэ санаатыгар киирэн кэллэ. Саманна, бу ороҥҥо күлүгүрэн кэлэн ытарча курдук харбаабыта. Ок-сиэ, онно куттаммытын, сүрэҕэ хайда сыспытын! Онтон билигин... билигин... Даайыс тула өттүн көрүннэ, өрө тыынна. Арыый уоскуйда.  

Киэһээҥҥитигэр илии охсуһуута буолла. Чугастааҕы ыалларыттан дьон мустубуттар. Тыһаҕас этиттэн саамай эмиһин буһаран остуолга тардыбыттар. Тэриэлкэлэргэ саһарчы буспут алаадьы, былыргы саха күндү астара - үүт үрүмэтэ, сүөгэйгэ быламмыт хаппыт ымыйах, чаччаалаах арыы тардыллыбыттар.

Сэмэн оҕонньор чиэппэр иһиттээх чыыстай арыгыны Дьөгүөрүйээн иннигэр аҕалан туруорда.

- Биһиги оҕолорбутун, Даайыһы уонна Сэмэннээйини ыал оҥорорго, холбуурга кэпсэттибит. Үс-түөрт өттүттэн бары сөбүлэстибит. Онон, кэпсэтии бүтэн, билигин өбүгэлэрбит үгэстэринэн илии охсуһабыт, - диэн баран, Сэмэн оҕонньор Дьөгүөрүйээни кытта илии тутустулар.

- Кырдьар сааска барыбыт дьолбут буолуохтун! - диэн алҕаан баран, Мотуруона ытыһын кырыытынан оҕонньоттор ыксары тутуспут илиилэрин араарда. Онтон бүтүн чааскы аҥаара арыгыны уокка аҕалан үс төгүл куппута, уот, кырдьык, үөрбүттүү үс төгүл өрө күүдэпэпчилэннэ ... Дьон үөрэн-көтөн, аһаан-сиэн бардылар. Дьөгүөрүйээн оҕонньор Даайыска халыым куттарартан аккаастанна. Сэмэн оҕонньор ону сөбүлээн, кыыспыт энньэ, сулуу эрэйиэ суох уонна оҕонньордооххо төһө сатанарынан көмөлөһүөх, бэйэлэрин кытта көһөрөн илдьиэх буолла. Онуоха диэри бурдук, чэй, табах биэрдэ. Онтон дьааһыктан ойуулаах маҥан былаат, күөх өҥнөөх хаарыс ырбаахы таҥаһын ылан тэниҥнэттэ.

- Бу, Даайыска, оҕом Сэмэннээйи кэһиитэ, - диэн баран кийиитигэр биэрдэ. Даайыс улаханнык үөрдэ. Итинник кэһии кэлиэ диэн хаһан күүппүтэ баарай? "Сэмэннээйи хайыы үйэ кэһиитин ыыппыт, онтон мин тугу ыытабын? Били бэйэбэр анаабыт уурумньу таба тыһынан этэрбэс тигэ охсон, хара бэйбириэт билэлээн ыытыам буоллаҕа, түүннэри да тигиэм" диэн кэһиигэ харда кэһии көстөр буолбутуттан санаата эбии көтөҕүлүннэ.  Сэмэн оҕонньор, өссө хас да хонон баран, Даайыһы күһүн, бастакы сыарҕанан, сүгүннэрэн барыах буолан, дойдутугар төнүннэ.    

*29 ЧААҺА.*

*_ТИБИИЛЭЭХ ТҮҮН._*

Атастыыраптар үчүгэйдик сайылаатылар. Сүөһүлэригэр оттоннулар. Сир аһа үчүгэйдик тахсан, Даайыс кыргыттары кытта сугун, отон бөҕөнү кыайда. Дьиэ үлэтин таһынан кини, ыраах сүктэн барар киһи, иис бөҕөтүн иистэннэ, муус маҥан таба тыһынан оҕуруолаах саҥа этэрбэс, саҥа тииҥ бэргэһэ, сүктэн тиийэр ырбаахы тигиннэ. Кини ийэтиниин урут наар атын дьон, сэниэ ыал таҥастарын-саптарын оһуордаан, уустаан-ураннаан киэргэтэрэ. Оттон билигин бэйэлэрин кытта көрүнэр дьон буолан эрэллэр. Ийэтэ кыыһыгар куобах хоҥоруутунан саҥа суорҕан тигэр. Быһата, кинилэр, биир да күн өрөөбөккө, сыыйа-сыппайа түбүгүрэн таҕыстылар. Бириэмэ биллибэккэ ааһан, күһүн буолан барда. Ичигэһи баттаһа ымыйахтаатылар.

Өр-өтөр буолбата, хаар түһэн үллүктээтэ. Сир-дойду уларыйан хаалла. Урут Даайыс кыыдааннаах кыһын тиийэн кэлэрин хомойо көрсөөччү. Оттон билигин халлаантан таҥнары күөрчэхтэнэр хас биирдии кыраһа хаар кини эрэлин, күүтүүтүн түргэтэтэр курдуга. Кэлэр болдьох илик да буоллар, арҕаа диэки айан суолуттан хараҕа арахпат. Ол кини эргэ тахса охсоору тиэтэйэриттэн да буолбатах. Кини били ынырык түүнтэн ыла этэ тардар, куйахата күүрэр. Онон кини, икки санаа охсуһуутугар ылларан, эмиэ да куттана, эрэйдэнэ, эмиэ да, дьолу-соргуну кэтэһэн, үөрэ-көтө икки аҥыы хайыта тыыттара сырытта.

- Кыыллаахха хаар төһөлөстө буолла?.. Эрдэ түспүт буоллаҕына, өссө билигин суолга туран эрэр дьон буолуохтара, - диир аҕата.

"Оо, хаар онно эрдэ да түспүт буоллаҕа!" дии саныыр Даайыс бара сатаан. Хоту дойду кыһына өр кэтэһиннэриэх буолуо дуо, хаар улам халыҥаан, тымныы күүһүрэн, тыалыран-чыскыытаан киирэн барда. Тибии типтэ. Биир оннук күн Даайыс чугастааҕы ыалларыгар иистэнэ таарыйа хонон баран, дьиэтигэр төннөн истэ. Тыал суолу томточчу тибэн эрэр, араастаан куһуурар, ыйылыыр, сатыы хааман иһэр киһини булгу сөрөөн түһэрэ сыһар. Типтин. Кэлэр дьон кэллин. Тибии кэнниттэн кэтэһиннэриилээх айан дьоно кэлиэхтэрэ. Оо, онуоха диэри, онуоха диэри этэҥҥэ олордор!..

Даайыс дьиэтигэр кэһии бөҕөтүн аҕалла: күөх окко сууламмыт буспут сыалаах сылгы этэ, алаадьы, оннооҕор таба тылыгар тиийэ. Субу сүктэн бараары сылдьар киһиэхэ тугу харыстыахтарай, аны кинилэргэ хаһан сылдьыай!  Атастыыраптарга үөрүү, ботугураһыы бөҕө буолла. Үһүөйэх дьиэ кэргэн киэһээҥҥи аһылыктарын аһыы олорон, сэһэннэрэ ыраатта, чугастааҕы ыалларын сонуна, булт, тибии тибэн эрэрэ. Онтон кэпсэтии Кыыллаахха эргилиннэ.

- Арыый ичигэскэ кэлэллэрэ буоллар, тоҕо эрэ хойутаан эрэллэр дуу, тугуй? - диэтэ Мотуруона.

- Сотору кэлиэхтэрэ, чугаһаан эрэр буолуохтаахтар, - диэтэ Дьөгүөрүйээн. - Онто суох улахан тымныы түһэ илигинэ кэллэллэр...

- Түстүн даҕаны, чоҕочу сыатыгар дылы тосту тоҥон хаалыам буоллаҕай. - Онто суох кийииттэрин тоҥорон кэбистэхтэрэй. Үчүгэйдик оҥостон кэлэр дьон ини.

- Биһиги да Даайыспыт уһун сайыны, күһүнү быһа оҥосто-тэринэ сатаата. Кини да оччо халтаҥ буолбатах. Хата, чэй, табах быстан эрэр, онуоха диэри кэллэллэр.  

Даайыс утуйуон иннинэ тахсан айан суолун чуҥнаан, сыарҕа тыаһын иһиллээн көрбүтэ, туох да биллибэт. Тыал тыаһа эрэ иһиирэр, хаары тибэн өрүкүтэр.  

Сотору оһох уота умуллан, утуйан буккураан хаалаахтаатылар.      

* * *

Даайыс түһээтэҕинэ, Сэмэннээйи кэлбит, олус тоҥмут. Даайыс кэпсэтэ сатыыр. Сэмэннээйи киэр хайыһар, аанньа кэпсэппэт, хараҕа туой атын сир диэки буолар. Даайыс онтон олус хомойор, ытыы сыһар. Тоҕо итинник буолла, бэйэтигэр тэҥнии санаабата итиччэ дуу?  

Таһырдьа тыал улуйар. Бороҥуй ыйдаҥа сырдыгар үрдүк тииттэр күлүгүрэн, баараҕай төбөлөрө иэҕэҥнии хамсыыллар. Ол тииттэр быыстарыттан туох эрэ биллибэт харалар тахсан кэллилэр. Кинилэр дьиэ кэтэх өттүнэн, киһи сылдьыбат сиринэн, сыа хаары быстаран, бэрт аргыый чугаһаатар-чугаһаан истилэр уонна дал кэтэҕэр тохтоон, тула өттүлэрин чуҥнуу көрүннүлэр.  

Үс таба сыарҕалаах икки киһи. Инники киһи биир сыарҕа табатын сэтиилэммит. Холбооһун сыарҕалаах, онно эргэ сарыыннан тигиллэн оҥоһуллубут кибииккэ көстөр. Бэрт намыһах, иһигэр киһи олорбокко, сытан эрэ тиэллиэн сөп кибииккэ быһыылаах. Ол иһигэр атахтаах бинтиэпкэ саа, суулаах, хааһахтаах таҥастар көстөллөр.  

Кэннэки киһи соҕотох олох эрэ сыарҕалаах. Онно тоҥус мэҥкэрэлэрэ, таба тириитигэр сууланан баран,хороччу кэлгиллибит утуйар таҥас бааллар.  Инники киһи тобугунан охсуллар саҕынньаҕын уста биэрэн, сыарҕатын үрдүгэр бырахта. Бөрө үтүлүгүн устан, тарбахтарын мускунна, санныларын ыгдаҥнатта, былчыҥнарын күүрдэн, туохтан эрэ үлүһүйбүттүү кыбдьыгыраан ылла уонна аргыһын диэки эргиллэн баран:

- Кэллибит, бэлэм инигин? - диэтэ аргыый.  

Бу уруккуттан биллэр киһи - Арбай обургу. Иккиһэ, кини доҕоро, эмиэ биллиилээх ороспуой, Лаабыстаах уола Ньолох диэн ааттыыр киһилэрэ.  Арбай, суолун саптараары, соруйан тибиини кэтээн, ити Дьөгүөрүйээн оҕонньордооххо кэллэ. Кини кибииккэ уҥа бүрүөтүн аһан, иһиттэн саһыл тыһа бэргэһэни уонна куобах суорҕаны ылаттаан, ыраас хаарга уурталаата, онтон эмиэ кибииккэҕэ киирэн, иһигэр баар таҥастары бэрээдэктии уурталаата уонна бэйэтиттэн тэллэхтээх атах өттө бүтэй суорҕаны тэлгии быраҕан, тугу эрэ суулаары дуу, сытыараары дуу гыммыттыы дьаһанна.

- Түүн ыраатан эрэр, тиэтэйиэххэ, - диэн киһитигэр эргиллэн баран уонна үс былас курдук уһуннаах, хаһан эрэ таба ньуоҕута буола сылдьыбыт имигэс хатыһы сиргэ сытар суорҕан үрдүгэр бырахта.  

Арбай куругар баана сылдьар көмүс кыыныгар балтараа харыс кэриҥэ уһунаах, саха ууһа охсубут сытыы быһаҕын курдары сыҕарытан илин өттүгэр тардынна уонна Ньолоҕу батыһыннарбытынан, тыаһа суохтук хааман кэлэн, дьиэ айаҕар тохтоото.  

Түүҥҥү тыал өссө иччилээхтик чыскыйар. Бөрө суорҕан көп түүтэ нэлимниир. Түөкүттэр дьиэ айаҕар туран,дьиэ иһигэр кэпсэтэр саҥа иһиллээрэй диэбиттии, бэргэһэлэрин сыҥааҕын сэгэтэн иһиллии түстүлэр да,тыал суугунуур, энэлийэр тыаһыттан ураты тугу да истибэтилэр.  

Былыргы саха балаҕана хаһан иһиттэн хатаммыта баарай. Арбай ааны аргыый аһан дьиэҕэ киирдэ, ким да уһуктубата. Кини уруккаттан билэр сиригэр, Даайыс оронугар, сулбу хааман тиийэн, кыыс эрэйдээҕи суорҕаннаах тэллэхтэри түүрэ харбаан ылла да, мөҕүһүннэриэх хаһыытатыах да бокуой биэрбэккэ, таһырдьа ыстанна.  

Даайыс, туох алдьархайга түбэспитин билбэккэ, биирдэ сырдык-хараҥа ыккардыгар киирэн хаалла, таһааран истэхтэринэ, мөхсөн, хаһыытаан көрдө да - саҥа тахсыбата, тыына-быара ыгыллан хаалла.  

Барыта бэрт тиэтэлинэн бүтэн истэ. Даайыһы икки өттүттэн көмөлөөн, бэйэтин суорҕаннара, маҥан сылгы тириитэ тэллэхтэри холбуу тутан, бэлэмнэнэ сытар бөрө суорҕан иһигэр уган, суорҕаны эрийэ туттулар. Бэргэһэ кэтэртилэр уонна били бэлэмнээбит хатыһынан, хамса умнаһын курдук баһыттан атаҕар диэри чороччу эрийэн, кэлгийэн кэбистилэр.  

Ити бириэмэҕэ оҕонньордоох эмээхсин, алдьархай буолан эрэрин дьэ өйдөөннөр таҥнан хачыгырастылар. Ыксалга бары - барыта табыллыбат, көстүбэт. Ырбаахыларын нэһиилэ булан кэтэн бараннар, аны этэрбэстэрин сүтэрэн харбыалаһыы буолла. Сиирэ-халты таҥнан баран, оҕонньор,
биллибэт өлүүгэ түбэһэн эрэр кыыһын өрүһүйүөх курдук сананан таһырдьа ыстанна. Кини кэнниттэн эмээхсин эрэйдээх батыста. Саҥардыы модьоҕону атыллаан истэхтэринэ, Ньолох утары көрсөн дьиэ иһигэр түүрэ симэн киллэрэн, оҕонньору түөскэ аспыта талах олоппоһу үрдүнэн эһиллэн дьиэ ортотугар оҕутта. Эмээхсини кэтэххэ охсубута аан аттыгар таралыйда.  Дьөгүөрүйээн нэһиилэ тыын ылаат, синигэр түстэ. Остуолтан, тулааһынтан тардыһан оронугар тиийдэ. Оронун үрдүгэр ыйанан турар кыыннаах быһаҕын харбыалаһан булла. Кутурук кыынтан быһаҕын сулбу тардан ылан эргилиннэ. Дьиэ иһигэр бэйэлэриттэн ураты ким да суоҕун биллэ. Таһырдьа туох эрэ кыычыргыыр тыас баарга дылы. Оҕонньор аан чанчыгар сөрүөстэн тоһуйан турда.  

Өр күүттэрбэтэ, саҥыйахтаах күтүр бэрис гынан киирэн истэҕинэ, оҕонньор часкыйа түһэн баран түбэһиэх саайда. Түөкүн хаһыытыы түһээт төттөрү ыстанна.

- Сиэтилэр, быһаҕынан!.. - диэн Ньолох хаһыыта иһилиннэ.

- Бу ыты көр! Уруккутун курдук хоруолаах үөттүрэҕинэн үүрэн таһаарара холоон буолуо! - диэн баран, ааны тэлэйэ баттаат, Арбай быһаҕын туппутунан соҕотохто дьиэ ортотугар ыстанан киирдэ... Барыта начаас ыккардыгар бүттэ...     

*30 ЧААҺА.*

*_ӨЛҮҮ ТҮБЭЛТЭЛЭЭХ._*

Өлүү түбэлтэлээх диэбиккэ дылы, Бүөккэ ити үлүгэрдээх түүн дьиэтигэр суох буолан биэрбитэ. Өндүрүүскэ диэн кыттыгаһыныын ыраах бултуу барбыттара ый аҥаара кэриҥэ буолбут этэ.  

Халлаан суһуктуйа сырдыыта Өндүрүүскэ уһугунна. Сытан эрэн эбии мас быраҕан, умуллан эрэр уотун күөдьүттэ уонна эбии кытыыга турар уулаах алтан солууччаҕын үөс диэки анньан биэрдэ. Сыттыгын анныттан саппыйалаах табаҕын ылан хамсатыгар уурунна. Табахтаан бүтүөр диэри уота, күөдьүйэн, ураһа иһин балачча сылытта. Бүөккэ булчут ыта Баһырҕас иччитин кэннигэр сытан туран кэллэ. Тыыллаҥнаан баран, ураһа айаҕар тиийэн, биирдэ эрэ "оҥ" диэн үрдэ. Өндөрүүскэ, турбакка эрэ, сытар сириттэн сыҕарыс гынан, ураһа айаҕын аһа охсон биэрдэ. Бүөккэ эмиэ уһуктан кэллэ.

- Өндөрүүскээ, халлаан сырдыа төһөлөөтө?

- Сырдаан эрэр.

- Хойутаабыппыт, тура охсуох. Ычча, маспыт умайбат дуу, хайа үөдэн?..

 Өндөрүүскэ, таҥна охсоот, таһырдьаттан икки кырбас таба этин киллэрдэ, саҥатык соҕус ылтаһын чыҥыллаҕа буһара уурда. Кырбас аҥаара кэриҥэ сиикэй эти уот кытыытыгар хардаҕаска өйөннөрдө - ити Баһырҕас өлүүтэ.

Эдэр булчуттар саастыылар. Өндөрүүскэ, омос көрдөххө, олус холку, дьиҥэр да, кыраттан кыыһыра, уолуйа сылдьааччыта суох. Онтон биирдэ эмит кыыһырдаҕына, дьаадьыйан биэрбитиҥ ордук... Кини Мохсоҕол диэн сонордьут бэрдэ ыттаах этэ. Биэс хонуктааҕыта онто саһыл айатыгар таптаран, икки хонугу быһа эрэйдэнэн баран өлбүтэ. Ону, булчут өбүгэлэрин үгэһинэн, ураһаларыттан чугас, ол-бу үөн-көйүүр сиэбэтин диэн, саһаан курдук үрдүк маска араҥастаабыта,

- Мохсоҕолум баара буоллар... - Өндөрүүскэ аһыы олорон үөһэ тыынна.

- Бүгүн мин Баһырҕаспын илдьэ сырыт, - диэтэ Бүөккэ, хайыы үйэ кириллэн бүппүт уҥуоҕун тиниктии-тиниктии.

- Оттон бэйэҥ? Ол Баһырҕас миигин кытта барсыа үһү дуо? - дии-дии Өндөрүүскэ саппыйатыгар эбии табах кутта-кутта.

- Барсымына, эйигин син биир иччитин кэриэтэ саныыр, - Бүөккэ ытын ыҥырда.  Баһырҕас кэпсэтэллэрин истэ-истэ, кутуругунан оонньуу-оонньуу, бараары оҥостон эрэр Өндөрүүскэ атаҕар сөрүөһүннэ.

- Хайа, барсыаххын баҕараҕын дуу? - Өндөрүүскэ ыты төбөтүттэн имэрийдэ. - Чэ,миигин да кытта барыстын.       

* * *

Күн киэһэрэн барда. Өндөрүүскэ туора сытар сыгынахха олорон эрэн табахтаата, ытын тииҥ этинэн аһатта, кэлэн төбөтүн тобугар уурбутугар: -Баһырҕас, ураһабытыгар чугаһаан эрэбит, иччиҥ да эргиллэн истэҕэ буолуо, - дии - дии имэрийдэ. - Көрөҕүн дуо, бу сырыынньа хайаны түһэн, икки тумул хайаны эргийэ көттөххө, биһиги ураһабыт кэлиэ, - диэн ытыгар кэпсии-кэпсии, туран бараары оҥоһунна, отучча тииҥи сүгэ сылдьарын көннөрүннэ. Баһырҕас сырыынньа хайа тэллэҕин диэки олоотоото, тугу эрэ сытырҕалаан тиҥсирийдэ.  

Өндөрүүскэ, киил мастан иэҕиллэн оҥоһуллубут, сайыҥҥы таба тириитинэн тиириллэн бүрүллүбүт кэтит хайыһарын кэтээт, аллара диэки анньынан кэбистэ.  

Сырыынньа хайа сирэйин кырыылата соҕус түһэн элээрдэн истэ. Эмискэ сүрэҕэ бар гына түстэ. Өлүү түбэлтэлээх, хойутаан сыппыт эһэ арҕаҕа муус кырыа буолан хаардаах бугуллуу лөглөйөн сытарын көрдө көрбүтүнэн түһэн адьас чугаһаан иһэр эбит.  Хайа эниэтин устун сурулаан иһэр аллаах хайыһар, салайтарар бокуой биэрбэккэ, арҕаҕы сиирэ-халты түһэн иһэн, суон тиит эндэрдии түһэн сытарыгар оҕустаран, Өндөрүүскэ тоҥуу хаарга биирдэ тиэрэ таһылла түстэ.  Хаартан оронон, хайыһарын көннөрүнэн, тураары бачаахтаһан эрдэҕинэ, Баһырҕас үрэн маргыйда. Хараҕын кырыытынан көрдөҕүнэ, арбаҕастаах адьырҕата хайаны таҥнары бу батыччахтаан иһэр эбит. Адьас чугаһаан истэҕинэ Баһырҕас борбуйугар түстэ.     

*31 ЧААҺА.*

Хара тыа көнтөрүгүнэн аатырбыт адьырҕата, кыһалыннаҕына, сылбырҕа буолар эбит. Эргиллэ түһээт, ыты дайбаан эрдэҕинэ, анарааҥҥыта аһардан биэрдэ. Иччитин диэки ойоору гыннар эрэ, ыт эһэ борбуйугар түһэн истэ. Онтон биирдэ, били баҕайы таба дапсыйда быһыылаах, ыт эрэйдээх ыйылыы түһээт, кутуругун купчутан, нэһиилэ туора ойон иһэн, сыһыллан хаалла. Арбаҕастаах күтүр онуоха кыһаммата, Өндөрүүскэ үрдүгэр сарбайбытынан, ынырык аһыыларын ырдьаппытынан түһэн истэҕинэ, уол, иитиилээх саатын уоһун эһэ айаҕар батары анньаат, чыыбыһын тарта. Саа эстибэккэ хаалла. Чыыбыһын иккиһин туруортарар түгэн биэрбэккэ, эһэ эмиэ түһэн эрдэҕинэ кэтэҕиттэн харбаан, умса баттыах курдук мадьыктаһан истэҕинэ, төбөтө аһыйда, уол өйүн сүтэрэн кэбистэ....      

* * *

Бүөккэ хайыһарын сыыйа тэбэн ураһатыгар чугаһаан иһэн, ыт ойуолаабыт суолун көрдө. Ол ыксатынан хайыһар суола ааспыт. Үтүлүгүн уһулан, хайыһар суолун сөмүйэтинэн баттыалаан көрдө, сибилигин ааспыттар дии санаата. Ол да иһин ыт үрэр саҥата иһиллэргэ дылы этэ. Өндөрүүскэ сибилигин аҕай түһэн испит сырыынньа хайатын оройугар Бүөккэ кэлэн өҥөйөн көрбүтэ - аллара диэки туох эрэ хара кими эрэ хам баттаары үллэкэччийэн эрэр эбит. Бүөккэ туох буолтун тута биллэ. Ол диэки анньынан кэбистэ. Киһини баттаан эрэр эһэҕэ кэтиллэ түһээт,балтараа харыстаах булт быһаҕын өҥүс баска саайан биир тыына суох ыытта....  

Өйүн сүтэрбит, быһыыта, төбөҕө бэрдэрбит, хаан билик буолбут доҕорун эһэ анныттан ороон таһаарда. Ыта эрэйдээх, иччитин көрөн, ыйылыы-ыйылыы үнүөхтээн көрдө да, кыайан уйуттан турбата. Сиһин быһа оҕустарбыт быһыылаах.  Бүөккэ урут маннык алдьархайга түбэһэ илик этэ. Ол да буоллар, кырдьаҕас булчуттар сэһэннэрин өйдүү биэрэн, эһэтин тириитин сүлэ охсон баран, онно ыттаах доҕорун холбуу суулаан баран, чороччу кэлгийэн кэбистэ. Эһэ сыатыттан элийэн ылан хоонньугар угунна. Доҕорун хайыһарын холбооттуу тутан баран, онно уурар. Ураһатын диэки хайыһан соһуспутунан барда.  Чугас да сир ыраатан биэрдэ. Ураһатын булаат, уот отунна. Эһэ тириитэ дороччу тоҥон хаалбытын тэлитэ быһан, Өндүрүүскэни орон оҥорон сытыарда. Киһитэ - аара өйдөммүтэ дуу, ураһаҕа киллэрбитин кэннэ өйдөнөн кэлбитэ дуу - уу көрдөөн истэ уонна төҥкөйөн турар доҕорун кулнааҕар сибигинэйдэ.

- Баһырҕаһы өрүһүйэ оҕус... Кини баар буолан тыыннаах хааллым.  Онтон Баһырҕас кэннин уйуммат да буоллар, аатын ааттатан, ыйылыы-ыйылыы, сыыллан иһэн Өндөрүүскэ аттыгар сытынан кэбистэ.  

Бүөккэ доҕорун хаан-билик буолбут таҥаһын устан көрбүтэ, бааһа-үүтэ элбэх эбит, ордук улахана - куйахатын тыырбыт, аҥаарын саралыы тарпыт. Икки быччыҥнара быһыта убахтаммыттар. Сүүһэ хайа тардыллыбыт. Бүөккэ били хоонньугар уктан аҕалбыт эһэтин сыатын сылытан баран, Өндөрүүскэ куйахата саралыы тардыллыбыт сирин оҥунуохтаата, онтон бэркэ сэрэнэн куйахатын самсыы уурда. Атын да баастарын сууйан баран, эһэ сыатынан сотуталаата...  Саха уола Бүөккэ доҕорун - тоҥус хоһуун эдэр булчутун Өндүрүүскэни бэйэтин бииргэ төрөөбүт быраатын курдук кыһанан көрдө-иһиттэ, төһө сатанарынан эмтээтэ-томтоото. Икки нэдиэлэ буолан баран, Өндөтүүскэ үчүгэй буолан, дьиэлэригэр-уоттарыгар барар кыахтаннылар. Сарсыарда эрдэ соҕус хоҥнон, сыыдам хайыһардарын сыыйа тэбэн, ураһаланан олобут сирдэриттэн улам ыраатан истилэр. Эмиэ өлө сыһан баран үтүөрбүт Баһырҕас, үөрүүтүгэр буолан, иччилэрин илин-кэлин өттүлэригэр түһэн, сиэлэн-сэгэйэн истэ. Бөккэ дьиэтигэр-уотугар буолбут алдьархай туһунан хантан истиэхтэрэ баарай. Кыһыҥҥы толоон, хайа тугу да билбэтэх курдук туналыйа сыталлар. Арай сытыы аргыс тыал түһэн, титэтэтэн биэрэрдии, көхсүлэриттэн үтэйэн, сирилэччи үрдэ...     

*32 ЧААҺА.*

*_АНЫ ОҔО СҮППҮТ._*

Дьөгүөрүйээн оҕонньордооҕу ханнык эрэ ааһан иһэр ороспуонньуктар кырган кэбиспиттэрин чугастааҕы ыаллар иккис күнүгэр иһиттилэр. Кыыстара Даайыһы, өлөрөн баран, ханна эмит тоҥуу хаарга көмөн кэбиспэтэх буоллахтарына, илдьэ барбыттар. Ынырык сурах Кэрэхтээх уһук ыалларыгар тиийэ түргэнник тарҕанна. Ыал ахсын куттал бөҕө буолла.  

Ити кэнниттэн биэс хонон баран, Кыыллаахтан Оҕотоойоп атыыһыт Сэмэннээйи уоллуун тиийдэ. Уонтан тахса сыарҕа табалаах, икки уоллаах эбиттэр. Ынырык сураҕы аара истибиттэр. Оҕотоойоп сытыы-хотуу дьорҕоот киһи этэ. Кини биир киһини тэрийэ охсон алдьархай буолбутун тыллата Кыыллаахха атаарда. Бу киһи кинээскэ тиийэн тыллаан, ороспуонньуктары туттарар дьаһалы ылларарыгар эттэ.  

Ону таһынан Кэрэхтээх иһиттэн уонча киһи тэриллэн, ороспуонньуктары көрдүү, чуҥнуу сырыттылар. Ол бириэмэҕэ Атастыыраптары бэркэ сөбүлээбит Тихомиров нуучча Кыыллаахха бараары хомунан олорор этэ. Онтон тохтоон ороспуонньуктары ирдэһиигэ сылдьарыгар тиийдэ.

Ороспуонньуктар көстүөхтээҕэр сурахтара да иһиллибэтэ. Сорохтор Арбайы уорбалыыллар да, ханна дьөлө түспүтүн билбэттэр. Тиһэҕэр көрдөөһүнү тохтоттулар. Кыыллаахтан ороспуонньугу ирдии ким да кэлбэтэ. Бука, сэрэйдэххэ, бүтүн ыйынан эргиллэн кэлэр Байҕантайын кулубатыгар киһи ыыттаҕа. Байҕантай кулубата Дьокуускай күбүрнээтэригэр биллэриэхтээх. Онтон ол тойон ханнык эрэ оҕонньордоох эмээхсин өллөхтөрүн аайы сүүһүнэн көстөөх сиргэ киһи ыыта охсубата чахчы.

Итинэн биир ый ааста. Ороспуонньук Кэрэхтээх уонна Буруустаах хочотун ыалыттан хас да ыалы талаан үптэрин ылбыт. Ол курдук ороспуонньук кимэ ханныга биллэн барда.  

Күһүн буолла. Ыаллар күһүҥҥү идэһэлэрин өлөртөөтүлэр. Бу бириэмэҕэ Күтэр Киргиэлэй диэн элбэх оҕолоох, дьадаҥы киһи Арбай үгүстүк быһа охсон ааһар сиригэр - Буруустаахха олорбута. Кини аҥаардас булдунан иитиллэр. Отут саастаах, кыл курдук хоччоххой бытыктаах, көнө уҥуохтаах, бөтүгүрээбиккэ дылы бөдөҥ саҥалаах киһи этэ. Кини кэргэнэ эмиэ отуччатыгар чугаһаабыт маҥан төгүрүк сирэйдээх дьахтар.  Кинилэр баар-суох биир идэһэлэрин, үс саастаах тиҥэһэ ынаҕы өлөрөн, этин ампаардарын оронугар хаар кутан баран, ол үрдүгэр кэккэлэтэн кэбистилэр.

* * *

Күтэр Киргиэлэй көмүлүөк оһоҕун иннигэр хас да сыллааҕыттан бэттэх туттубатах айаларын бэрийэн оҥоро олорор. Иһигэр үгүһү эргитэ саныыр: "Саныахха тугун сүрэй! Күн сиригэр төрөөн киһи арааска да тиийэр эбит! Аны бу айаны, кыылга да, тайахха да буолбакка, киһиэхэ, киһи дууһатыгар анаан иитиэх бэйэм буоллаҕа!" Кини тохтуу түһэн айатын кирсин өссө чиккэччи тардан көннөрдө. "Таҥара баар дииллэр, оччоҕо, оччоҕо таҥараҕа айыыны оҥорорум буолаарай? Киһиэхэ иитэбин ээ... Хайыах баҕайыный?"

Таһыттан Ылдьаана уонна Өмүрэх Өкүү чабычах муҥунан идэһэ иһин көтөхпүтүнэн киирдилэр. - Тиҥэһэбит сөбүгэр тастаах, - диэтэ Ылдьаана. - Ороспуонньуктан олуһун куттанабын. Субу түүн эрэбил илдьэ барыа. Айата тарт!  

Киргиэлэй ньилбэгэр сыстыбыт мас сыыһын тэбэнэ-тэбэнэ, саараабыттыы хардарда: - Ылдьаана, киһиэхэ айа иитэр айыыта бэрт буолаарай? Кини, төһө да диэбиттэрин иһин, кыыл буолбатах эбээт...

- Ол кини киһи үһү дуо? Киһи кэлэн киһини сэймэктээбитэ үйэҕэ иһиллибэт этэ. Бу тухары нус-хас олорбуппут... Арбай ороспуонньук аҥаардастыы аатыран, кэлтэччи киэбирэн эрэр буолбаат?! Доҕоро суох таһырдьа сорукпутугар да тахсыбаппыт, куруутун куттанар аакка сылдьабыт... - диэн Ылдьаана кутугунатта.

- Бачах! - мүччү туттан Өмүрэх Өрүү, Ылдьаанаҕа көх-нэм буолла.

- Хата, куолулуу олорбуккун, Арбай обургу аны түүн бачча сыл тахсар аспытын сойботоро буолуо...  

Киргиэлэй тахсан ампаарын иһигэр икки айаны тардан, "сөп сыһа буолуо" дии санаата, иккитэ-үстэ кириэстэннэ уонна ампаарын ыаҕас күлүүһүнэн хатаан кэбистэ.  

Үс хонон баран, сарсыарда дьахтар таһырдьа тахсыбыта, ампаарын айаҕа аһыллан турар эбит. Ороспуонньук киирэ сырыттаҕа диэн, куттанан, дьиэҕэ төттөрү түһэн, эригэр эттэ. Киргиэлэй хап-сабар таҥнан, быһаҕын илиитигэр туппутунан таһырдьа таҕыста. Ампаар аана аһаҕас. Аргыый үөмэн тиийэн көрбүтэ, бэтэрээ айата эстэн үрэллэ сытар, этин диэки көрө түспүтэ, түөрт атах эт төрдүөн бааллар. Киһи дьиксинэрэ туох да суох. Ороспуонньук баара биллибэт. Аны модьоҕотугар биһиллэн баран хам тоҥон хаалбыт хааҥҥа хараҕа хатанна. Баҕар, эт уурарга хаанырбыта буолуо диэн атын сир диэки көрүтэлээтэ. Адьас ып-ыраас таммах хааннар ампаар тас өттүгэр маҥан хаарга тохтубуттарын көрдө, "Көр эрэ,таптаран барбыт!" дии санаата.  Айаҕа таптарбыт киһи, хаана тохто-тохто суолтан туораан, күһүҥҥү чараас хаары тобулута үктэтэлээн, хаҥас диэки тахсыбыт.

- Тугу да ылбатах, айаны эһэн куоппут. Сибилигин эккирэтиэххэ наада. Итиччэ эмсэҕэлээбитин кэннэ, уһаппакка тутан ылыахха, - диэн бөтүгүрээтэ омунурбут Киргиэлэй тыын быһаҕаһынан тыына-тыына.

- Кэбиһиий, бара да сорунума! Тоһуйа сытан ытан кэбиһиэ! - Ылдьаана аймана түстэ.

- Тыллыы барарга - ыалларбыт ыраахтара бэрт,онуоха диэри куотан хаалыа. Эккирэтэн көрүүм...     

*33 ЧААҺА.*

Күтэр Киргиэлэй сыа хаарга олорон хаалбыт суолунан сирдэтэн батыһа хааман истэ. Суола сотору иһирик ойуурга киирэн хаалла.  Ыт да мунна баппат иһирик ойуурун саҕатыгар тиийэн, Киргиэлэй эргим-ургум көрдө. Туох да биллибэт. Тыас иһиллээбит курдук, "Аны тоһуйа сытан ытан кэбиһиэ" диэн, куттанан, ойууру кэтэх өттүнэн эргийэ баран чуҥнаан көрөргө сананна.  

Биэрэстэ холобурдаах сиринэн эргийэн, ойуур кэтэх өттүгэр тиийэн көрбүтэ-илиэһэйиҥ баара бөлүүн кэлбит эбит. Кэлбит суола бу. Онтон бу төннүбүт суола. Табаларын үрдүгэр түһэн,кини эрэ иннигэр ааспыт.  Киргиэлэй сатыы, өстөөҕө табалаах. Ситтэрбэтэ биллэн турар. Ойуур иһигэр киирэн суоллаан көрбүтэ, табатын баайбыт сиригэр кэлэн, ырбатын ороон, ылбыт, тимирин оол курдук кыыратан кэбиспит. "Буутун көп этигэр түһэртэрбит буоллаҕа" дии санаата Киргиэлэй. Дьиэтигэр киирэн чэйдии түһээт, ыалыгар Күүстээх Көстөкүүннээххэ барда.      

***

Арбай бу ыалы сааммыта ыраатта, биир да киһини ордорбокко имири сотор санаалаах. Кини манна бөлүүн кэлбитэ. Туох дьон баалларын билбэт буолан, кэлээт да тута дьиэҕэ киирэртэн саллыбыта. Ол иһин билигин, күнүс, ким киирэрин-тахсарын, кэлэрин-барарын көрө, чуҥнуу сытта. Сытар сирин аттыгар икки табатын өртөөн туруорар. Дьиэттэн соҕотох дьахтары кытта үөрэ кырбаһын курдук кыракый оҕолортон ураты ким да быкпата. Эр киһи суох быһыылаах. Чэ, буоллун...  Оҕолор бу айылаах куттал суоһаабытын түһээн да көрбөккө, сайыҥҥы ыраас хонууга көҥүл таалалыы, көрүлүү, оонньуу сырыттылар. "Кэриэс оонньуулара. Сити киирэн эрэр күнү кытта эһиги баҕас, көргүт-наргыт бүтэр ини" диэн саана сытар Арбай.  

Оҕолор тусталлар, сырсаллар ардыгар бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэллэр, сорохторо ытаан тыҥкынаһа түһэллэр, онтон сонно тута эйэлэһэ охсоллор. Ол кэнниттэн эмиэ оонньоон-көрүлээн бараллар.  Арбай кинилэри утуйбуттарын кэннэ үөмэн киирэн хайдах үөрэҕэстиирин саныы сытан, тоҕо эрэ Куттаайык диэн уол оҕоҕо хараҕа хатанна. Бу уончатыгар эрэ сылдьар оҕочоос быһыйа сүрүн, кылыйан тэбиргэтэрэ чэпчэкитин! Көрүҥ-быһыы да үчүгэй. Киһи тахсыах киһитэ сылдьар. Маннык оҕону тыынын быһар... Арбай аһынна дуо? Суох. Кини букатын атын, санаабатах толкуйугар түстэ.

Ити бириэмэҕэ оҕолор сырса оонньоотулар. Куттаайык кимэхэ эрэ, арыычча улаханнарыгар "иэс баайан" санныга тап гыннаран баран куотан дьиэни начаас үлүгэр эргийбэхтээн ылла. "Маладьыас" дии санаан баран хайҕаабыт омунугар, Арбай баһын быһа илгистэн кэбистэ. Оҕолор сырса сатаан баран, сылайан тохтоон хааллылар.

- Чэ, оҕолоор, дьиэҕитигэр киириҥ, ийэҕит мөҥүө, мин билигин көлүйэҕэ баран, аҕам туутун көрө охсон кэлиэм, - диэтэ Куттаайык.  

Ол ыккардыгар кырдьык дьиэ аанын диэкиттэн ийэлэрэ: "Оҕолоор, киириҥ, туох ааттаах айдааран хааллыгыт, убайгыт тууну көрө барбыта дуо?" - диэн мөҕөр былаастаах саҥата иһиллибитэ.

- Оҕолоор, барбыта диэҥ, мин сибилигин тыанан быһа түһэн... - диэт Куттаайык күрүө тоһоҕотугар иилиллэн турар туос ыаҕаһы мас уһугунан иилэн ылаат, тыа быыһынан бараары, оруобуна били Арбай саһа сытар сиринэн субу сүүрэн кэллэ. Арбай хаптайан биэрдэ...  

Кэрэхтээх ыалларын аны атын соһумар сурах аймаата. Күтэр Киргиэлэй оттуу сырыттаҕына, Арбай түөкүн күрүлүүр күнүс кыра оҕолорун кытта хаалбыт кэргэнин сордоон-муҥнаан барбыт үһү. Уончалаах Куттаайык аҕатын туутун көрө бардым диэн, көлүйэҕэ киирэн баран, эргиллибэтэх. Ууга түспүтэ буолуо диэн көрдүү сатаатылар да булбатылар. Баҕар, үрэххэ сөтүөлүү киирэн баран былдьаппытын сүүрүк кытыыга таһааран кэбиһиэ диэн, үрэҕи ыраахха диэри икки өттүнэн сыыйан көрдүлэр. Сорохтор "Арбай түөкүн дьакыйбыта дуу" диэн мунаардылар.     

*34 ЧААҺА.*

*_АРБАЙ АРҔАҔАР._*

Даайыс хаайыллан олорор дьиэтин тас көрүҥэ эһэ иһийэр арҕаҕын санатара. Бу арҕах хайа тэллэҕэр хаһыллан оҥоһуллубут. Ис өттө синньигэс суоруу маһынан эркиннэммит. Киирии аана ойоҕос өттүнэн туспатык дьөлө хаһыллан оҥоһуллубут. Ол устун кирилиэс таҥнары түһэр. Иһигэр биир оронноох. Орон иннигэр лэппэччи быһыллыбыт дүлүҥҥэ суоруу хаптаһынынан остуол сирэйэ саайыллыбыт. Остуол иннинэн муннукка хаптаҕай хайыр тааһы дьаптайан саха оһоҕо оҥоһуллубут. Оһох кэннинэн кистэлэҥ аан көстөр. Бу аан сир түгэҕинэн дьөлө хаһыллан,туспа сиринэн тахсар орохтоох. Дьиэ кэлин өттүгэр сүр үрдүк таас хайа саба күөнтээн турар. Онтон илин өттүгэр кыһыннары тоҥмот сиикэй турар өрүс уута килэйэн көстөр.  

Бу арҕахха хаайыллан, Даайыс собус-соҕотоҕун олорор. Манна кэлэн төһө өр буолбутун бэйэтэ да билбэт. Дьонун ахтарыгар, санааргыырыгар, ытыырыгар-соҥууругар аҥаара буолла... Күүһүнэн эр буолбут Арбай, бултуу, эргинэ барбыт аатыран өтөр-өтөр сүтэн хаалыталыыр уонна эмискэ күөрэйтэлиир. Кини ханна сылдьарын Даайыс билбэт. Сырыы аайы кини тугу эмит булан аҕалар. Сороҕор киэргэл арааһын, таҥас-сап үтүөтүн булбут буолар. Ол да буоллар итинтэн Даайыс үөрбэт. Ону кини таҥныан-симэниэн даҕаны баҕарбат. Уоран-алдьатан аҕалара буолуо диэн сиргэнэ саныыр. Ол эрээри киһи дууһатыгар турара буолуо диэн биирдэ да санаан көрбөт.

Кини аҕалаах ийэтэ өлбүттэрин күн бүгүнүгэр диэри билбэт. Арбай буоллаҕына куруутун: "Дьонуҥ бааллар, кимнээҕэр үчүгэйдик быргыйа сыталлар", - диэн кэпсиир. Өссө биир күн: "Бу сырыыга оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ бурдук, чэй, табах уурдардым", - диэн кэлбитэ.  Даайыс кырдьыктаныан да, сымыйаргыан да билбэт. Арбай баарына олох тэһийбэт. Кэннэкиннэн өссө ол баҕайы: "Эйигиттэн оҕо төрөөбөт, ол барыта миигин абааһы көрөргүттэн, сөбүлээбэккиттэн буолуо", - диэн иччитэ суоҕунан көрөн дьэргэлдьийбэхтиир буолла. Күлүгүрэн эбирдээх сирэйэ дьэбидийэн түһэн ким кинини сөбүлүөй, ким кинини кытта тэһийэн-тулуйан олоруой?!  Аҕата ааҕы, Сэмэннээйини, кэлэн быыһаайаллар ханнык диэн, өр да кэтэһэ сатаата. Түүн, күнүс арҕах таһыгар сыарҕа тыаһа сырылаан кэлэн тохтуур тыаһын истээт, хаста да "кинилэр!" диэбитинэн тура эккирээбитин, сүрэҕэ хамсаабытын, онто сырыы аайы Арбай буолан хомоппутун ким ааҕыа, билиэ баарай. Кэлэргэ кэлии үүтэ, барага баҕана үүтэ диэн манныгы этэр буоллахтара. Аҕата, дьоно-сэргэҕэ Сэмэннээйи хаһан кинини бу сортон-муҥтан босхолууллар? Сэмэннээйи... Арбай ороспуонньук күүһүнэн ойох оҥостубут муҥнааҕын аны көрүөн баҕарбата дуу? Баҕар, саҥа дьахтар булуммута буолуо. Кини, баай муҥутаан, баҕарыан эрэ кэрэх, ханнык баҕарар кыыһы ылар кыахтаах, кини курдук дьадаҥы эрэйдээҕи булбатах, бэйэтигэр тэҥнээҕи, ханнык эрэ баай кыыһы ылар кыахтаах, кини курдук дьадаҥы эрэйдээҕи буолбатах, бэйэтигэр тэҥнээҕи, ханнык эрэ баай кыыһын. Бука умуннаҕа. Ол да иһин биллибэт. Ол эрээри хайа өлүүтэй?.. Биитэр... Биитэр манна босхолуу кэлэн истэҕинэ, Арбай аара тоһуйан көрсөн өлөрдө дуу? "Сэмэннээйи, аҕаа ханнаҕытый?.. Мин күүтэбин дии. Ыҥырарбын, ытыырбын-соҥуурбун тоҕо истибэккитий?!" - Даайыс тула көрбөхтүүр. Арҕах иһигэр күлүгүрбүт түөрт халыҥ эркин кини ыҥырар саҥатын, эрэйин-муҥун таска таһаарбакка, ытыстан турар. Бара сатаан, биир эмит булчут таба хааман өрөһүйээрэр диэн кэтэһэн көрөр да, бачча тухары биллибэтилэр. Икки атахтаах үктэммэт чиэски сиригэр аҕалан хаайан сытыарар быһыылаах.  

Ити курдук сүүһүнэн ыар хонуктар ааһыталаан истилэр. Ороспуонньук айаны эһэн, бааһыран кэлэн баран өр сытан тахсыбата. Ити бириэмэ устатыгар Даайыс ордук эрэйдэммитэ. Ороспуонньук дьиэҕэ сытан, быкпакка бугуһуйан, кинини саҥарара, мөҕөрө, илгиэлээн да ылаттыыр этэ. Хаста да, олус абаран, ороспуонньугу утуйа сыттаҕына сүгэннэн кэрдэн кэбиһиэн баҕарталаабыта. Ол эрээри илиитэ барбатаҕа. Өлөрөн да туһа тахсыбатын билэрэ. Бу дойдуттан оронон, киһи буолар, тыыннаах тахсыбат кыах суох этэ. Өлөрөн баран бэйэтигэр тиийиниэн эмиэ хаста да санаталаан ылбыта. "Суох,оннук буолар сатаммат, тулуйуохха, тулуйуохха наада", - диирэ кини бэйэтин бөҕөргүтүнэн. Кини хайаабыт да иһин, дьонугар-сэргэтигэр төннүө, эмиэ уруккутун курдук дьоллоохтук, үөрэ-көтө олоруо. Аҕатын-ийэтин, Сэмэннээйитин тыыннаахтыы көрсүө. "Олоруохха да, олоруохха, өссө олоруохха, муҥур уһукка тиийиэххэ диэри барыахха!".

Дьэ ити курдук соҕотоҕун ыар санааҕа ылларан олорор киһиэхэ сайыҥҥы биир киэһэ улахан сонун буолла. Маҥнай кини онтон үөрүөн дуу, биитэр хомойуон-курутуйуон дуу бэйэтэ да билбэтэҕэ. Арбайы кытта миинэр табаҕа сиэтиллэн биир ып-ырааһынан чэмэлэччи көрбүт кыракый уолчаан кэлсибитэ. Ол Куттаайык этэ. Арбай аара кинини кытта кэлэн иһэн уһун суолу быһа ньаҥсыйан тахсыбыта. "Дьонум дьадаҥы буоланнар, ииттэрэ биэрдилэр диэр. Атыны тугу эмэ кэпсиэҥ да сэрэнээр, баскын быһыам!" - дии-дии Арбай быһаҕынан дугдуруйара. Хас хонук сирдэр, оннооҕор тохтобуллар ахсын Даайыһы кытта хайдах кэпсэтиэхтээҕин сиһилии үөрэппитэ. Уолтан тылын ылбыта, андаҕаппыта.     

*35 ЧААҺА.*  

Дьэ ол курдук өр айаннаан кинилэр Арбай арҕаҕын булбуттара. Табаларыттан түһэн, ханна эрэ сир аннын диэки кирилиэс устун таҥнары түһэн барбыттарыттан Куттаайык улаханнык куттаммыта. Онтон ол иинэ оһохтоох, оронноох, өссө дуома да буоллар, остуоллаах буолбутуттан кини арыый уоскуйбута. Оһох аттыгар туох да саҥата суох кинини соһуйбуттуу одуулаһа турар эдэр саха дьахтарын көрөн, уолчаан куттаммыта, симиттибитэ арыый ааспыта, өссө хайдах эрэ үөрэ санаабыта.

- Даайыс, бу иитиэх уолу аҕаллым, биир дьадаҥы ыалтан бэлэхтэттим. Үчүгэй уол, доҕор буолуо...  Оҕо сирэйигэр-хараҕар туох эрэ баарын Даайыс өтө көрбүтэ, ол эрээри тугу да сэрэйбэтэх курдук туттан, оҕо аатын-суолун ыйыталаспыта.

- Аатым... Аатым - Куттаайык, - диэбитэ уолчаан турбахтыы түһэн баран.

- Сүрдээх сытыы-хотуу уолчаан,ити билбэт сиригэр кэлэн кэмчиэрийбитин көрүмэ, бэйэҕэр доҕор буолуо, дьиэҕэр-уоккар көмөлөһүө, бииргэ сылдьан сугуннуоххут, күһүн отоннуоххут, - Арбай үөһэ тэстэн туран уолу хайҕаабыта.

Киһилии киһини көрбөтөҕө ырааппыт Даайыс, ханныгын да иһин эмискэ иитийэх уолланан хаалбытыгар үөрэ санаабыта. Арбайы уонна уолу аһатан баран, Куттаайык сордоох олус көлөһүннүйбүтүн көрөн, Даайыс уолу баттаҕын, моонньун, көхсүн мыылалаах уунан дьукку анньан сууйбута. Уу, мыыла кэнниттэн уолчаан чэпчээн, дьэгдьийэн, кырдьык да сэргэх сирэйдээх-харахтаах киһи буолан, сырдаан, хап-хара харахтара чаҕылыҥнаһан кэлбиттэрэ.  

Уол Даайыска күннэтэ сыстан, үөрэнэн, ийэ туттан барда. Даайыс, кырдьык уруккутуттан уларыйан, Арбай хараҕар, балачча сэргэхсийэн, майгыта-сигилитэ тупсуох курдук буолла. Арбай уолу хаста даҕаны бэйэтин кытта дьиэ эргин илдьэ сырытта. Өссө сэрэттэ, үөрэттэ, такайда. Даайыска этэн, сабыс саҥа ыстаан, ырбаахы тиктэрдэ. Куттаайык уруккута диэн баара дуо, таҥаһа-аба букатын атын, мааны киһи буолан хаалла.

Арбай маҥнайгы кыайыыны ситиспит, оҕону арыый бэйэтигэр тарпыт курдук сананна. - Көрдүҥ дуо,манна кэлэн хайдах уларыйа охсон хааллыҥ! Өссө олорон, санаабын табан истэҕиҥ аайы, өссө үчүгэйдик аһатан-таҥыннаран олордуом. Даайыс биһиэхэ оҕо буолуоҥ, мантан инньэ бэйэбин кытта илдьэ сылдьан булка үөрэтиэм, эргинэн, бэйэҥ мин курдук атыыһыт буолуоҥ. Булчут буолуоххун баҕараҕын дуо?

- Баҕарабын, - диир Куттаайык.

- Буоллаҕа ол дии. Күһүн буоллун, кустуу, куобахтыы барыахпыт. Онтон хаар түстэҕинэ, кырынааһы, тииҥи кыайыахпыт, кыыл табалары, тайаҕы кыдыйыахпыт. Сөп дуо?

- Сөп, - диир Куттаайык килбигийбиттии.

- Буоллаҕа ол дии, - онтон сэрэтэрдии, суон, кирдээх,хап - хара тыҥырахтаах сөмүйэтин чочоҥнотор, - дьэ уонна атаһым сэрэн,,Даайыска ордугу - хоһу тыллаһыма. Дьонум ииттэрэ биэрбиттэрэ дииргин умнума. Ону умнан, сээкэйи кэпсээбиккин истиэм да, сэрэнээр, миигиттэн хоргутумаар. Сөп дуо?

Арбай, Куттайыгы кытта бодьуустаһан, бу сырыыга дьиэтигэр балачча өр тутулунна. Өссө да олорбохтуох киһи, күөх сайыны баттаһа эмиэ барага тиийдэ. Кини дьыалата-наадата элбэх. Уол ханна барыай, олоруо. Даайыһы ийэ туттуо. Даайыс кинини оҕо оҥостуо. Хата, кини сөпкө дьаһаммыт. Уол дьонун улам умнан-тэмнэн барыа.  

Дьэ бу курдук Арбай биир күн оҥостон, бэрт сотору кэлиэх буолан эргинэ, атыыһыттыы аатыран баран хаалбыта.     

*36 ЧААҺА.*

Даайыс Куттаайыктыын иккиэйэх хаалан бараннар, дьэ өрө тыынар курдук буолбуттара. Уол маҥнай - утаа Даайыс ону-маны ыйытыытыгар соччо тугу да эппиэттэбэт этэ. Ыйыттаҕына мух-мах барара уонна хараҕа аантан арахпат буолара.

- Эн куттаныма, кини билигин киирэн кэлиэ суоҕа.

- Оттон... Оттон сотору кэлиэм диэбитэ дии.

- Кэлиэ суоҕа. Ити кини куолута, хас бардаҕын ахсын инньэ диэччи, ол эрээри кэлэн быстыбат үгэстээх, - кыыс уолу уоскутта.

- Тоҕо?

- Тоҕо даа? - диэн баран Даайыс тохтуу түстэ, - Эн биһиккини ханна да куоппатыннар диир санаатыгар этэрэ буолуо. Ити сылдьан кини тугу оҥороро биллибэт. Эн тугу эрэ билэр эрээри кистиир быһыылааххын. Чэ, ыл, мин диэки үчүгэйдик көр эрэ.

Уол мунчаарбыттыы аат эрэ харата Даайыс диэки хайыһар. - Чэ, өссө үчүгэйдик көр, адьас тобулу көр.

Уол көрөр. Хараҕа тоҕо эрэ симириктээн ылар, тулуйбат, умса көрөр, өрө тыынар, онтон ытаан муннун тыаһа сурдурҕаан барар.  Даайыс кинини кууһан ылар, баттаҕын сып-сымнаҕастык имэрийэн ылар, таптыыр, уол эт-этэ дьырылыйан, этэ-сиинэ сылаанньыйбытынан барар.

- Куттаайык, эн миигин истэҕин дуо? Эн тугу эрэ билэр быһыылааххын, ону миигиттэн кистиигин, оннук буолбат дуо, ээ, саҥарыаххын?  

Уол кутталыттан титирэстээн ылар.

- Чэ, сөп, оччоҕо кэпсээмэ, ыйытыам суоҕа.

- Оттон кини миигин өлөрүө буоллаҕа дии!

- Инньэ диэбитэ дуо?

- Ээ, - иһиллэр -иһиллибэттик уол сибигинэйэр.

- Тугу этимэ диэбитэй?

- Оттон миигин...

- Эйигин?

- Уоран аҕалбытын...

- Ол хайдах?

- Оттон... оттон..., - диэн иһэн, ах баран, эмиэ хат ытаан бөтүөхтээн барда.

- Ол иһин даа. Миигин эмиэ манна дьиэбиттэн, былдьаан-талаан аҕалбыта уонна бу хаайыылаах курдук тутан олорор. Оннук сураҕы эн истибэт этиҥ дуо?

- Ол эн дуо?

- Мин... - диэн баран Даайыс өрө тыынна уонна былаатын уһугунан хараҕын уутун сотунна.

- Билэр буоллаххына - кэпсиэххин, киниэхэ кэпсээн биэриэ диэн куттанаҕын дуу? Мин эйигиннээҕэр атаҕастаммыт киһибин. Ол аата эйигин эмиэ уоран-талаан аҕалбыт буоллаҕа дии.  

Уол өссө аан диэки көрөн ылла. - Тоҕо куттанаҕын, кини өр буола барбыта диибин буолбат дуо. Кэпсээ, манна ким да истиэ суоҕа. Дьэ, онон эйигин хайдах уоран-талаан аҕалла? Эн оччо куттанар буоллаххына, оччоҕо маҥнай мин кэпсиим, бэйэм туспунан.     

*37 ЧААҺА.*

Уол, Даайыс хайдах манна уоруллан кэлбитин истээри, чөрбөс гына түстэ. Даайыс ону киниэхэ, кылгас да соҕус буоллар, сиһилии кэпсээн биэрдэ. Уол ону олус болҕойон иһиттэ. Даайыс аан диэки көрөн ылла.

- Хайа, аан аһыллыбата буолбат дуо? Миэхэ эмиэ икки атахтаахха кэпсиир буолаайаххын диэн Арбай сэрэтии бөҕөнү сэрэппитэ. Ону эн киниэхэ кэпсээн биэриэҥ дуо?

- Суох.

- Оннук эбит буоллаҕына, эйиэнин мин тоҕо кэпсээн биэриэмий? Уол аргыый, бэрт сэмэй куолаһынан саҕалаабыта, онтон кутталын умнан, күө-дьаа буолан, туохха түбэспитин барытын сиһилии кэпсээн биэрдэ. Арбай ааттаах ороспуонньугунан аатырбытын, хас да ураһа дьону кыргыбытын, былдьыырын-талыырын кытта умнубата.

- Онтон мин дьоммун истибитиҥ дуо, хайаабыта буолуой? - диэн Даайыс ыйытта.  

Онно кэлэн уол мух-мах буолла. Аанньа билбэтэх истибэтэх да быһыылаах. Уонна Даайыс, тоҕо эрэ сүрэҕэр ыттаран, бэйэтэ куттанан, ити туһунан соччо сураспата даҕаны.      

 * * *

Итинэн кинилэр бу киэһээҥҥи кэпсэтиилэрэ бүттэ, ханныктык эрэ аһаабыта буолан сыттылар. Даайыс бу түүн хараҕын кыратык даҕаны симпэтэ. Киниэхэ хайаан да күрүүр санаа киирдэ. Сарсыарда туран, уолун үчүгэйдик өйүн-төйүн буллун диэбиттии тото аһатта уонна таһырдьа таһаарда.

- Эн ханан айаннаан кэлбиккин өйдүүгүн дуо?

- Ким билэр, баҕар, сороҕун өйдүүрүм дуу?

- Манна ханан кэлбиккитий?

- Бу диэкинэн быһыылаах этэ?.. Оол - ол көстөр арҕаа хайа аттынан ааспыт буолуохтаахпыт. "Сөп, арҕаа... Ол аата биһиги илин диэки түһэн олорор эбит буоллахпыт" дии санаата Даайыс. - Дьэ ол арҕаа хайа анараа өттүгэр хантан кэллигит быһыылаах этигитий?"

- Ким билэр... Эмиэ ол арҕааттан кэлбиппит буолуо. Наар тыа, ойуур быыһынан араастаан эрийэ-буруйа барар быһыылаах этибит. "Күрээбэтиннэр диэн, соруйан оннук айаннаабыт киһи буолуо" дии санаата Даайыс. Ол кэнниттэн ханнык үрэхтэри кэстэрэн туораабыттарын, ханнык, төһө улахан систэри уҥуордаабыттарын ыйыталаһан көрдө да, соччо туһалааҕы истибэтэ. Онуоха эбии, уол, суол аҥаарыгар мэҥкэрэ иһигэр кэлгиллэн испит буолан, соччолооҕу көрбөтөх даҕаны.  

Ол да буоллар, күрүөххэ наада. Дьоллоох дьон буоллахтарына, баҕар, дьонноругар-сэргэлэригэр тиийиэхтэрэ. Онтон сор суоллаах буоллахтарына, ханна эмит умса түһүөхтэрэ. Бу арҕахха саас үйэ тухары ороспуонньугу кытта сытыйыах кэриэтин, дьол-соргу көрдөһөн охтубут да арыый астык буолуо.

- Тоҕойуом, Куттаайык, мантан күрүөх...

- Ханна? - диэн уол хараҕа уоттана түстэ.

- Дьоммутугар, дойдубутугар-сирбитигэр. Эн дьоҥҥун ахтыбаккын дуо?

- Ахтабын.

- Оччоҕо күрүөх, мантан... Мантан букатын баран хаалыах

- Барыах.     

*38 ЧААҺА.*

Кинилэр кэпсэтэн бүттэхтэрэ ити. Онтон хайдах куотары, туох да суола-ииһэ суох сиринэн айаннаан, халыҥ тайҕаны, дохсун сүүрүктээх үрэхтэри туораан, үрдүк систэри уҥуордаан дойдуларын булары иккиэн билбэт этилэр. Онуоха эбии - бу дойду адьырҕа кыыллара хойуута! Кинилэр ол да кыыллара суох көннөрү мунан да өлүөхтэрин сөп этэ. Быһата, кинилэри хас хардыы аайы өлөр өлүү тоһуйар курдуга.  Даайыс ону барытын толору өйдүүрэ. Кини ити туһунан да элбэхтик толкуйдаабыт суола. Ол да буоллар кини бу сырыыга эрэ букатыннаахтык сорунна. Оттон Куттаайык суолга тоһуйар ол кутталлары билбэт, кини улахан киһиэхэ, Даайыска, бүтэйдии эрэнэр буоллаҕа.       

* * *

Ити кэнниттэн күрүөйэхтэр күчүмэҕэй айаҥҥа бэлэмнэммитинэн бардылар. Онтукайдарын да чып кистэлэҥинэн, өлөр сэрэҕинэн оҥоһуннулар: баҕар, Арбай обургу эмискэ тиийэн кэллэҕинэ, алдьархай буолуо баар эбээт!  Бачча ыраах сиргэ сатыы барар туһа суох. Дьиэ аттыгар Арбай уоран-талаан аҕалбыт табаларыттан уонча таба баар. Туох ханнык иннинэ ол табалары көрдүү бардылар. Кыһалҕатын оҥорон, онтулара ханна эрэ түһэн хаалан, хара киэһээҥҥэ диэри көрдөөтүлэр. Сылайан-стэн, аччыктаан кэмниэ-кэнэҕэс тууһунан мэҥиэлээн икки кырдьаҕас уучаҕы туттулар.  Даайыс табаны оччо миинэ үөрүйэҕэ суох эбит. Онон биир табаларын ыҥыырдаан, бу киэһэни быһа миинэ үөрэннэ. Таба ыҥыыра түөрэккэй, атаҕын икки такымыттан ыйаастан, туохха да тирэммэккэ, салгыҥҥа эйэҥэлии, биэрэстэ тэбэ сылдьыахтаах. Онно охтубакка, ыҥыыр үрдүгэр хатанан олорор бэйэтэ уустук дьыала. Даайыс хаста да оҕутта. Оннооҕор элбэхтик охто сыһа-сыһа өрүһүннэ. Кэнникиннэн арыый үөрэннэ. Ол кэнниттэн табаларын арҕахтан балачча тэйиччи илдьэн, ойуур иһигэр өртөөн кэбистилэр. Ол аата Арбай тиийэн кэллэҕинэ билбэтин, сэрэйбэтин диэн оҥоһуннулар. Ол кэнниттэн Даайыс, сээкэйин, таҥнар таҥаһын икки мэҥкэрэҕэ хааланна, икки мэҥкэрэҕэ аһыыр ас угуннулар. Сайыҥҥы кылгас түүн ол бэлэмнэнииттэн орпут чээрэтигэр быыкаайыктык харахтарын симэ түһэн ыллылар. Даайыс соччолооҕу утуйан туһаммата даҕаны. Киниэхэ араас эрэй-муҥ санаалар, босхолонор эрэл, ол икки ардыгар Арбай бэрис гынан киирэн эрэрэ - барыта бииргэ бутуллан, түүл-бит ыккардынан элэҥнээн, сүгүн сынньаппатылар. Адьас сарсыарда, күн тахсыыта эрэ нуктаан ылла быһыылаах. Бэл Куттаайык, сытан баран, иһигэр тугу эрэ санаан, өрө тыыммахтаан, хаста эмитэ эргийбэхтээн баран, оҕо оҕото өтөн, кэнники диэкинэн утуйан буккураан хаалаахтаата.      

*39 ЧААҺА.*

*_АТАХ БАЛАЙ._*

Сарсыарда, күн ойуута, Даайыс туран, чэйин оргутан баран, Куттаайыгы уһугуннарбыта. Кинилэр бэрт тиэтэлинэн аһаабыта буоллулар уонна табаларын аҕалан ыҥыырдаан, мэҥкэрэлэрин ыҥыыр үрдүгэр быраҕан, хара кырыыстаах арҕахтан хоҥуннулар.

Арбай сылдьар ыырдарыттан, омоон суолларыттан туораан, туох да сылдьыбатах хара тыатын, хойуу болбуктатын батан айаннаатылар. Ол да буоллар бастакы күннэрэ соччо улахан мэһэйэ суохтук ааста. Син балачча сир ыла сатаатылар быһыылаах. Ыраах чочоруһан көстөр хайалар арҕастарынан сирдэтэн, тус арҕаа түһэллэр... Кинилэр айаннаабыттара төрдүс күнэ буолла. Ол ыккардыгар хаста да ууга бара сыстылар. Иккитэ эһэни көрүстүлэр. Тот эһэлэр кинилэргэ соччо кыһамматылар. Биирдэрэ чугастан одууласпахтаан баран,ойуурга түһэн хаалла. Иккиһэ хайа быарыгар, суон тиит төрдүгэр тугу эрэ хасыһа туран, дьону көрөн, соһуйан, чолос гына олоро түспүтэ. Ол олорбута олорбутунан кинилэри батыһа көрөн хаалта. Биһиги дьоммут хаһан эккирэтэн кэлэн саба түһэр диэн,иэннэрэ кэдэҥнии, тыынар-тыыммат ыккардынан аргыый хаамтара турдулар. Кэнники, эһэ букатын көстүбэт буолтун кэннэ, биирдэ өрө тыыммыттара. Уулары, маардары тумнан, сис хайалары кыйан, аргыый сыылларан истилэр. Бэһис күннэригэр күн орто ааһыытын саҕана кинилэр соччо үрдүгэ суох сирэй хайа аннынан сырыынньа хаамтаран испиттэрэ. Ол иһэн көрбүттэрэ, арай улахан хара ынах хааһаҕы хайа үрдүттэн үҥкүрүччү аспыт курдук, туох эрэ мөкүнүккэй баҕайы хайаны таҥнары түһэн иһэр эбит. Хара мөкүнүккэй эмискэ кэлэн хайа аннылата тохтуу биэрдэ да, ыт курдук хорс гына олоро түспүтүгэр, Даайыс болҕойон көрбүтүгэр, эмиэ эһэ эбит.  Ханнык эрэ ыллыгы батыһа иһэллэрэ, онтулара өлүү түбэлтэлээх, эһэни адьас миинэ барар эбит.  Даайыс, сотору дьалбарыйар ини дии санаан, табатын тохтотон, түһэн сиэттэ. Куттаайык урут хас да эһэни көрбүт буолан уонна ол эһэлэрэ кинилэри моһуоктаабакка, хата, сорохторо бэйэлэрэ куоппуттарын санаан, бу да сырыыга улаханнык уолуйбата. Уучаҕыттан түһэ эккирээн, аттынааҕы тииккэ баайда. Ол ыккардыгар эһэ кинилэр диэки соҕотохто ыстанан кэллэ. Даайыс хаһыытыы түһэн баран, табаларын сиэппитинэн тииккэ сөрөнө түстэ уонна сонос мутук сытарын сулбу тардан ылан,тиити эттии-эттии бокуойа суох хаһыытаата.     

*40 ЧААҺА.*

Адьырҕа кыыл Даайыстаах иннилэригэр хорус гына тохтуу түстэ. Көрө түһэн баран, икки кэлин атахтарыгар туран, хайдах эрэ үҥкүүлээри гыммыттыы, ол эрээри топ-толоос баҕайытык бэдьэҥнээтэ.  Кыыл улаханнык кыыһырбыт. Көхсүн тыаһа күүгүнэс. Ардай аһыылара субу адаарыһан көстөллөр. Икки дьабадьытынан үп-үрүҥ күүгэннэр саккырыы тохтоллор. Ынырык сирэй-харах, дьулаан дьүһүн-бодо.  Куттаайык мөхсө турар уучаҕын анныгар үҥкүрүйэн иһэн, өй булунан, нэһииччэ халбарыс гынан тура эккирээтэ уонна, улаханы өрүһүттэриэх курдук, Даайыска сүүрэн кэлэн, кэннигэр сөрөннө.  

Даайыс хаһыытыы-хаһыытыы тиити эттээ да эттээ буолла. Эһэ буоллаҕына, киһи куйахата күүрүөх курдук сүрдээх хатаннык часкыйа түһээт, сарбайбытынан субу кэллэ.  Онтон, туох кинини мэһэйдээбитэ эбитэ буолла, санаа булунан, хаҥас диэки иккитэ ойдо. Ити кэнниттэн икки илин атахтарын ньолбоччу ууран баран, сытынан кэбистэ.  Даайыс харахтарын эһэттэн араарбакка сылдьан,илиитинэн кыаҕа ылар сириттэн хаппыт мутуктары тоһуталаата.  Кыыллыйбыт эһэ, көннөрү хаһыыттан куттаныахтааҕар, ордук ыттыйар сураҕын Даайыс истэрэ. Ол иһин, хаппыт мутуктары чөмөхтөөн уот отунна. Уот умайан күүдэпчилэннэ. Даайыс мутуктары тоһутан эбии быраҕаттаата. Уот эбии кытыаһынна. Ол эрэ кэнниттэн кыыл оргууй аҕайдык көтөҕүллэн туран, хайа диэки түөһүллэҥнии турда. Баҕар, төннөн кэлиэ диэн, күөс бастыҥа өссө тохтоон турдулар. Эһэ биллибэтэ.  Даайыстаах эмиэ хоҥнон, иннилэрин диэки баран истилэр. Харахтара эһэ тахсыбыт сириттэн арахпат. Субу-субу кэннилэрин хайыһан көрөллөр. Көс кэриҥэ тахсан, тэҥкэ иһигэр тохтоон, хонорго тэриннилэр. Уот оттон чаанньык өрүннүлэр. Саамай лабыкталаах сири булан табаларын өртөөтүлэр. Кинилэр көлөлөрүн хаһан да ыытан аһаппат этилэр. Бу үлүгэр киэҥ ойуурга, хара сиргэ ханна түһэн хаалбыттарын хантан булуохтарай?!  Кутталларыттан бу түүн өссө куһаҕаннык хоннулар. Даайыс букатын да кэриэтэ утуйбата, хас мутук тоһуннаҕын, көтөр-сүүрэр чыыбыргаатаҕын аайы, дьик гынар. Санаатыгар, ынырык кыыл ырааҕа суох, баҕардаҕына кинилэр адьаһын аттыларыгар баар буолуо. Даайыс субу-субу туран уотун күөдьүтэн биэрэр. Куттаайык тугу да билээхтээбэт. Муннун тыаһа буугунас. Эчи сылайбыта да бэрт. Табаларын аһата түһэн баран, сарсыарда күн ойуута бардылар.       

* * *

Күн ортотуттан киэһэ тыал түстэ. Уулаах хара былыттар, уһулута ыстанан тахса-тахса, тыалга үрдэрэн уһуннулар. Ибигирэс самыыр таммалаан баран, эмискэ баҕайы уурайан хаалла.  Тыал өссө күүһүрдэ, ити кэнниттэн, бөдөҥ оҕуруо саҕа бөдөх тобурах түһэн тобугуратта. Онтон салгыы хаардаан нэмилиттэ. Бу күөх сайын хабыллар хаба ортотугар! Ама аан дойдуга мантан ордук тыйыс халлааннаах дойду баар буолуо дуо?  Айанньыттар дэлби тоҥнулар. Таҥастара-саптара ибили сытыйан, ууттан хостоммут курдук буоллулар. Сордоох халлаан хас да күн сүгүн-саҕын көммөтө. Тыалырар, ардыыр, күнэ көстүбэт.  

Атах балай барар айанньыттар ханна тиксэллэрин билбэттэр. Киһини булар эрэллэрэ улам сүтэн иһэр... Тиһэҕэр, үгүс салаа сиэннэрдээх, көҥүстэрдээх үрэххэ кэлэн анньылыннылар. Көҥүстэр, үрүйэлэр уулара дириҥ баҕайылар. Олом баара көстүбэт.  Үрэх кинилэр диэки эҥээрэ ордук иччитэх, үрэҕи хабыһыннары хайалаах,. уҥуоргу өттө ыраахха диэри биэрэгэ намтаан нэлэһийэн сытар.  

Чычаас сири көрдөөн үрэҕи өрө-таҥнары сыыйдылар. Арыый сүүрүгэ мөлтөһүөр, дьара соҕус сири буланнар, туораан көрөргө быһаарыннылар.  Даайыс түһэн табаларын холунун оҥордо. Куттаайык мииммит табатын холбуу баайда, ыҥыыртан уолчаан үчүгэйдик тутуста. Табалар балачча кэһэн иһэн, тургуйбакка, ууга дагдас гына түстүлэр уонна харбаан ньолбостулар.  Дохсун сүүрүккэ оҕустаран, аллара устан элээрдилэр. Даайыс табатын сүүрүгү өрө хайыһыннара сатыыр да,сүүрүк аллара тарда турар. Ол ыккардыгар Куттаайык сүүрүккэ, кутталыттан да буолуо, түөрэ оҕустаран табатыттан араҕыста. Уолчаан соҕотохто сырдык-хараҥа ыккардыгар киирдэ. Ууга тимирэн иһэн түбэһиэх харбыаласпыта, кини куччугуй илиилэрэ таба ыҥыырын буллулар. Ыҥыыртан ыга тутуста. Бу бириэмэҕэ Даайыс эмиэ ууга чалбааттанан эрэрэ. Кинилэр өллөхпүт дии санаатылар. Иккиэн өйдөрүттэн таҕыстылар.     

*41 ЧААҺА.*  

Даайыс биирдэ өйдөнөн кэлбитэ, үрэх кытыытыгар тахсан сытар эбит. Мэҥкэрэлэрин табалара өрөҕөлөнө сылдьар. Онтон тутуһан ууттан тахсыбыт быһыылаах. Кэннин хайыһан көрбүтэ, Куттаайык кэлин быһаҕаһа ууга, илин быһаҕаһа үрэх таһыгар тахсан сытар. Даайыс нэһииччэ туран,уолун соһо тардан ылла. Уола ууну иһэн, иһэ сараччы үллүбүт, ону умса уура сытыаран илиитин-атаҕын хамсатан, бэрт өр үлэлэһэн, уол дьэ тыын ылла. Эмиэ тыыннаах ордубуттарыгар үөрдүлэр.        

* * *  

Кинилэр айаннара дьэ эбии ыараата. Таҥастара ибис инчэҕэй, кыра да кураанах сир орпотох. Онуоха эбии били холбооһуҥҥа иһэр оҕо миинэр табатыгар ыҥырдыллыбыт икки мэҥкэрэлэрэ өйүөлэрэ ууга барбыттар. Кыра аһыыр аһа да суох хааллылар. Даайыс табатыгар ыҥыырпыт таҥнар таҥаһыттан атын туоҕа да суоҕа. Онтуларыгар да уу киирэн таҥастарын кыайан уларытымматылар.  

Саманна тута өлбөт быаҕа,хататтарын кыалыга сытыйбатах буолан дьоллоото. Онон уот ылыннылар. Хаһан да хайыахтарай, уокка сыраллан, кэтэ сылдьар таҥастарын куурдуннулар. Кууран, иттэн баран, таба аһылыктаах хонор сири көрдөөн өр хаамтардылар. Нэһииччэ үчүгэй сири булан тохтоотулар. Олус аччыктаатылар, илиһиннилэр, онуоха буоллаҕына аһыыр астара суох. Бу хараҥа тайҕа быыһыттан тугу бултаан эбиниэхтэрэй. Быһыыта, хоргуйан өлөр дьон буоллулар. Даайыс, бобуллан, ыксаан, тыынын туох эрэ тууйа тутарга дылы буолан, марылаччы ытыы сыһа-сыһа туттуна сатаата. "Суох, ытыыр сатаммат!" Уолчаанын диэки көрдө.  Кини эмиэ ытаан туруо ээ... Суох,ол кэриэтэ тулуйа сатаабыт ордук уонна быыһанар суол көрдөөн, толкуйдаан көрүөххэ наада.  

Даайыс толкуйдуу сатаан баран тугу да тобулбата. Арай биир уучахтарын өлөрөн сииргэ тиийдилэр. Өлөрөргө анаабыт табаларын сиэтэн аҕалан, Даайыс сонос тииккэ аҕалан баайда,быһах ылла, араарбакка илдьэ сылдьар чыҥыллаларын аҕаллылар. Ити кэнниттэн Даайыс оҥостон туран табатын тииккэ ыга кэлгийдэ. Даайыс табаны идэһэлэнэллэрин элбэхтик көрбүтэ. Илиитэ барбат. Ол эрээри хоргуйан өлөллөрө эмиэ кытаанах, сымыһаҕын быһа ытыран баран, сүнньүн аспыта, табата умса хоруйда.  

Идэһэлэммит дьон быһыытынан, таба этин тотуохтарыгар дылы сиэтилэр. Хас да кырбас эти буһарынан хаһааннылар. Ол кэнниттэн, бары кыһалҕаларын, эрэйдэрин умнан утуйан буккураан хааллылар.  

Сарсыарда туран Даайыс соҕотох хаалбыт уучаҕар мэҥкэрэтин, табатын этин ыҥыырта, ол үрдүнэн уолун мииннэрдэ. Бэйэтэ, уучаҕын сиэтэн, сатыы үнэ-хоруйа турда. Куһаҕан сиргэ дуоннааҕы хаампат. Сылайан хаалан, онтон-мантан иҥнэн, субу-субу охтор. Олус ыксаатаҕына, уолун хаамтара түһэр. Бэйэтэ миинэн,атаҕын сынньатан ылар. Бу курдук эрэйдээхтик сэттэ күн устатыгар айаннаатылар да,киһи баар сирин булбатылар.       

* * *  

Сылайан-элэйэн, күүс-уох эстэн, тохтоотулар. Куолуларынан табаларын өртөөн баран,бөрөлөр улуйан онолуһалларын улахан дьаалыга уурбакка, уулара баһыйан утуйан хааллылар...    

*42 ЧААҺА.*

Бу сытан икки сур бөрө субуруһан кэлэн кинилэр табаларын иннигэр хорус гына түспүттэрин билбэтилэр. Таба, үргэн, ыстанан иһэн, өртөммүт быатыттан иҥнэн, чиччигини-чиччигинии мөҕүстэ. Ити тыастан эрэ Даайыс уһугунна. Көрбүтэ - икки сур бөрө соҕотох уучаҕы сиэри мөҕүһүннэрэн эрэллэр эбит. Ол икки ардыгар таба быата "кирк" гынна. Дьэ эбээт диэбиттии, уучах тыа диэки кыырайда, ону батыспытынан бөрөлөр субуруҥнаһа турдулар. Даайыстаах илиилэрин соттон хааллылар. Үс муунта кэриҥэ эт орпута сытыйан, үрүҥ үөннэнэн эрэрин көрдүлэр. Хайыахтарай, бу эттэрин сууйан, буһарынан баран, сарсыарда сиэбэккэ өйүө оҥоһуннулар.  Даайыс таҥаһыттан саамай наадалааҕын биир мэкэрэҕэ хаалаан, сүгэн кэбистэ. Үс күнү быһа хара тыаны кэтэн таҕыстылар. Үс муунта эттэрэ бүппүтэ ыраатта. Ханна да баралларын билбэттэр. Мээнэ атах - балай хаамсаллар. Биир кэм хараҥа тыа. Куугунуур үрэх баһа. Өйдөрө - санаалара хараара иирэн хаалла. Түүл - бит курдук сылдьаллар. Мантан антах хайдах буолуохтарын, тугу оҥоруохтарын билбэттэр. Ыксаан, тулуйа сатаан баран,кыатаммакка оҥостон олорон Даайыс оҕо курдук ытаата...     

*43 ЧААҺА.*

*_"КЭРЭХ АБААҺЫТА."_*

Сайын ыраатан, атырдьах ыйа саҕаланан барда быһыылааҕа. Ардаҕа, силбигэ улаатан истэ. Түүнүн тымныйар, сороҕор хаһыҥ түһэр.  

Биир күн Куттаайык ырдьаччы ыран, тэмтээкэйдээн кэлэн, сэниэтэ суохтук охтон түстэ уонна хамсаабакка сытта. "Тыый,өллө!" дии санаата Даайыс. Сөһүргэстии түһэн уол сүрэҕин иһиллээн көрбүтэ, тугу да истибэт, кулгаахтара мэнээк чуҥкунууллар - биир кэм куугунас тыас иһиллэр.  

Туох-ханнык сиргэ кэлэн өлөн эрэбит диэбиттии Даайыс болҕомтолоохтук төгүрүччү көрүтэлээтэ. Соччо бырыыта, маара суох, күөх үүнээйилэрдээх, дойду үөһүгэр маарынныыр ыраас сир кырыыта эбит. Хайалара да тэйиччилэр. Ыраах барыһан көстөллөр. "Абата" да буолар эбит! Арааһа, ханна эрэ, дьон олорор сиригэр чугаһаан баран өлөн эрэбит быһыылаах" диэн Даайыс абалана санаата.  Уолун көтөҕөн көрдө, кыайан өндөппөтө. Кыра да күүс суох буола эстибит быһыылаах. Куттаайыктан хараҕын араарбакка эрэ, чугас эргининэн чуҥнаан көрөргө быһаарынна.  Кини иннигэр баараҕай улахан тиит барыйан турара. Ханнык да тииттэртэн улаатан, ырааҕынан чорбойон көстөрүн Даайыс сөбүлүү санаата. Сүгэ сылдьар таҥастаах мэҥкэрэтин, нэһииччэ уунан,балачча ыраахтан көстөр гына,тиит суон мутугар ыйаата. Онтон уолугар тиийэн тохтообут сирин диэки состо. Сынньана - сынньана, өр сыһаҕастаһан, тиитин төрдүгэр аҕалла.    

*44 ЧААҺА.*

Даайыс төбөтө эргийбэхтиир,сирэйэ итийбэхтиир." Бу аата өлөн эрдэхпит... олох манан бүттэҕэ!" дии саныыр кини. "Бэлиэ сир, мэҥкэрэлээх таҥаһым манна турдун, баҕар бу таҥастан, бу аарыма тиитинэн сирдэтэн, өлүкпүтүн булуохтара... Утуйуом олус да кэллэ... ол аата өлөн эрдэҕим. Сүрдээх суол буолар эбит өлөр диэн. Ийэлээх-аҕам, Сэмэннээйи ханна эрэ буоллугут? Мин туспунан, бу сордонон-муҥнанан өлөн эрэрбин билэргит буолуо дуо?!" Даайыс Куттаайыгы көтөхпүтүнэн тиит төрдүгэр олорон утуйан хаалла. Суон тиит былыргы ойуун кэрэҕэ этэ. Ааттыын Кэрэхтээх диэн. Кэрэх аттынан киэҥ айан суола ааһара. Суолу да, кэрэҕи да Даайыстаах хараҥаҕа балыттаран көрбөтөхтөрө.      

 * * *

Баһымньы уола Омуннаах Охоноос аллаах туус маҥан аты миинэн сиэллэрэн батыгыратан, Бөрөлөөх ыалыттан дьиэлээн испитэ. Кини бу төрүт да этэ тардар сирэ. Бэйэтэ да көрбөтөр, дьон иччилээх, куһаҕан сир дииллэрин оҕо эрдэҕиттэн элбэхтик истэн, дьулайан хаалбыт сирэ. Ол иһин ити айылаах түргэнник ааһан испитэ. Ат миинэн иһэр иччитээҕэр төбөтүн үрдүктүк чоноччу туттан түөрт атахтарын,холбуу үктэммэхтээн,таныытын тардырбахтаан баран,кэннинэн чинэрийбитигэр,Охоноос,туох да атын толкуйа суох,"дьэ,түбэстим" дии санаата.  Омуннаах Охоноос хараҕын муҥунан көрөн баран,ол - бу диэки одууласпахтаата,хараҕа эмискэ кэрэх анныгар хатанна. Дьэ,доҕоор,таҥастыын - саптыын, арбайан хаалбыт баттахтыын да киһиэхэ маарына суох илэ абааһы дьахтар,биир бэйэтинээҕэр илдьирийбит таҥастаах оҕону көтөҕөн баран,умса түһэн олорор эбит! Үрдүгэр мутукка сүрдээх улахан дүҥүрү ыйаан тэскэтэн кэбиспит. Ааттаах абааһылаах удаҕан сурахтааҕа,ол илэ бэйэтинэн ити тахсан көһүннэҕэ!..  Охоноос,"абааһыны" көрөөт,атын быһа тиҥилэхтээн кэбиспитин бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла. Онто да суох сиргэнэн турар ат барахсан иннин диэки түһүнэн кэбистэ.  Ат туйаҕа табыгыраан ааспытын Даайыс уутун быыһынан истэн хаалла,онтон нэһииччэ уһуктан,хараҕын аһан кэлиитэ,Охоноос номнуо тыа быыһыгар түспүтэ. Төһө да көрбөккө хааллар,Даайыс өйүгэр ат туйаҕын тыаһа дириҥник хатаммыта. Аргыый өндөйөн туран,ол - бу диэки көрбөхтөөтө,иһиллээн көрдө. Туох да биллибэт. Даайыс өлөөрү өйүм бааллар эбит буоллаҕа дии санаата.       * * * Омуннаах Охоноос итинтэн үс биэрэстэлээх сиргэ холорук курдук өрө ыстаннаран тиийдэ. Атын тэһиинин оҕуруот тоһоҕотугар нэһииччэ иилэ быраҕаат,дьиэ хаба ортотугар биирдэ баар буола түстэ. Букатын бөтүөхтэс буолан хаалбыт. Ону көрөн,дьоно куттаннылар. Онтон арыый тыын ылан,кэрэх анныгар илэ - чахчы абааһыны көрбүтүн,үрдүгэр дүҥүрэ ыйанан турарын,тыын быһаҕаһынан тыынан кэпсээн кэҕийдэ. - Ты - ый! - диэн дьиэлээхтэр соһуйа истэн өрө уһуутастылар. - Ол хотун туох эрэ куһаҕаҥҥа көстөр дииллэрэ... - Баттаҕа муус маҥан,бу курдук арбайан хаалбыт, - диэн баран,Охоноос төбөтүн быдан үөһээ өттүнэн тарбахтарын сарбаччы туттан көрдөрдө. - Аньыы, үтүктүмэ! - диэн ийэтэ Боскуо мөхтө.     *45 ЧААҺА.* Сарсыарда халлаан сырдыыта Даайыс тоҥон уһугунна, туран уот оттоору мутук хомуста. Бу сылдьан, киэҥ айан суолун аттыгар кэлэн хоммуттарын дьэ көрдө. Ону көрөн, санаатыгар сэргии түстэ. Мантан ырааҕа суох ыаллар баар буолуохтарын сөп эбит.  Суол хайа өттүгэр бардахха сөп буолуой? Даайыс ол санаатыгар түстэ. Биир өттө быһа тыаҕа киирэн барар эбит. Иккис өттө - толоон диэки. Кыараҕас толоон. Ол анараа саҕатыгар эмиэ бөдөҥ мастардаах сис тыа көстөр. Даайыс, ханан барыан булбакка, буор суолу сирийэн көрүтэлээтэ да,туох да быһаарыыны ылбата. Дьэ, иэдээн. Сыыһа баран табыллыбатахха, хат - хат төннөр күүс суох. Бачча кэлэн баран, ыалы булбакка өлөр, кыһыыта - абата бэрт.  Бастаан суолу тыа диэки өттүнэн (били Омуннаах Охоноос ыстаннарбыт өттүнэн) баран көрдүлэр. Санааларыгар өр хаама сатаатылар да,суоллара улам кыараан, кинилэр бу тухары салҕан хаалбыт халыҥ тыаларыгар киирэн барда." Кэбис, сыыһа бардыбыт" дии санаан, төннөн, аны, толоон диэки өттүнэн барарга сананнылар.  Ситэ икки биэрэстэ сири барбакка, Куттаайык ыран хаалла. Оҕо антах да барар, бэттэх да кэлэр күүһэ бүттэ,. бэл хараҕын уута кыайан тахсыбат буолбут. Даайыс, быстыа дуо,Куттаайыгы ылан сүгэн кэбистэ. Сылайбыт, хоргуйан сэниэтэ суох буолбут дьахтарга уола ордук ыараабыт этэ. Нэһиилэ хаамар. Суолу икки өттүнэн итирик киһи курдук байааттаҥныыр. Субу - субу олорор,сынньанар да, күүс эбиллиэ баара дуо. Улам - улам сэниэтэ эстэн мөлтөөн барда.       * * * Бэрт өр айаннаан, көс аҥаарын кэриҥин барбыттарын кэннэ, ханнык эрэ кыракый балаҕан көһүннэ. Ыал буолуо диэн үөрбүттэрэ иччитэх өтөх буолан хаалла. Санааларыгар өтөх иһигэр киирдилэр, ыаллар саҥардыы олорон баран көспүттэр эбит. Даайыстаах мантан ордук сыҕарыйар күүстэрэ эһиннэ.  Тахсан хоспоҕу, хотону уонна үүт уурар омуһаҕы ньэҥньийэн көрдүлэр да, кубус - кураанахтар. Ыаллар кыра да сииги хаалларбатахтар. Бу өтөхтөн харыс да сири хамсаабакка,хоргуйан өлүүһүлэр. Ыал хайаан да чугас буолуохтаах.  Күн киэһэрдэ,онуоха эбии ордук тымныйда. Саатар,уот оттон, сылаастык сынньаныах этилэр. Даайыс мас сыыһа ичигэстээн, хаппыт мутуктар сытар сирдэринэн,хотон кэннинэн хааман баран истэ.  Балбааҕынан сабыллан баран,туох эрэ лөглөйө сытарын көрдө. Биир балбааҕы түөрэ тардан көрбүтэ, туох эрэ түүлээх сытар. Иккис балбааҕы сыҕарытта. Арай саадьаҕай дьүһүннээх өлбүт торбос сытарын көрдө. Тардыалаһан көрөн кыайбата. Онтон Куттаайыгы ыҥыран,иккиэ буолан,балбаах иһиттэн нэһииччэ соһон таһаардылар. Этэ - сиинэ ыарахан, соторутааҕыта өлбүт. Даайыс этэрбэһин оһуттан араарбатах кыракый быһыччалаах этэ,. ону ылан торбос тириитин хайытта, этэ көстүүтүгэр хайдах эрэ сыа оруннара биллэн үөртэ. Торбос охтон өлбөтөх эбит. Бука ханнык эрэ оһолго түбэһэн өллөҕө буолуо. Өлүк балачча сыттыйбыт. Ол да буоллар хайыахтарай. Хоргуйар кытаанах. Буут диэки өттүттэн бысталаан ыллылар. Даайыс төһө да күүһэ эһиннэр чаанньыгын бырахпатаҕа. Чугас көлүйэттэн уу баста уонна торбоһун этин, санаатыгар, сууйан баран, чаанньыгар уган буһарда.  Эт сотору кэминэн буһан бургучуйда. Миинин үрдэ күүгэннирэн таҕыста. Ону мас сыыһынан тарыйан тоҕон истэ. Ол курдук күөстэнэн, бэрт минньигэстик аһаатылар. Быстыбыт, сылайбыт - элэйбит дьон, истэрэ көппөйбүччэ,. бастыҥ ороҥҥо хоонньоһон утуйан хааллылар...     *46 ЧААҺА.* Даайыс утуйа сытан хаста да баттатан эрэйдэннэ. Кини санаатыгар, бу утуйа сытар өтөҕүн хотонуттан дьиэҕэ бүк түһэр хап - хара улахан киһи тахсан кинини атаҕыттан соһор. Даайыс тэбиэлэнэ,мөхсө сатыыр. Анарааҥҥыта туох да иһин ыыппат. Кинини хотон диэки соһор." Хотоҥҥо киириэх, мин дойдум онно баар,ыал буолуохпут", - диир. Даайыс эмиэ ороспуонньукка түбэстим дии саныыр. Кини сир түгэҕинээҕи арҕах дьиэни өйдүү охсор. Барымаары, мөхсө сатыыр. Саатар, мөхсөр, утарсар күүс суох. Бэрт эрэйинэн уһугунна. Хабыс - хараҥа,туох да көстүбэт, атаҕа дьаралыйар. Олус хааман ыалдьар буолуо.  Уһуктан,көхсө арыый кэҥээн,тыын ылан баран,уолун кууспутунан улаҕа диэки хайыһан сытта. Эмиэ утуйан барда. Хайдах эрэ кэннигэр киһи сырдыргыырга дылы гынна. Кини диэки үөмэн иһэр. Эмискэ сүрдээх улахан түүлээх ытыстаах киһи кинини сирэйиттэн харбаата. Даайыс олус,соһуйан,хаһыытаабытынан олоро түстэ.  "Дьиэбит сибиэннээх эбит буоллаҕа, сордоохтору аһыммат да буолан" дии санаата. Суох,Даайыс сүгүн тулуйан сытарыттан ааста. Бу иччитэх, күлүгүрэн турар өтөх иһин абааһы көрдө.  Тугу да билбэккэ ыардык утуйа сытар Куттаайыгын тардыалаата. Онуоха уола уһуктубат." Ыык - ыык" диир эрэ уонна эмиэ утуйан мунна буккуруур. "Эрэйдээх сынньаннын, тугун да уһугуннардахпыный?" - дии санаан баран, Даайыс кинини көтөҕөн ылан баран таһырдьа таҕыста уонна хоспох ойоҕоһугар илдьэн кэккэлэһэ сытан утуйдулар. Тымныыта олус. Даайыс титириир. Эмиэ да сылайан утуктуура бэрт. Ол курдук хоннулар.       * * * Сарсыарда күнүскү ынах саҕана биирдэ уһугуннулар. Торбосторун этиттэн буһаран сиэтилэр. Кураанах уу чэйи оргутунан истилэр уонна чугаһынан ыал көрдүү хаамыстылар. Суолу - ииһи көрөллөр. Иллэрээ күннээҕи улахан самыыр аннынан сылдьыбыт сүөһүлэр суоллара көстөр. Бу балаҕантан кыра - кыра элбэх суоллар хайдыһаллар эбит.  Кинилэр ынах үгүстүк сылдьыбыт суолун батыстылар. Ол үрэх диэки киирэн иһэн,суол илин өттүгэр оттуур ходуһа уонна отчуттар эҥээр отуулара баарын көрдүлэр. Ол диэки туораан тахсан отууга тиийдилэр. Икки сүүсчэкэ бугул турбут,кыра охсуллубут от тэлгэнэ сытар. Киһитэ суох. Отуу иһигэр эргэ таба тириитигэр сууламмыт утуйар таҥас сытар,чаанньык аттыгар үөлүллүбүт балык аҥаара сытар. Амсайан көрдүлэр - минньигэһэ эриэхсит! - Манна бэҕэһээҥҥэ диэри киһи сылдьыбыт. Табылыннаҕына,бүгүн да кэлиэхтэрин сөп. Мантан арахпатахха табыллар, - диэн, Даайыс оҕотунаан отууга киирэн олордулар. *_47 ЧААҺА._* - Тыый, бу эн хантан бачча айылаах?.. - Муна сылдьабыт, - диэтэ Даайыс судургутук. - Оок - сиэ!..  Даайыс икки илиитинэн сирэйин саба туттан ытыы сатаата,сҥа да тахсыбат,харах уута да кэлбэт,санна эрэ ыгдаҥныыр.  Баһымньы эстэн,буорайа сылдьар киһини өйдөөтө. - Тукаам,болҕой,бачча киһини - сүөһүнү булан бараҥҥын,айманар диэн баар дуо? Уоскуй. Хантан сылдьаҕын,хайдах муннуҥ?  Даайыс олорон,арыый уоскуйан барда. Кини иккиһин төрөөбүтүттэн итэҕэһэ суох сананна. Маҥнай быһыта - орута соҕустук,кэннэкиннэн улам тыла тахсан,хантан иһэрин кэпсээтэ.  Омуннаах Охоноос,өссө да итэҕэйбэтэхтик, отуу күлүгэр сөрөнөн туран Даайыс кэпсээнин быһыта сүүрдэн эрэ иһиллээтэ. Онтон кэннэки, ону да аҕата ыҥыран,отуу ааныгар киирэн олордо. - Биһиги, бу ханнык ааттаах диэн сиргэ кэлбиппит буолуой? - Даайыс ыйытта.  Бу Кыыллаах ыалын уһуга Бөрөлөөх диэн сир эбит. Аҕыс - сэттэ саха ыаллара үс көһүнэн бытанан олороллор үһү. Кыыллаах бэйэтэ мантан уонча көс үһү. Онон ороспуонньук аатын ааттаан,тутарга сорудах ылан,биир нуучча тойоно кэлбитэ ыйтан орпут. Ороспуонньук ханна баарын уонна күрэтэн испит дьонун өлөртөөбүтүн дуу,тыыннаах ордортообутун дуу истибэт эбиттэр. Кини ханна баарын билбит киһи,хонук да хоммокко,тойоҥҥо тыллыы охсоругар кинээскэ бирикээс кэлбит. Онон Баһымньы сибилигин Кыыллаахха киирэн Даайыстаах көстүбүттэрин уонна ороспуонньук туһунан сураҕы кэпсии охсуох буолла. Кэпсэтии түмүгэр Баһымньы уолун мөхтө: - Эн ахаарыгыттан дьон өлө сыспыттар!  Охоноос буруйун атыгар түһэрэн көрдө,ол "чолоҕор" сиргэнэн алҕаһаппыт буолан хаалла. - Саатар, хамсаабат этилэр, - диир Охоноос буруйун чэпчэтэ сатаан. - Оттон били суордуу түһэн баран,ат самыытын таһыйыылара? - диэн аҕата уолун хаадьылаата. - Ээ, ол дуо? Ээ, ол атын, ол чахчы абааһылар этилэр, - диэн көрдө Охоноос.  Оттуу барбыт оҕонньордоох уол икки бэйэлэр төрдүө буолан күнүс дьиэлэригэр төннө тиийдилэр. *_48 ЧААҺА._* *_КЭРЭХТЭЭХ СУОЛУГАР._*  Оҕотоойоп атыыһыт икки чэпчэки көтөллөөх аты холбонон, дьонун иннигэр бастаан баран, хайыр таас устун хаамтаран истэ. Кинин кытта Оротук Дьөгүөрэ, Ньукулааскы, Тулаайах Кууһума биирдии олох аты миинэн биэстии ындыылаах аты кэннилэриттэн үүрэн истилэр.  Атыыһыт урут элбэхтик тиэстибит буолан,бу дойду суолун - ииһин үчүгэйдик билэр. Ол да буоллар арыт таас үрэхтэр угуттаан,арыт хайа хапчаан суоларын бүөлүү сымара таастар түһэн,утуу - субуу кэлэр туруору үрдүк дабааннарга аттар холуннара быстан,ындыылара сулбуруйан,хас сырыы аайы көрсөр араас моһоллору барытын эрдэттэн хайаан билиэ буоллаҕай.  Биир соноҕосторо урут хаста да ааспыт хайатын хапчааныгар бүдүрүйэн,хас да саһааннаах эмпэрэ тааһыгар быраҕыллан,хоолдьугун булгу түһэн өлөн хаалла. Соноҕоско ыҥыырдан испит кииппэ аҥаара чэйэ өрөһүллэн: ол үөрүүтүгэр буолан Оҕотоойоп атын аһына да барбата.  Сүүрбэччэ акка ыҥыырдыбыт чэйин,табаҕын,испиискэтин,таҥаһын - сабын Кэрэхтээх тоҥустарыгар тиийэн атыылаатаҕына,төһөлөөх барыыһы киллэриэхтээҕин ааҕа - суоттуу иһэн,Оҕотоойоп атыыһыт уһун суол ороспуойун туһунан эмиэ санаан кэллэ. Кэннэки бириэмэҕэ суол араас эрэйдэринээҕэр айанньыттары ол ордук куттуур буолла. Төһөтө кырдьыга,төһөтө сымыйата эбитэ буолла - тугун да иһин бэйэтин билиммит киһи айанныан курдук кэпсээн үллэҥнэтэллэр.  Сайыҥҥы күн киэһэрэн,айанньыттар хонук сир булан түстүлэр,уҥа өттүлэрэ сырыынньа сыырдаах. Дьон,куолуларынан,отуу туттан, уот оттон,ас бэлэмнэнэн бардылар.  Арбай кинилэри эрдэ билбитэ. Кинилэртэн биэрэстэ аҥаара кэриҥэ сиргэ тыа иһигэр тохтоон,табаларын баайда урнна саатын ылан,айанньыттары чуҥнуу олордо.  Куттал суоһаабытын билбэтэх дьон,тото - хана аһаан - сиэн баран,аттарын атах баайталаан ыыттылар уонна баар таһаҕастарын барытын биир сиргэ чөмөхтөөн кэбистилэр. - Ороспуонньук кэлиэҕэ,истэ - билэ сылдьыҥ,бу түүн эн,Ньукулааскы, харабыллыаҥ, - диэн тойонноро Оҕотоойоп уолаттарын сэрэттэ.  Аһаан бүтээт,айан дьоно оҥосто охсон утуйбутунан бардылар,сэрэххэ,сүгэни - быһаҕы чугаһатан кистии уурдулар.  Ньукулааскы таһаҕаһы харабыллыы олордо. Саатын ииттэн, аттыгар уурунна уонна киирэ - тахса кэтэһэ сылдьан,алдьаммыт хаҥханы үүйэн,түүн уһунун кылгата сатаата.  Ньукулааскы көрүҥэ астыга,күүһэ - уоҕа бэрдэ. Ороспуонньук,киһи эрэ буоллар,кинини салла көрдө. Итини таһынан эр бэртэрэ эмиэ сэрэхтээхтик сыталлара биллэр. Бу бөтөстөртөн энчи туттаран талыыр кытаанах. Онон,арай биллэрбэккэ киирэн,тугу эмит уоран бардахха табыллыах курдук буолла. Кини өссө чугаһаан,аҕыйах мас тыаттан ойдом турар сиригэр киирэн,кирийдэ.  Ороспуонньук өр кэтэстэ. Харабыл утуйан биэрбэтэ,саатар нуктуу түспэт. Арбай биир саамай үтүө уучаҕын аҕалан,кэтии сытар сиригэр баайда уонна эмиэ кэтэстэ. Ити ыккардыгар түүн үөһэ ааһан,халлаан арыый суһуктуйан барда. Ол эрэ бириэиэҕэ Ньукулааскы,сээкэйи түбүгүрэрин бүтэрэн,арыый чуумпуран олорбохтоото,онтон улам нухарыйан,төбөтүн аллара төҥкөтөн барда. Ону көрөөт,Арбай төҥкөйөн,тыаһа суох сыбдыйан,кэннэки ат буола былаастаан,таһаҕас кэтэх өттүгэр кэлэн тохтоото. Ньукулааскы эбии бүк түстэ.  Арбай биир хааһахтаах бурдугу сүгэн кэбистэ уонна били кэлбит сиринэн тыа саҕатыгар таһааран уурда. Онтон эргиллэн көрбүтэ, Ньукулааскы урукку оннугар хамсаабакка олорор эбит.  Арбай саараан турбахтаан баран,иҥсэтэ батарбакка,иккиһин үөмтэ." Чэйгэ,табахха,исппиргэ тиксибит киһи" дии саныыр ол иһэн.  Кэлэн табаар дьааһыгын сүктэ уонна эмиэ били кэлбит сиринэн төннөн иһэн, алҕас туох эрэ дьөлөҕөскө үктээн,бүдүрүйэн ылаттаата,дьааһык сиргэ үҥкүрүйдэ. Ньукулааскы маҥнай туох буолбутун өйдөөбөтө,тура эккирээн ол - бу диэки көрүтэлээтэ. Арай эниэ устун умса туттан сүүрэн иһэр бэрт быһый киһи төбөтө лэкээриҥнээн эрэр эбит. - Тохтоо! - диэн хаһыытаан сатарытта Ньукулааскы уонна саатын үрдүгэр түстэ.  Арбай өссө эбэн биэрдэ. Утуйа сытар дьон айдаарса түстүлэр. Ол ыккардыгар саа тыаһа бытарыйда. *_49 ЧААҺА._* - Туох буолла?! - диэбитинэн Оҕотоойоп ойон таҕыста. - Ороспуой быһыылаах, ороспуой... - Табылынна дуо? - хайыы - үйэ ырааппыт ороспуойу көрө сатыы - сатыы атыыһыт ыйытта.  Ол ыккардыгар Арбай бэтэрээ табатыгар тиийдэ, абатыгар бурдуктаах хааһаҕы быһаҕынан тоҕута тыытта, мэҥкэрэтигэр кутан көрдө, онтон дьон эккирэтэн иһэллэрин көрөн, барытын хаалларан, уучаҕын үрдүгэр түһэн,охсон кэбистэ. - Эр,кытаат,ойуурга түһүөр диэри туттан биэр! - диэн атыыһыт хаһыытаата.  Арбай били ойдом турар аҕыйах мастан арахсан,ыраас сиргэ киирдэ.  Ньукулааскы чокуур саатын атаҕын туруору сиргэ батары аста. Үс сүүсчэкэ хаамыы кэриҥэ тэйэ,табаннан көтүтэн эрэр ороспуонньугу көхсүгэ көрөн баран тардан кэбистэ. Таба охтон умса хоруйда. Ороспуонньук төбөтүнэн хойуостанан иһэн,арыый өрүһүнэн,түөрт атах буолталаата. - Маладьыас! Тутан ылыахха! - диэтэ Оҕотоойоп. Чокуур сааны ииттэ турар бириэмэ свох. Айан дьоно ыһыы - хаһыы бөҕөтүн түһэрэн,ороспуонньугу эккирэттилэр. - Арбай хара түөкүн, тохтоо,бэрин! ..  Арбайга утарсар түгэн кэлииһи дуо,эккирэтэн,айдааран иһэллэриттэн дьулайан,тыаны былдьаста. *_КҮӨН КӨРСҮҮ._* Бөрөлөөх Баһымньыта Кыыллаах кинээһигэр ороспуонньугу тыллыы кэлэн кыс мас аттыгар көлөтүн баайда. Кини,дьулайан,тэпсэҥнэмэхтээн баран эр хаанын киллэрэн,дьиэ иһигэр биирдэ сохсохус гына түстэ. Киэҥ уораҕай уҥа өттүгэр үс остуол бэйэ бэйэлэриттэн тэйиччи соҕус кэккэлии тардыллыбыттар. Бастакы остуол туох эрэ дьэрэкээн ойуулааҕынан саба тардыллыбытын Баһымньы ордук сонургуу көрдө. Ол сабыыта хайдах эрэ күндээрэ,күлүмнүү олорорго дылы. Ыскаатар диэни Баһымньы сааһыгар харахтаан көрбөтөх киһи эбит. Онуоха эбии остуолу үрдүнэн,үрүҥ көмүс таҥаралар кэчигирэспиттэрэ үрэх баһыттан кэлбит киһини эбии симитиннэрдэ.  Ортоку остуолга уонча киһи чэйдии олороллор. Кинээс аттыгар икки нуучча дьоно бааллар. Ханна эрэ ыраах дойдуларга бара турар ыраахтааҕылар сэриилэрин кэпсэтэ олороллор быһыылаах. Киирбит киһи таҥараҕа үҥэн дорооболосто. - Хайа диэкиттэн кэллиҥ? Быһыгыттан - таһааҕыттан буоллаҕына,чугастааҕылартан буолбатах быһыылааххын дии? - диэн Өрөкүйээн оҕонньор ордоотоон ыйытта. - Бөрөлөөхтөн сылдьабын, - диэтэ киирбит киһи. - Нуо,ол хайдах бу үлүгэр үлэ - хамнас саҕана мэнээктээн хаалбыт киһигиний? Онно эмиэ туох буолла? - Тыллыы кэллим. - Нуо,ол эмиэ туох алдьархайа таҕыста? - Ороспуой,Арбай туһунан... - Бай,көһүннэ дуо ол ороспуой?  Кэккэлэһэ олорор нууччалартан эдэрэ аттыгар олорор бытыктаах тойоҥҥо бэйэтин тылынан тугу эрэ сибигинэйдэ. Ону истэн,нуучча тойоно саһархай,киэҥ харахтарынан киирбит киһи диэки тобулу көрдө,үөһээ уоһун туора бытыгын имэриммэхтээтэ.  Ити кэнниттэн Баһымньыны остуолга ыҥыран,ороспуой туһунан,тугу билбитин - көрбүтүн ыйыталаһан бардылар. Баһымньы Бөрөлөөххө дьахтардаах уол күрээн кэлбиттэрин,кинилэр кэпсээннэрин уонна Бүөчээн диэн тоҥус бултуу сылдьан Арбай арҕаҕын таба үктээн ааспытын кэпсээтэ. Ити кэнниттэн кэлбит киһини атах ороҥҥо,үһүс остуолга олордон аһаттылар.  Сэргээв сэтээтэл Дьокуускайтан Кэрэхтээххэ буулаабыт ороспуонньугу тутарга ананан кэлбит. Баһымньы аһаан бүппүтүн кэннэ,сэтээтэл өссө ыҥыран өр кэпсэттэ. Кини ордук хасыһан ороспуонньук үбүн - аһын ыйыталаста. Ороспуонньук тоҥустан,сахаттан олус үксү халаан,арҕаҕар илдэн кистээн сытыарарын истэн,уҥуох - уҥуоҕа букатын халыр - босхо барда. - Дьэ онон,бэрт сотору ороспуойу ирдии барарга уон киһитэ,сүүрбэччэ атта аҕала тарт, - диэн кинээскэ эттэ. Өрөкүйээн кинээс оччо үгүс көлөнү,киһини булан биэрэ охсору улаханнык ыарырҕата санаата. Кырдьыгынан кини ити соҕотох ороспуонньуктан букатын да куттаммат. Ол ороспуонньук дойду үөһүгэр киирбэтэ эрэбил. Тоҥустартан талыаҕа,түбэстэҕинэ,өлөртүөҕэ даҕаны - ол кини дьыалата буолбатах. Кини онно кыһаллыан даҕаны баҕарбат. Кэрэхтээх олохтоох сахаларыгар кини интириэһэ эмиэ кыра. Итини санаан,төһө да тойонтон толуннар,итиччэ элбэх аты,киһини биэрэр кыаҕа суоҕун этэн,аккаастаата.  Сергеев буоллаҕына ороспуонньукка хайаан да барыахтаах. Тиийэн кинини тутуохтаах уонна ороспуонньук муспут кылааннаах түүлээҕиттэн эмиэ тииһиниэхтээх. - Аттары уонна дьону биэрбэтэххинэ,үрдүк суут дьаһалын толорботохунан көстүөҥ, - диир тойоп. Кинилэр өр мөккүстүлэр,онтон кэлэн - кэлэн манныкка сөбүлэстилэр. Кинээс,үрдүкү сууттан ананан тахсыбыт тойон сорудаҕын толорон,уон аты,үс - түөрт киһини булан биэрэн,Сергеев тойону тэрийэн ыытыах буолла. Ороспуонньугу тутууга көмөлөһүөхтээх эбии дьону Кэрэхтээхтэн ылыыга дьонун ааттаталаан биэрдэ.  Аҕыйах хонук иһигэр тэриллэн,түөрт көтөллөөх алта ыҥыыр аттаах дьон Кэрэхтээхтиир суол устун киирэн бара турдулар.  Ити кэнниттэн Кэрэхтээххэ тиийэн,оттообут отторун ситэ хомуттарбакка,үс хочоттон уонча киһини эбии көлө хомуйан,Сергеев ороспуонньугу көрдүү тыаҕа таҕыста.  Сергеев маннык күчүмэҕэй айан,маннык эрэйдээх сир баар буолуо диэн түһээн да көрбөтөх эбит. Тайҕаҕа киирэн,халыҥ систэри бысталааһыҥҥа,үгүс үрэхтэри,көҥүстэри туорааһыҥҥа сырата - сылбата быһынна.  Халлаан тымныйан барда,хаардаах тыал тохтоло суох иһиирдэ.  Ити барыта Сергееви олус салыннарда. Кини хаста да,ыксаан,ороспуонньугу эккирэтэри тохтото сыһа - сыһа,кыатанна. Ыкса күһүн,тоҥоруу буолан,хаар түспүтүн эрэ кэннэ,ат көлөттөн аккаастанна,таба сыарҕаланарга быһаарыннылар.  Онон хат ыалга төннөн киирдилэр. Онтон муус тоҥон,сыарҕа суола турарын кытта,уон биэс буолан табаннан таҕыстылар. Манна дьон бэртэрэ талылыннылар,олор ортолоругар хас да тоҥус,Куттаайыгын уордарбыт Күтэр Киргиэлэй,ороспуойу тута сыһан куоттарбыт Ньукулааскы бааллара. Ити уон биэс киһи баһыгар тоҕус саа,биэс үҥүү,хааһахха соҕотох бэрдээн,Сергеевка " Смит - Вессон" диэн ыт буутун саҕа бэстилиэт баара. Соҕотох ороспуойу тутууга сөптөөх соҕус тэриир буолла.  Биэс хонугу быһа үрэх мууһунан бардылар. Кэннэки икки күннэригэр таас хапчаҕайдары аннынан айаннаатылар. Үрэхтэр тарыҥнаан эрэллэр эбит. Тарыҥ мууһа тостон,хас да киһи илиилэрин - атахтарын үлүттүлэр. Ороспуонньук арҕаҕар биир көс чугаһаан баран,оҥостон хоннулар.  Сарсыарда оҥостон барыы буолла. Сергеев уон киһини инники сатыы ыытта,бэйэтэ үс киһини кытта сыарҕаннан кинилэр кэннилэриттэн барар буолла,биир - икки киһини хонук сиргэ хаалларан,таҥаһы - сабы,табалары харабыллатта.  Сирдьит этэринэн, ороспуой арҕаҕа иннилэригэр көстөр таас хайа ыпсыытыгар баар буолуохтаах. Онно тиийэр биир эрэ биэрэстэ хаалла.  Дьон тохтоон сүбэлэстилэр. Арҕаҕы ырааҕынан төгүрүйүөхтэрин - биир өттүн таас хайа бүөлүүр, иккис өттө сиикэй ууннан көҕөрө сытар үрэх буолан биэрдэ. Арай аҥаар өттүттэн сэлэлээн киирэн,. арҕахха чугаһаан эрэ баран төгүрүйэр табыллыыһы. Онон киирээччилэргэ сэрэхтээх буолла. Аргыый киирэн истилэр. Утаакы буолаат,хаарынан бүрүллэ сытар кыракый томтортон буруо бургучуйан тахсара көһүннэ. Киһилэрэ чахчы баар буолла. *_50 ЧААҺА._* Дьон балачча халыҥ хаары оймоон,чугаһаан истилэр. Ол истэхтэринэ,арҕах биир чуолҕанынан эмискэ буруо түптэлэнэ түстэ да,кыһыҥҥы чуумпу салгыҥҥа саа тыаһа бытарыйда. Биир киһи табыллан,өлөрдүү хаһыырда. Ороспуонньук ытара бэргэниттэн дьулайбыт Сергеев тоҥ сылбах кэтэҕэр түстэ уонна ыгылыйбыт куолаһынан ытыалыырга бирикээстээтэ.  Дьон арҕаҕы бүтэйдии ытыалаан түптэлээбитинэн бардылар. Арҕах эмиэ хоруйдуур. Балачча өр кэм иһигэр ытыстылар. - Тугу да мээлэ ыта сытабыт? Ити халыҥ буор истиэнэни буулдьа хотуо үһү дуо? - диэн Күтэр Киргиэлэй хаһыытыыр. - Оттон тойоммут ыйааҕа оннук дии, - ким эрэ киниэхэ эппиэттиир. - Ытыҥ, ытыҥ! Чуолҕан үүтүнэн түһэриэххэ наада, - диир Иванов хаһаах. Ол икки ардыгар Соллур уола арҕаҕы хахха өттүнэн киирэн иһэн, айаны эстэ. - Бу ороспуонньук айа бөҕөнү ииттибит! - диэн Ньукулааскы хаһыытыыр.  Сирийэн көрбүттэрэ,арҕах чугаһынан төгүрүччү айа бөҕөтө тардыллыбыт. Аны ураҕас быстан, айалары эһитэлии - эһитэлии киирэргэ тиийдилэр.  Чуолҕаннарынан утары киһини киллэрбэт гына ороспуонньук ытан хабылыннаран иһэр. Буулдьалар хас да киһи саҕынньаҕын түүтүн халты охсон күдээриттилэр.дьон тохтоотулар. Иннинэн хайдах да киллэриэ суох. Ол иһин, Ньукулааскы сүбэтинэн, хайа истиэнэ курьук туруору таастарынан кычымнаан, дьиэ үрдүгэр кэлэн түһэргэ кэпсэттилэр. Отууларыгар киһи ыытан икки таба маамыктата ыллардылар. Таас быыһынан дьиэ үрдүгэр кэлэн, маамыкта быаттан тардыһан арҕах үрдүгэр биирдэ баар буоларга сүбэлэстилэр. Биэс - алта киһи бэртэрэ талыллан,очуос кэтэх өттүнэн ытыннылар уонна таас хайаны кычымнаан арҕах үрбүгэр кэллилэр. Били маамыкталарын тааска баайан,маҥнай күүстээхтэрэ, быһыйдара Ньукулааскы,ол кэнниттэн Күтэр Киргиэлэй быаттан тардыһан,дьиэ үрдүгэр биирдэ баар буола түстүлэр. Сотору кинилэр табаарыстара үс - түөрт киһи түстэ. Дьиэ үрдүттэн үҥүүннэн тоҥсуйталаатылар.  Ороспуонньук,тахсан бэриниэхтээҕэр,аанын ордук кытаанахтык олунна. Дьон арҕах хаарын үрдүн түһэрэн баран,чуолҕаннарын хайыр тааһынан бүөлээтилэр.  Дьиэ иһиттэн ытар суол - иис бүөлэннэ. Ол кэнниттэн дьон утуу - субуу үөмэн,ороспуонньук арҕаҕар кэллилэр. Саамай кэннэки тойонноро Сергеев кэллэ. Арбай,киһи эрэ буоллар, кыната сарбылынна. Аны билигин арҕаҕар киирэн былчаччы тутан ылар эрэ хаалла.  Сергеев хаһаагыгар этэ,бэрдээнинэн дьиэ халҕанын бүтэйдии хас да төгүл ыттарда. Бэйэтэ эмиэ икки төгүл ытта. Иһирдьэ ылы - чып буолла. Бука өллө ини дии санаатылар. Халҕаны алдьатан киирэргэ сананнылар. Бөҕө халҕан эбит. Өр астастылар. Ол да буоллар,мас маһа өттө. Ааны хайа олуйдулар. Ол тухары иһиттэн туох да биллибэтэ. Дьон бэркэ сэрэнэн өҥөйөн көрдүлэр. Онтон Ньукулааскы биир тоҥуһу кытта үҥүүлэрин туппутунан арҕахха ойон киирдилэр. Таһырдьааҥҥы дьон чуумпуран туран иһиллээтилэр. Тыас да,саҥа да иһиллибэтэ. - Хайа? - үөһэттэн ыйыттылар. - Киһи баара биллибэт! - арҕах иһиттэн Ньукулааскы саҥарар. - Өлө сытара буолуо, үчүгэйдик көрүҥ! - Суох, суох, - дэһэллэр дьон. Киһилэрэ сүтэн хаалла. Бары симсэн киирэн көрдөөн көрдүлэр да ороспуой көстүбэтэ. *_51 ЧААҺА._* Ол курдук улаханнык муна турдахтарына, Арбай били сир аннынааҕы хороонунан сургуйан тахсан, ол сүүрэн дарайан эрэрин Ньукулааскы көрдө. Кини,көрдүм - көрбөтүм диэххэ айылаах, үҥүүтүн туппутунан ороспуонньугу кэнниттэн түһүстэ." Дьэ иккиһин хайдах куотаргын көрүөхпүт!" - диэн буолла.  Өйдөрө санаалара бүтүннүү арҕах иһигэр аралдьыйан турар дьон Ньукулааскы барбытын өйдөөбөккө хааллылар. Тойон ол бириэмэҕэ" бэйэтэ ирдии" арҕах иһигэр иҥнэн охто сыһа - сыһа киирэн испитэ. Кэмниэ кэнэҕэс, Ньукулааскы сүүрэн эрэр көхсүн көрөн ким эрэ тыллаата. Ону истэн арҕахтан хас да киһи тахсан,ороспуонньугу хаһыытаһа - хаһыытаһа эккирэттилэр.  Ороспуонньук, уҥа илиитигэр сааны,. хаҥаһыгар үҥүүнү туппутунан тоҥуу хаарынан сүүрэр. Ньукулааскы улам чугаһаан истэ. Кини үҥүүлээх эрэ.  Дьон бөҕө хаанын тохпут өлөр өстөөх бу сүүрэн дарайан эрэр көхсүн көрө - көрө, Ньукулааскы күүһүгэр күүс эбиллэр курдук буолла. Кини барыны бары умунна: сылайары, өлөрү, куттанары - барытын. Туох баарынан түстэр түһэн, куотан эрэр киһиэхэ улам нэмийэн,улам чугаһаан истэ. Онуоха эбии кэнниттэн ыктаран иһэр ороспуонньук, хаста да охто сыһан, сиргэ тайанан ылла.  Тыаны аастылар. Туора - маары түһэн, охтон адаарыһа сытар мастары үрдүнэн түһэн, арыт үрдүнэн сулбурута ойон аастылар.  Ханнык эрэ кыракый үрэҕи быһа сүүрэн,талаҕы быыһынан элэгэлдьистилэр. Сытыы чыпчыххай сирэйдэрин быһыта курбуулуур, утары салгынтан кулгаахтара сирилиир. Талахтара бүтэн, кыракый аһаҕас сиргэ киирдилэр. Үтүктүспүт курдук, иккиэннэрин көхсө күрдүргэс буолла. Улам чугаһаан истилэи.  Ороспуонньук туора түһэн сытар сылбахха ойдо, ол күлүгэр сөрөнөөт, эргиллэ биэрдэ. Ньукулааскы сүүрбүтүн кубулуппата. Өстөөхтөр билигин уун - утары буола түстүлэр. Арбай өстөөҕө үҥүүлээх эрэ иһэрин көрдө. Саатын харбаан ылан кыҥаабытынан барда. Ону көрөн Ньукулааскы: - Сииргин көрүөхпүт, сиэхсит! - диэн хаһыытаата уонна умса хорус гына түһээт, утары ыстанна. *_53 ЧААҺА._* *_КЫЫЛЛААХХА._*  Даайыс Куттаайыктыын Баһымньылаахха сүүрбэччэ хонук устата олорбуттара. Баһымнылаах бу быстан кэлбит кыыстаах уолу төһө кыайалларынан үчүгэйдик туппуттара. Даайыс хамсалаах да табаах бастыҥа олорбокко, наар дьиэлээх дьахтарга көмөлөспүтэ, иистэрин иистэммитэ.  Кини ийэлээх аҕатын туһунан ыалга кэлээт сураспыта. Баһымньылаах кинини эмискэ ытатыахтарын - соҥотуохтарын баҕарбатахтара. Дьоно өлбүтүн бастаан чып кистээн кэбиспиттэрэ. Кэннэки сыыйа иһитиннэриэх санаалаахтара.  Өтөр буола - буола Даайыс ийэлээх аҕатын ахтан тахсара. Кинилэри тыыннаахтарыгар көрсөрүм буоллар, бачча тухары эрэйдэммит да эрэйбин умнуох да этим диирэ. Итини истэн олорон дьиэлээх дьахтар: - Ким билэр, кырдьаҕас дьон, баҕар, араас да буолан хаалыахтарын сөп, хайдах олороохтууллара буолла? - диэн сэрэтэ соҕус эттэ. - Оо, миигин былдьатан баран, дэлэлээх сордоммуттара буолуо дуо? Мин тыыннаах эргийэн кинилэр харахтарыгар көһүннэхпинэ, дэлэлээх үөрүөхтэрэ этэ дуо? Эмиэ бииргэ олоруох этибит.  Бу кэпсэтиини истэн олорон, дьиэлээх дьахтар бэйэтэ уйадыйар, иһиттэҕинэ, букатын буорайыыһык дии саныыр. Ити курдук кини Даайыска дьоно өлбүттэрин таайтаран этиэх, биллэриэх буолбутун кыайан эппэккэ сылдьыбыт.  Даайыс Сэмэннээйини эмиэ көрүөн баҕарар,муҥ саатар,биирдэ. Биллэн турар,аны кэлэн Сэмэннээйи киниэхэ сыстыбат киһи буолуо. Ороспуонньугу кытта олорбут,аата - суола алдьаммыт киһиэхэ сыстыа дуо. Ол Сэмэннээйи буруйа буолбатах. Даайыс бэйэтэ дьоло суоҕуттан буоллаҕа.  Даайыс онон кинээһигэр сылдьан, көмөлөһүннэрэн, дойдулаатаҕына сатаныыһы. Ол диэки сылдьан, баҕар, табылыннаҕына, Сэмэннээйини да көрсүөн сөп. Баһымньы, кинээскэ оромпуойу тыллыы бара сылдьан, Сэмэннээйини көрсөн, Даайыһы кэпсээбит этэ. Даайыс тыыннааҕын истэн,анараа киһи сирэйэ - хараҕа бэркэ уларыйан:" Манна кэлэ сырыттар,көрсүбүт киһи!" - диэбит этэ." Тоҕо инньэ диэбит бэйэтэй? - диэн, Даайыс санаата оонньоон ылар. - Аҕата биир сэниэ ыал кыыһын кэпсэтэ сылдьар сурахтааҕа. Аата Кэтириис диэн үһү. Хайдах эрэ дьүһүннээх кыыс буолла? Сэмэннээйи арай төттөрү эргийэн кэбистин? Ким билэр. Бука суох буолуо ээ. Ол да буоллар, саатар, биирдэ көрсүбүт, кэпсэтэ түспүт киһи..."  Даайыс Кыыллаахтыыр буолла. Олорбут ыалыттан Куттаайыгы өссө олордо түһэллэригэр көрдөстө. - Аҕата кэлэн ылыа, - диэтэ.  Онон,суһаллык оҥостон,аргыс киһи булунан, Даайыс Кыыллаахтаата. Аттара соҕотох, онон табалаһан айаннаатылар.  Кыыллаахха Бурдуктаах Бүөтүр дикн ыалга кэлэн тохтоотулар. Аата" Кыыллаах" буолан баран, бу ыал Кыыллаахтан балайда тэйиччи олороллор. Бурдуктаах Бүөтүр биир - икки ынахтаах, атыыһыттарга элбэхтэ хамначчытынан сылдьыбыт киһи. Биир сайын айаҥҥа сылдьыбытыгар, атыыһыт: убаһа ылаҕын дуу эбэтэр үс буут бурдугу ордороҕун дуу диэн талларбытыгар, Бүөтүр үөрүүннэн бурдук үрдүгэр түспүтэ. Ол бурдугуттан боппууда курдугун сиэбэккэ,өр хаһаана сыппыт. Кыыллаах - бурдук үүммэт сирэ,дьадаҥы киһиэхэ бэрт эрэй нэн тиксэр ас этэ. Ол иһин кини итиччэ хаһааммыт. Ол кыһыныгар хаар быһа түһэн, Лаамыттан бурдук кыайан кэлбэккэ,улахан быстарыы буолбут. Ханнык да бэйэлээх ыал бурдугу амсайбатаҕа ырааппыт. Бүгтүр били хаһааммыт бурдугун ити кэмҥэ дьэ көбүтэн, кыратык хааһылаан уонна лэпиэскэ туома оҥостон сиэбит. Онон кини ыал бөҕөнү ымсыырдыбыт, киниэхэ тиэстии, көрдөһүү - ааттаһыы элбээбит. Онуоха Бүөтүр сэлиэнэй аҥаара бурдугу кэмнээн,таҥара аһын курдук тутан,ыалларга бэрсибит. Дьэ онтон ыла киниэхэ ити" Бурдуктаах" диэн хос аат иҥмит. Кэннэки Бүөтүр дьадаҥы муҥнаах, төһө да бурдуга быстан хааллар, " Бурдуктаа" диэн хос аата син биир уурайбатах.  Бурдуктаах Бүөтүрдээх Даайыһы олус үчүгэйдик көрүстүлэр. Сураҕын - садьыгын истэн олорор эбиттэр. Ийэлээх аҕатын туһунан тугу да кэпсээбэтилэр. Даайыс манна кэлэн эмиэ аҕыйах хонук иһигэр иистэнэн, оҕолор таҥастарын тигэн, дьиэлээхтэргэ улаханнык көмөлөстө.  Даайыс кэлбитин уонна кини иистэнньэҥин туһунан сурах ыал устун тарҕанан барда. Сорох - сорохторго, ордук уолан дьоҥҥо,кини дьүһүнүн үчүгэйэ да кэрэхсэттэ.  Биирдэ Бурдуктаах Бүөтүр кэргэнэ Огдооччуйа чугастааҕы ыалларга баран кэллэ. Даайыс тугу эрэ иистэнэ олорор этэ. Атын ким да суоҕа. Огдооччуйа Даайыска туох эрэ кистэлэҥи кэпсиир киһилии туттан кэлэн, кулгааҕар сибигинэйдэ: - Дьөгүөрэптэр оҕолорун көрүстүм, Сэмэннээйини... - инньэ диэн баран кини тохтоон ылла. Даайыс сүрэҕэ битигирии түстэ уонна иннэлээх сабын туппутунан хамсаабакка олордо. - Эйигин ыйыталаста,бара сылдьыам, көрсүөм этэ диэтэ... - Огдооччуйа тоҕо эрэ Даайыска илиитинэн имнэнэн кэбистэ.  Даайыс өссө тугу иһитиннэрэр эбит диэбиттии,кэтэһэн көрдө да, Огдооччуйа итиниэхэ тугу да эбэн эппэтэ. Ол да буоллар ити сонуну кини улаханнык долгуйа иһиттэ. Бу түүн кини, араас санааҕа ылларан, аанньа утуйбата. " Тоҕо кэлиэх буоллаҕай, ол аата миигин умна илик буоллаҕа дуу? Хайа,баҕар, бачча эрэйим - муҥум бүтэр уһуга кэлэн эрэрэ буолаарай? Ээ,суох буолуо. Көннөрү,аһына санаабычча, көрсө, кэпсэтэ түһэн ааһаары эппитэ буолуо. Ол да баһыыба. Ол кини Кэтирииһигэр мин туохпунан тэҥим кэлээхтиэй?" Итиннэ кэлэн Даайыс тохтуу биэрдэ. Кини ол хаһан да харахтаабатах кыыһыгар күнүүлээн эрэр дуу,тугуй? Тапталлара диэн маннык буоллаҕа дуу? Оттон оччоҕо Сэмэннээйи туох диирэ буолуой? Ама бэйэтэ сорго - муҥҥа түбэһэ сылдьар киһиэхэ кини кыыһыра санаатаҕай. Кыыһырбыт да буоллар,таптал күүһэ кыайан, кинини ахта эрэйдэнэ сылдьар буоллун? Арай субу сарсыарда кэлэн: " Тыыннаах көрсүстэхпит!" - диэт, Даайыһы хам кууһан, уураан - сыллаан бардын? Оччоҕо Даайыс иккиһин төрөөбүт курдук сананыа этэ. Онтон өссө: " Холбоһуох,бииргэ олоруох", - диэтин? Ити курдук санаан баран, Даайыс мэктиэтигэр тириттэ, толору дьоллоох курдук сананна уонна онтон атын санааҕа аралдьыйбакка,. аргыый нухарыйан, утуйан барда. - Даайыс, күн ыраатта, мин ынахпар таҕыстым, - диэн аргыыйдык кинини уһугуннарар саҥаны истэн, Даайыс хараҕын аста уонна эрэйин - кыһалҕатын кытта соҕотоҕун сытарын өйдөөн, хомойо санаата. Сүр түргэнник олоро түһээт, таҥныбытынан барда.  Огдооччуйа ынаҕын ыы, сээкэйи оҥосто таһырдьа таҕыста. Даайыс сууна охсон, дьиэни харбаан, оһоххо чаай оргута ууран эрдэҕинэ аан аһылла түстэ уонна үрдүк уҥуохтаах, онуоха сөп толору эттээх - сииннээх киһи сулбу хааман киирэн кэллэ.  Ханна эмит атын сиргэ, суолга омос көрсө түспүтэ эбитэ буоллар, Даайыс кинини өссө билиэ суох эбит. Оччо уларыйбыт. Урукку килбик,сэмэй кини таптыыр Сэмэннээйитэ буолбатах. Саҥарбыт - иҥэрбит, туттубут - хаптыбыт киһи быһа хааман, чуо бааччы Даайыска тиийэн кэллэ. Даайыс, өмүттэн хаалбычча, төбөтүн умса тутунна. - Даайыс, билбэтиҥ дуу? Сэмэннээйибин дии. Дорообо! - эр киһи кытаанах ытыһа Даайыс нарын тарбахтарын ыга тутта. Даайыс илиитин ыһыктыбакка туран, Сэмэннээйини утары көрдө. - Эйигин хайдах билбэт буолуомуй, - ддиэтэ симик куолаһынан. - Улаатан, төлөһүйэн, уларыйан хаалбыккын.. - Даайыс, эн эмиэ...Мин эйигин маннык буолуо дии санаабатаҕым. - Хайдах буолуо дии санаабыккыный? - Хайдах диэн,оттон наһаа ырбыта - дьүдэйбитэ буолуо диэбитим. - Ырыы - дьүдэйии да ханна барыай...  Ити кэнниттэн кинилэр өр саҥата суох турдулар. Сэмэннээйи тиэтэйэрдии аан диэки көрдө. Көхсүн этиттэ уонна соруктанан кэлбит санаатын, туох да эргитиитэ суох, быһаччы эппитинэн барда. - Даайыс,кистээбэккэ эттэххэ, эйигин эргиллиэ дии санаабатахпыт. Ол иһин аҕам Байбал оҕонньор кыыһын кэпсэтэргэ модьуйбута. Кэпсэппитэ даҕаны. Ол гынан баран ол улахан буолбатах. Аҕалаах ийэбэр барытын быһааран биэриэм. Кинилэр, үчүгэй дьон, ылыныахтара. Онон эн биһикки урукку кэпсэтиибит уларыйыа суохтаах.  Даайыс бу тыллартан үөрүөн да, хомойуон да билбэккэ,атаҕын тумсун одуулаһа турда. Кини, улаханнык симитиннэҕинэ итинник туттааччы. - Туох дии саныыгын, кыбыстыма, эт хайдах саныыргын, - диэтэ Сэмэннээйи, илиитин Даайыс санныгар уура - уура. - Ким билэр...Чахчы таптыыр уонна, этэриҥ курдук, дьонуҥ сөбүлүүллэрэ буоллар... мин эрэйдээх дьолум буолуох этэ... - Чэ, үчүгэҋ,. маладьыас. Аҕабыттан көрдөһүөм. Булгу эрэнэн кэбис, - Сэмэннээйи Даайыс санныгар уурбут илиитинэн кыыһы бэйэтигэр сыһыары тарта. - Сибилигин мин дьиэлиибин. Ийэлээх аҕабын кытта... - диэн истэҕинэ, Огдооччуйа киирэн кэллэ. Кинини көрөөт Даайыс тэйэ охсон биэрдэ. Сэмэннээйи Огдооччуйа диэки эргилиннэ. - Даайыстыын көрүстүбүт... Тыыннаах эргийэн кэлбитигэр үөрүү бөҕө... Хомойумаҥ, сибилигин төннөбүн. Икки уһаатаҕына үс хонугунан кэлиэм. - Саатар, чэйдээбэккэ бараҕын дуу? Сибилигин..., - диэт, огдооччуйа алтан чаанньыгын үрдүгэр түстэ. - Эдьиэй, тиэтэйэбин. Дьиэбэр бу киэһэ тиийдэхпинэ сатанар. - Кинээһи эһиги диэки барар диэбиттэрэ. Кинини баттаһа бараары тиэтэйэр буоллаҕыҥ дуу? - диэтэ Огдооччуйа.  Сэмэннээйи итини соһуйа иһиттэ: - Ол туһунан тугу да истибэккэ сылдьабын ээ. Хаһан барыахтааҕый? Хамначчыт дьахталлартан истибитим. Тойоммут Арыы Тумулга бараары тэринэр диэн эрэллэрэ.  Сэмэннээйи ороҥҥо олорон иһэн туран кэллэ уонна Даайыска туһаайан: - Күүтээр. Хайаан да кэлиэм, - диэтэ уонна түргэнник тахсан барда.  Даайыс," Бэлиэр дуо,тугун дөбөҥөй!" дии санаабытынан туран хаалла. *_52 ЧААҺА._* Ороспуонньук,ыксаан,саатын иннин диэки туһаайаат тардан кэбистэ - буулдьа Ньукулааскы төбөтүн үрдүнэн сурулаан ааста.  Иккиһин ииттэн ытарга бокуой суох буолла. Ньукулааскы саба сүүрэн кэллэ. Ороспуонньук саатын кэннинэн элитэн кэбистэ, үҥүүтүн харбаан ылан, субу уотунан - күөһүнэн тыынан кэлэн, үрдүгэр түһэн эрэр өстөөҕөр тоһуйа тутта. Ньукулааскы арыый тэйэн биэрдэ. Кинилэр хайалара да түһүөхчэ түспэккэ, дугдуҥнаһа турдулар. - Дьэ,иккиһин көрсүөхпүт баар эбит ээ! - диэтэ Ньукулааскы аҕылыы - аҕылыы. - Нохоо, киэр буол, бэйэҕин былдьатыаҥ! - диэн хардарда анарааҥҥыта. - Киэр буолар бу баар! - диэт Ньукулааскы иннин диэки түһүнэн кэбистэ.  Утарыта киирсии буолла. Үҥүү - үҥүүгэ охсуллар тыаһа лаһыргаата. Ол да буоллар, эт - эттэригэр тиэрсибэккэ, тэйсэ - тэйсэ чугаһыы, дугдуруҥнаһа сырыттылар.  Ньукулааскы ордук кимэн истэ. Арбайга төһө эмит киһи субу эккирэтэн, ыһыытаан - хаһыытаан иһэллэрэ дьулаана да бэрт быһыылааҕа. Ньукулааскы буоллаҕына ол хаһыыттан эбии сэтэрэр, күүһүгэр күүс эбиллэр курдук буолан ылар. Эчи,ононт айыылаах айыыта да өттө буолуо, ороспуонньук үҥүүннэн өтөрү түһэн иһэн, туохтан эрэ иҥнэн, бүдүрүйэн,. умса хоруйа түстэ. Ньукулааскы үҥүүтүн өстөөҕөр тирээтэ. Били баҕайы кыратык да утарсыбата, икки илиитин быластыы бырахта. Ытаары гыммыт курдук сирэйин хаанньаччы тутунна. - Ааттаһабын, дууһабар турума! - диэн көөҕүнээтэ. - Буор сирэйэ суох алдьархайы оҥорбуккун билэҕиэн?! - Ньукулааскы сибилигин анньан кэбиһиэх курдук үҥүүннэн дугдуруйталаата. - Би - би - линэбин!..  Бу ыккардыгар Иванов хаһаак Күтэр Киргиэлэйдиин аҕылаһан - мэҥилэһэн тиийэ кэллилэр. - Аай - эбэтээ, түбэһиэҥ баар эбит ээ! Миигин билэҕин дуо?.. Сибилигин толугуруур тойон сүрэххин ороотоҕум буоллун! - диэн баран Киргиэлэй биир ыллар харыс уһун быһаҕын кыыныттан сулбу тардан ылан ороспуонньукка чугаһаата. - Григорий, тохтоо!.. - Иванов хаһаак киргиэлэйи илиититтэн харбаан ылла.  Арбай Обуннуурабы ити курдук тутан, сотору Дьокуускай хаайыытыгар утаарбыттар үһү диэн сураҕы Кэрэхтээх ыаллара улаханнык үөрэ, чэпчии иһиттилэр. *_54 ЧААҺА._* *_ДАРХАН ЫАЛДЬЫТ._* Сэмэннээйи,Даайыһы көрсөн тахсаат,дьиэтигэр ыстаннарда. Кинилэр олорор сирдэрэ - Арыы Тумул Кыыллаахтан биэс көс.  Дьиэтигэр тиийэрэ биэс биэрэстэ хаалбытын кэннэ,иннигэр көтөллөөх аттаахтар баран иһэллэрин көрдө." Огдооччуйа кырдьыгы эппит эбит,чахчы Өрөкүйээн кинээс" дии санаата уол. Кини ситэн кэлбитигэр: - Сулумах киһи дьиэҕэр ойутан тиийэҥҥин,миигин иһэр диэҥҥин кэпсии оҕус, - диэтэ Өрөкүйээн ону - маны кэпсэтэ түһэн баран...  Дьиэтигэр киирбитэ,аҕата Токур Тарбах диэн киһини кытта баарыстыы олорор эбит. - Кэлэ оҕустуҥ дуу?! Дьэ,түргэнник сылдьыбыккын! Мин сарсын кэлиэ дии санаабытым. Хайа,сылгыларыҥ хайдах - туох тураллар? - Барыта этэҥҥэ, - диэтэ Сэмэннээйи. Онтон оһох диэки хааман иһэн: - Өрөкүйээн кинээс илэ бэйэтинэн иһэр, - диэтэ. - Ноо, - аҕата ити сонуну истээт,ырыта олорор хаартытын остуолга уура оҕуста. Туран кэллэ. - Ханна көрүстүҥ,төһөҕө кэлэллэр? - Самантан чугас. Суордаах сиһигэр ситэн аастым, - уол хоруйдаата. - Аһынан - таҥаһынан быстарыы үгэнэ. Саатар,биир да атыыһыт биллибэт. Кини обургу,ону билэн,тутуу былдьаһан,эргинэ истэҕэ...Хаһыаларый,көтөллөөхтөр дуо? - Биир ат көтөллөөхтөр. - Сэрэйбит курдук.  Дьөгүөрэби кытта хаартылыы олорбут киһи туран хаҥас диэки баран олордо. Холтуунуттан кымаахтаан ылан,мэлиллибит табаҕы муннугар ылан сыҥсыйбахтаата. Ол кэнниттэн,чугастааҕы киһи соһуйан" ходьох" гына түһүөр диэри,ытырдан сатарытта.  Кэпсэтиини истэн,Сэмэннээйи ийэтэ саары этэрбэстээх атахтарынан чөм бааччы үктэтэлээн,чуулааныттан тахсан кэллэ. - Доҕоор,Өрөкүйээн кинээспит илэ бэйэтинэн иһэр үһү. Туох эмит аста - үөллэ бэлэмниэххэ дуу, - диэтэ Сэмэн оҕонньор. Сэмэннээйитэ кэпсээбитин,чуулааныгар олорон Өкүүчэ бэйэтэ да истибитэ. Соччо ыксаабаттык туттан,хоспох диэки сайбалдьыйда.  Хоспоххо үс кыыһа кус үргүү олороллор эбиттэр. Ийэлэрэ иһэрин көрөөт,ылы - чып баран,кустарын түөһүн ньуолах түүтүн үргээн тарбахтара элэҥнэс буолла.  Өкүүчэ улахан кыыһа Сардаана,ырбаахытыгар сыстыбыт түүнү тэбэммэхтии охсоот,ийэтигэр утары туран кэллэ. Ийэлэрэ бастаан икки кыра кыыһыгар анал - анал сорудахтары биэртэлээтэ. Биирэ сибилигин торбостору хомуйуохтаах. Иккиһэ ынах ыаһыныгар көмөлөһүөхтээх. Оттон Сардаанаҕа - атын сорудах: - Кинээһи тоһуйан,сиэтэн киллэриэҥ,сыгынньахтыаҥ, - диэтэ.  Сардаана,бу уруккаттан билэр" үлэтэ" этэ. Кинээһи хаста да көрсүбүттээҕэ. Онон оччо уолуйа барбата. Саҥата суох төбөтүн тоҥхох гыннаран, сөбүлэһэрин биллэрдэ. - Таҥаскын уларыттаргын умнума, - диэтэ ийэтэ, тахсан иһэн. Сардаана итини эмиэ билэр. Дьиэтигэр элэстэнэн киирэн, сулбу чуулааҥҥа ааста.  Тобугунан охсуллар кылгас ырбаахытын, эргэрбит хара сэлиэччигин устан, уп - уһун, үс мэҥэһик байбарылаах үрүҥ солко ырбаахытын кэттэ. Хап хара саары этэрбэһин оннугар, ньургуһун сибэккэ оһуордаах муус маҥан сарыы тирэҥсэтин анньынна. Ол кэнниттэн суһуоҕун үс салаа гына өрүннэ. Кинээс бэйэтэ бэлэхтээбит солко лиэнтэтинэн бастыҥаланна. Күөх былаатын санныгар иилиннэ.  Өрүкүйээн кинээс айгыстан - аарыгыран иһэрин ыраахтан көрдүлэр. Биир көтөллөөхтөр. Кинээс бастаабыт. Көтөлү кини илии - атах уола холбонон иһэр...  Кинээс кэлбитин истэн,дьиэ таһынааҕы ыаллар бары муһуннулар. - Атыыһыт кэллэ диэтэххит дуу! Бу быстарыы саҕана туохтаах буолуо диэн үмүөрүстүгүт? - диэн суоһурҕанна кинээс. - Саатар биир хамса табаҕы тардаары,кутуу чэй бэриһиннэрээри...Бука диэн баалаама, бачча тухары аһаппытыҥ - сиэппитиҥ, бу да сырыыга аһыныа - абырыа диэммит кэллибит, - диэтэ кэһиэхтээх куолаһынан Доропуун диэн дьадаҥы киһи.  Доропуун Арыы Тумул дьадаҥыларыттан биир өйдөөхтөрө эрээри, элбэх оҕоҕо баттатан,. ордук кыһалҕалаахтара. Өрөкүйээн көтөл аттаах кэлбитин көрөн, тугу эмит дук гынаарай диэн, ити курдук ньымааттаһа турда. Онтуката табылынна." Бачча тухары аһаппытыҥ - сиэппитиҥ", - диэн тыллары Өрөкүйээн сөбүлүү иһиттэ. Ол да буоллар суостаах тойон ол сөбүлүү да санаабытын таһыгар таһаара охсуох бэйэлээх буолуо дуо... - Сор да буолар эбит. Киһи мантан да инньэ сатаан да сылдьыа суох. Ыл, нохоо, хааһаҕы киллэр, - диэн ордоотоото.  Кинээс илии - атах уола Сэргэй хап - сабар сүүрэн таҕыста. Таһырдьаттан хааһаҕы көтөҕөн киирэн кинээс иннигэр уурда. - Биирдэрин эмиэ киллэр.  Кинээс биир хааһаҕар бурдук эбит. Иккиһэ - чэй,табах уонна түгэҕэр ханнык эрэ табаар. *_55 ЧААҺА._* Илдьирийбит, абырахтаах таҥастаах хас да киһи ыраахтан көрөн чугуруҥнуу турдулар. Күүппүт санааҕа,сүөрэрэ сыымайдыыра бытаанын көрүөх этиҥ.  Бу кэтэһэн турааччылары, тугунан төлүүр - төлөөбөт кыахтаахтарын Өрөкүйээн аахтара билэр: ким булчутун - түүлээҕи биэриэхтээҕин, ким үлэһитин - оттоон толуйуохтааҕын, ким туга да суоҕун, кумалааҥҥа барара чугаһаабытын.  Кинээс кэриччи көрүтэлээтэ. Охтон түһүөхчэ айылаах, буорайбыт көрүҥнээх суохха дылы. Куобах, мунду, бөлөнөх өрүһүйдэҕэ. Бөлөнөҕүнэн туолан аска - таҥаска кыһаллыбат буоллахтарына, кинилэр аанньа ахтыбат буолуохтара баар ээ. Онтон кинээс эмиэ да сэрэхэдийэр.  Хаҥас диэкиттэн быдарааҕы, хомуоһу, тымтайы аҕаллылар. Кинээс хомуоһу сулбу тардан ылла. Бэлэмнэрэ бэрт эбит. Уҥа хоннохторугар кыбынан турар мөһөөччүктэрин ылаттыы охсон, туппахтыы турдулар.  Өрөкүйээн булчут Дьарааһыны ыҥырда. - Эйиэхэ бу - булчут ааккар. Биир эмит саһылла, ол табыллыбатаҕына, уонча тииҥнэ, биир эмит кырынааста биэрээр. Баарбын - суохпун харыстаабакка эйиэхэ урут уунабын, - диэтэ намыын куолаһынан Өрөкүйээн. Ол кэнниттэн тоһуйан биэрбит мөһөөччүгэр үс хомуос бурдугу кутта, чиэппэр чэйи, биэс сэбирдэх табаҕы уунна. - Ырбаахы таҥаһыгар наадыйаҕын дуо? - Наадыйарым кэмнээх буолуо дуо? - Дьарааһын хап - сабар хардарда.  Өрөкүйээн иккис хааһаҕын хасыһан, отучча арсыын сиидэһи, оннооҕор арыый аҕыйах болотунаны, биир оччо түрүкүөнү хостотолоон, саас - сааһынан уурталаата. Түрүкүөннэн оччотооҕу дьон мааныга кэтэр ыстаан, халыҥ сон уонна дьахтар өттө халтаҥ сону солбуйар сэлиэччик тиктэллэрэ. Онон бу улаханнык күндүргэтэр таҥастара. Ити таҥаһын үчүгэй булчут эрэ дьоҥҥо,төһө түүлээҕи биэриэхтээхтэрин чопчу этэн туран, түҥэтэлээтэ. Кинээс ол курдук чэйин, табаҕын, бурдугун да бэрт өр сыымайдаан, кэлбит дьону матарбакка үллэрэн, улаханнык илистибит киһи быһыытынан олорунан кэбистэ.  Дьон үрүө - тараа тарҕаһалларын кытары, Сэмэн оҕонньор дьиэтигэр остуол хотойор аһа - үөлэ тардылынна. Кинээс кэлбит үөрүүтүгэр, сыһык сылгы иһэ таас тэриэлкэлэри өрөһөлүү уурулунна. Бүтэйдии буспут кус этэ өрөһөлөннө.  Аһааһын - сиэһин үгэнин саҕана Өрөкүйээн Сэмэннээйи диэки дьиибэлээхтик көрөн баран: - Хайа,. доҕоор, хаһан дьиэ - уот тэринэр киһигиний? Тоҕо бачча өр куруланныҥ? Дьон кырдьаҕастара, биһигинньиктэр, кэтэһэрбитигэр кэлтэгэй буолан эрэбит ээ...- диэтэ.  Сэмэннээйи итиннэ баастаах сирин таарыттаран,тугу эппиэттиэн булбакка, мух - мах барда.  Аҕата көхсүн этитэн баран, эт быһа олорор быһаҕын остуолга уурду: - Этиэххин этэҕин...Биһиги да сөбүн күүтэ сатаатыбыт. - Байбал оҕонньор сулуутун элбэҕи көрдөөбүт, онно Сэмэн оҕонньор сөбүлэһиэн баҕарбат үһү диэн кэпсээни истибитим. Ол кырдьык дуо? Хайдах быһаарыстыгыт? - Тыала суохха мас хасаабат. Оруннаах кэпсээн. Кырдьык, бастаан оҕонньор басыһа сылдьыбыта. Онтон саас кэлэ сылдьыбыта. Онно үчүгэйдик быһаарсыбыппыт. Бастакы сыанатыттан түһэрбитэ. Онон тыл тылга киирсэп турабыт.  Ити тылы истээт, Сэмэннээйи ыар сутуругунан сүнньүгэ оҕустарбыт курдук буола түспүтэ. Ол ыккардыгар Даайыска эппит тылын өйдүү оҕуста: аҕалаах ийэбэр этиэм, кинилэр өйдүөхтэрэ,. ылыныахтара диэбитэ." Бу сатана ононньоро мэһэйдээн,уруттаан эппэккэбин, аҕам билбэт буолан, итинник эттэҕэ..." - Сөп буоллаҕа дии. Байбал Кэтирииһэ төһө да кыларын иннигэр,баай төрүт кыыһа", - диэн баран, Өрөкүйээн кус бөтүөнүн ылан хадьырыйбытынан барда. " Баай төрүт киһи кыыһа буола - буола!" - Сэмэннээйигэ харсаах, өһөс санаа киирэн кэллэ. - Аҕаа, - диэтэ кини атын сир диэки көрөн олорон, - ити туһунан кэпсэтимиэххэ. Мин Кэтирииһи ылыам суоҕа, - уол булгуччу кытаанахтык эттэ - Һы, - диэтэ кинээс, соһуйбуттуу. - Бу аата тугуй, тугу - тугу истэбиний?  Сэмэн оҕонньор кыбыһынна, мух - мах буолла. Хайдах буолла диэбиттии, Сэмэннээйитин диэки көрбөхтөөн ылла.  Сэмэннээйи кытаран хаалан баран, остуолтан ситэ аһаабакка туран истэҕинэ, аҕата тохтотто. - Кэбис,Сэмэннээйи,остуол ортотуттан турума, олоро түс,. аһаа.  Өс киирбэх, Сэмэннээйи олорунан кэбистэ.  Кинээс миигин аанньа ахтыбакка, аһыы олорон турар диэн, сөбүлүү санаабата. Бу эдэр киһини уодьуганныы түһүөн баҕарда. - Тугу мэнээк тыллаһаҕын? Аҕаҥ кэпсэтии бүппүтэ диир буолбат дуо! Оруо маһы ортотунан тыллаһаҕын. Сөп буолла, сааһырдыҥ, өссө куруланыаххын баҕардыҥ дуо?  Сэмэннээйи ордук кыһыйан: - Мин Байбал оҕонньор кыыһын хаһан да ойох ылыам суоҕа, - диэн кэбистэ. - Ноо, ол аата тунуй? - Кинээс Сэмэн оҕонньор диэки, онтон Өкүүчэ диэки көрүтэлээтэ. Кинилэр, уолларын тылыттан соһуйан дуу, кинээстэн кыбыстан дуу, дөйүөрбүт курдук туттан олордулар. - Кэпсэтии барыта бүппүтүн кэннэ хайдах итинник тыллаһаҕын? - Дьахтар ол кининнэн эрэ барамматах, - Сэмэннээйи эбии өһөстө. - " Ба - рам - матах..." - кинээс сүөргүлээбиттии үтүгүннэ. - Ол кини кылара тугу мэһэйдиирий, төрөппүт ааттаах дьон сөбүлэспиттэр ээ, ону истибэккэ, сирэ - тала туруоҥ дуо ?.. - кинээс күлэн мүчүйбүтэ буолла. - Оннугун иһин мин сүрэҕим буолуммат, ону хайыамый? - Буолуммат ааттаах ээ...Ол айылаах, атыҥҥа кимиэхэ аралдьыйдыҥ? - Эн төрөппүт ийэ аҕа буолбатаххын, доппуруостаама! - Сэмэннээйи уруккуттан да бу оҕонньору сөбүлүү санаабат этэ. Олус абарбычча, итинник тылы ыһыктан кэбистэ.  Ити тылы истээт,Өрөкүйээн оҕонньор дьэбин уоһуйа түстэ." Уолгут тылын истиҥ" диэххэ айылаах Сэмэн оҕонньор диэки көрүтэлээтэ.  Сэмэннээйи ийэлээх аҕата, тугун ханныгын өйдөөбөккө, бу бардам баһылыктан толлон, биир да тылы сатаан быктарбатылар.  Чочумча саҥата - иҥэтэ суох олордулар. Дьиэ иһэ иһиллээбит курдук уу - чуумпу буола түстэ. Кыргыттар остуолга олоро иһэллэрэ баара,хаһан туран барбыттара буолла,хайалара да көстүбэт. - Ол айылаах кимиэхэ иирдиҥ? - Өрөкүйээн тыла өссө кытаатта. - Мин кинээһиҥ буолабын, бу аҕалаах ийэҥ олороллор. Туора ким да суох манна. Этэн абыраа.  Өрөкүйээн ыйытыытыгар хардарбакка эрэ, уол аҕатыгар эргилиннэ: - Аҕаа,мин тылбын иһит. Ийэм эмиэ иһит. Кини көстүбүт. Кыыллаахха кэлбит... - итинтэн ордугу тугу да кыайан эппэккэ, уол кыра оҕолуу остуолга бүк түһэн олордо.  Аҕалаах ийэтэ тугун ханныгын ситэ өйдөөбөккө, саҥаларыттан матан олордулар. Мин аххан дэммит кинээс эмиэ дьорҕойон турда. - Һы, ол бэйэлээх киммит көһүннэ? Хайа бэйэлээх атыыһыт дуу, баай кыыһа дуу кэлбитин истибэккэ - көрбөккө, кулгаахпыт - харахпыт бүөлэнэ сылдьыбыта эбитэй? - Баай да, атыыһыт да кыыһа буолбатах... - Кимий диибин ээ! - кинээс көбүөлүөх курдук буолан барда. - Урут илии охсуспут киһилээхпин. - Һы, уолуҥ тылын истэн туһан! - кинээс Сэмэн Дьөгүөрэп диэки хайыста. - Үйэ уларыйан киһи эҥин арааһы да истэр... Ол Арбай ороспуойу кытта куодарыспыт дьахтары... - Кинээс олоҕуттан туран хааман ыадаһыйда. - Нохоо, эн иирбиккин ээ быһыыта! Бу бэйэлээх ыал суос - соҕотох уоллара, итинник тылы тыллаһарыҥ сөп үһү дуо? Саатар кинээскиттэн кыбыстыбаккын. - Өрөкүйээн олуһун абаран төттөрү - таары хаамыталаата.  Сэмэннээйи саҥата суох сукуччу туттан таһырдьа тахсан барда. *_56 ЧААҺА._* *_ҮТҮӨ САНААЛААХ ДЬОН БААР БУОЛАН..._*  Даайыс саҥардыы суунан бүтэн эрдэҕинэ,хаппараал көтөн түстэ. Кини Даайыс диэки супту одуулаабытынан киирдэ. Даайыс онтон соччо кыбыстыбакка, омос көрбүт эр дьон кинини көрө түһээт итиччэ соһуйбут бэйэлэрэ. - Даайыс Атастыыраба эн дуо? - диэтэ анараа киһи хайдах эрэ симиттибит куолаһынан. - Мин. - Эйигин кинээс ыҥыртарар. Сибилигин...ээ...бүгүн бара сылдьыаҥ үһү.  Хаппараал тахсан барарын кытта,кинээс тоҕо ыҥыртарбытын сэрэйэ сатаатылар да,соччо тугу да кыайан тобулбатылар. - Хайыаххыный,. бара сырыттаҕыҥ дии, иистэнэр сураххын истэн, хотуна Суон Балаайа бэркэ сураһар сурахтааҕа. - Чэ, оччоҕо ол эбит, дэлэ харам дьахтар буолбатах, ол иһин ыҥыртардахтара, - диэтэ Бурдуктаах Бүөтүр. - Хата үчүгэй аҕайдык,идэҕин таһааран, иистэн биэр, тугу эмит туһаныаҥ. - Баҕар,кырдьык дойдубар ыытыа, - диэн сөбүлэстэ Даайыс. Тойон ыҥыртарбытын кэннэ олоруо дуо, сулбу соҕус оҥостон Даайыс Өрөкүйээн оҕонньордооххо барда. Тиийбитэ, дьиэ - уот, сэп - сэбиргэл - киһи хараҕа халтарыйар үлүгэрэ. Кини этэ тарта, аан модьоҕотун аргыыйдык атыллаата. Киирбитэ, кырдьык да, килэйэн түһэн, киэҥэ - ырааһа, кини хаһан да харахтаабатах улуу ордуута эбит. Кинээс кэтэҕириин ороҥҥо көп түүлээх эһэ тэллэххэ иттэнэ түһэн сытар эбит.  Улаханнык симиттибит Даайыс ааҥҥа киирэн тэпсэҥнии турда уонна нэһииччэ саҥа таһааран: - Дорооболоруҥ! - диэтэ.  Суон Балаайа,аатын курдук үскэл, дьахтар киниэхэ эргиллэ түһэн, балачча супту одуулаан турбахтаата, онтон: - Дорообо, кимҥиний? - диэн ыйытта.  Даайыс аатын эттэ. Онуоха кинээс аргыый ыадастан туран, ороҥҥо олордо. Даайыһы туох да саҥата суох атаҕын тумсуттан өрө көрөн таһаарда. - Даайыстара диэн, эн буоллаҕын дуо? - сөҥ куолаһынан ыйытта. - Мин. - Кэл эрэ манна, чугаһаа, тоҕо итиннэ ааҥҥа биир сиргэ тэпсэҥнээн хааллыҥ?  Даайыс турбахтыы, ол - бу диэки көрбөхтүү түһэн баран, кинээс аттыгар аргыый хааман кэллэ. - Эн манна кэлбит сураҕыҥ балачча буолла, ол тухары мин эрэйдээх ааммын атыллаан атыллаан көрбөтүҥ. Оччо тухары мин балаҕаным туомата эн хараххар таба быраҕыллыбата дуу, тугуй?  - Инньэ диэн баара дуо? Ол мин эрэйдээх, эрэй - кыһалҕа эҥэрдэммит киһи,. эчи онно - манна сылдьарбыттан, тугу кистиэмий, куттанабын - толлобун даҕаны онто суох... - Баҕар буолуон да сөп,ол эрээри эйигин соччо толлор - дьулайар курдук тоҕо эрэ истибэппин ээ.  Итиннэ кэлэн Даайыс мух - мах буолла, тойон тугу таайтаран саҥарбытын өйдөөбөтө. "Мөҕүллэн эрэбин дуу?" диэх курдук санаан ылла. - Чэ,бэйи ол хаалан эрдин,эн бэйэҥ тускунан кэпсии түс. Ылыҥ эрэ олох маста аҕалыҥ, - диэн ордоотоото кинээс.  Даайыс олордо уонна бэйэтин туһунан тугу хаба тардан кэпсии охсуон булбакка мунаарда. - Эчи тугу ол бэйэм туспунан кэпсиэх бэйэм буолла, тылым да тахсыбат, - диэн баран, Даайыс ыксаан хараҕын уутун соттумахтаата.  Оҕонньор саҥата суох олорон, Даайыс хаһан уоскуйарын кэтэстэ. - Ороспуойга хайдах түбэстиҥ уонна куоттуҥ? - диэн Даайыс уоскуйбутун кэннэ,кинээс сымнаҕас соҕус куолаһынан ыйытта.  Даайыс аргыый быһыта - орута кэпсээтэ. Кини кэпсээнэ,. кырдьык да, киһини аһыннарыах, харыһыттарыах курдук таҕыста, дьиэ кэргэттэрэ,. хамначчыттара кытта чуумпуран иһиттилэр,кинилэр улаханнык аһыннылар да быһыылаах. Өрөкүйээн оҕонньор иҥин да тартаран көрбөтө,таас төрөөн олордо. - Дьэ онон билигин олоххун хайдах тэриниэм диир санаалааххыный? - кинээс ыйытта. - Оттон дойдубар төннүөм этэ. Кинээһим, тойонум, көмөлөс, абыраа диэн кэлэн олоробун. - Дойдубар төннүөм этэ даа? - тоҕо эрэ итэҕэйбэтэхтии ыйытта кинээс. - Ээ,оннук санаалаахпын,ол гынан баран бачча дойдуга туос сатыы кыайан тиийэр кыах суох. - Оннук буолумуна. Хайаан бачча дойдуга сатыы барыаҥый. Хотуой, онтон манна хаалан, кыстыы түстэххинэ тоҕо сатамматый? - Ол ханна? - Даайыс соһуйа иһиттэ. - Ханна диэн, оттон, кэпсэтии табылыннаҕына, миэхэ да кыстыаххын сөп. Үчүгэй иистэнньэҥ дииллэр. Хотон үлэтигэр игин олус көлүйүөхпүт суох этэ. Уонна дьэ манна кыстаан, сөпсөөтөххүнэ,. кырдьаҕас дьону санаабытын таптаххына, эһиилгитигэр ол Кэрэхтээх бу ыккардыгар эн эрэйдээҕи бырахтаран биэрэр улахан буолуо дуо?  Даайыс, итини истэн баран, хам барда,бүк түстэ. - Тоҕойуом, эн санаарҕаама, манна кимнээҕэр үчүгэйдик олорон кыстыаҥ, хотон үлэтигэр, саах күрдьүүтүгэр игин сыһыарыахпыт суоҕа, - диэтэ дьиэлээх хотун. - Хата тойонуҥ, кинээһиҥ итиччэ аһыммытыгар - күлүккэр имнэнэн кэбис... *_57 ЧААҺА._* - Уонна оттон, бэйэҥ сөбүлүөх буоллаххына, эһиилгитигэр да хааллаххына, биһиги утара, эйигин үүрсэ барыахпыт суоҕа, - диэн эбэн биэрдэ тойон.  Кинини, кыһалҕалааҕы, кыһайан хамначчыт оҥостоору ыҥыртарбыттар эбиттэр. Итинник санаа Даайыс өйүгэр элэс гынан ааста. Биир кыһалҕаттан,атын кыһалҕаҕа киирэр сордоох буолла. - Мин дойдубун,дьоммун ахтыбытым бэрт. Тойонум, кинээһим, көмөлөһөн билигин ыыттаргын абыраныа этим, - диэн Даайыс нэһииччэ тыл таһаарда. - Суох, кэбис, ол туһунан эн тылгын көтөҕүмэ даҕаны! - диэт кинээс дьэбидийэ түстэ. - Эн биир кыһын тохтуу түһэн үлэлиэххин баҕарбаккын, ол аата эн манна тугу көрдүү кэлбиккиний, эргэ бара дуо? - Туох диэн эттэҥий, тойонуом? - Тугу да билбэтэх буола кубулунума,мин барытын истэ сытабын. Эн манна баай, мааны ыал оҕотун иирдэ, олоҕун аймыы кэлбиккин. - Бу санаата улааттаҕын! - диэн кыбытта Суон Балаайа.  Даайыс итинтэн олус диэн соһуйда, бэккиһээтэ даҕаны. - Хаһан ол мин инньэ диэн санаабыппын... - Мэлдьэһимэ, Сэмэннээйи аны эйигин көрүөн да баҕарбат, кэргэн ылар кыыһыгар, аҕатын кытта бу сарсыарда нөмнуо айан суолугар турбута... Тоҕо соһуйдуҥ, истэ иликкин дуо?  Даайыс итиннэ тугу да сатаан хардарыан булбата, хайдах эрэ олус кыһыйа - абара санаата. - Дьэ, онон, толкуйдан, оччо эргэ барыаххын талаһар хотун буоллаххына, мин мантан да булан биэриэм бэйэҥ тэҥнээххин. Эн субаҥ туртаҕарыгар эрэнимэ, Сэмэннээйи эн иэдэскэр суорат кутан салыыра биллибэт, һэ - һэ! - диэн күллэрэстээн ылла уора, кылына улам киирэн иһэр кинээс. - Онон эн кинини иирдиэм диэн эрэнимэ, сүбэлиирим кэриэтэ эттэхпинэ,бостуой эрэйи көрбөккө, миэхэ кыстаан бар. - Мин манна эргэ тахсаары, кими да иирдээри кэлбэтэҕим, үлэҕэ да киирэр санаам суох. - Ол аата манна хааларгын сөбүлэммэт буоллаҕыҥ? - сөҥ куолаһынан Өрөкүйээн ыйытта. - Суох. - Бэйи, ол эн эһэ - бөрө дойдутугар тоҕо оччо айылаах дьулустуҥ, онно эйиэнэ тугуҥ хаалбытай? - Тугум диэн, онтон дьонум, ийэм - аҕам. - Ийэм - аҕам! Үчүгэй аҕай, хайы - үйэ өлөн хаалбыт дьону, эн билигин кинилэр уҥуохтарын да буларыҥ биллибэт.  Даайыс истибэтэҕин истэн, икки хараҕын муҥунан көрөн кэбистэ. - Өлбүттэрэ даа?! - нэһииччэ саҥа аллайда кини. - Аата сүрэ, аныаха диэри истэ илигэ... били куһаҕан киһи кулгааҕа кутуругар диэбиккэ дылы, - Суон Балаайа сүөргүлүүр саҥата иһилиннэ - Арбай ороспуой эйигин күрэтэн барарыгар дьууктаталаабыт этэ. Ону аныаха диэри истэ илигиҥ дьэ сүрэ бэрт эбит!  Даайыһы бу, саҥара олорор дьон тылларынан буолбатах, туох эрэ лүҥсүүр маһынан төбөҕө эттиир курдуктар. Кини онтон дөйөн хаалан, умса түһэн олорбохтоото. Кэмниэ кэнэҕэс өй - төй киириитэ, Өрөкүйээн оҕонньор лүҥсүйэр саҥата кулгааҕар киирэн ааста. - Тулаайаҕыҥ, сир баттах сүүрэн хаалбытыҥ иһин, аһынан, манна хаалларан кыстатар санаалаах этим,ону ити төттөрүлэһэ олороҕун. Хата, ол бу буолбакка сөбүлэнэн кэбис, манна кыстаа.  Даайыс олох мастан аргыый турда. Хараҕа тугу да көрбөт, кинээс оҕонньор сирэйэ, хайдах эрэ төгүрүйэн, үллэн, күһүҥҥү ый курдук дьэлтэйэн,. кытаран көһүннэ,. дьиэ иһинээҕи, сэп - сэбиргэл барыта тунааран, ылы - чып баран хаалбыт курдук буоллулар. Даайыс тахсар ааны былдьаста уонна онно тиийэн аан холуодатыттан тайанан турда, ол үллэн, дьэлтэйэн олорор тымныы ыйга эргилиннэ: - Туох да диэҥ, мин кыһалҕабынан кыһайан, миигин хамначчыт оҥостуоххут суоҕа...мин...мин, муҥ саатар аҕам - ийэм көмүллэ сытар уҥуохтарын көрөн уоскуйуом оччоҕо эрэ мин кинилэр өлбүттэрин итэҕэйиэм. *_58 ЧААҺА._* Даайыс хас да хонук устата ыалдьа сытта. Биир кэм үлүгүнэйэр,хараҕар араас күлүктэр,дьүһүннэр элэҥнээн ылаллар,түҥ - таҥ буолталаан ылар. Сүрэх - быар умайыыта тулуппат. Огдооччуйа, Бурдуктаах Бүөтүр иккиэн ыарыылыы сатыыллар. " Суох,кэбис! Аны бу курдук муҥнаныах кэриэтин,аны олох олорботох ордук" Даайыс түүн туран, аргы маска ыйанан санньылыйан турар ситии быаны сулбу тардан ылла.  Хараҥа түүн. Ыал утуйбута ырааппыт. Даайыс харбыалаһан, мастан - оттон тардыһан, охто - охто халыҥ тыа диэки киирэн турда. Синньигэс,уута уолан турар көҥүһү таҥнары сыыйан иһэн,көҥүс диэки охто сытар маһы булла. Мас устун далаһалаан көҥүс ортотугар дылы киирдэ. Хайаан киниэхэ итиччэ күүс - күдэх киирбитэ буолла! Мас анна дириҥ көҥүс буолан эмпэриктийэн көстөр. Кини сэбэһэтинэн тиити куустара баайда. Тиэтэйэр, тыын быстарынан харбыалаһар. Туһах номнуо моонньутугар кэтиллэ түстэ. Дьэ онтон тугу эрэ өйдөөн, тиити кууһан ылла. Ол туран аллара көрбүтэ - оо,ырааҕыан, дириҥин! Даайыс мастан хатаастан, умса түһэн сытта. Сүрүкэтин ньии!.. Мантан кини кыайан туруо суох. Нэһииччэ төбөтүн өндөтөн тула өттүн көрүннэ. Суоруспут баараҕай тииттэр быыстала суох иҥиэттэ - иэриһэ тураллар. Тоҕо ынырыгай!  Даайыс аргыый көтөҕүллэн туран,нэһииччэ төттөрү далаһалаан таҕыста. Бэйэтигэр сананыан сүрэҕэ буолбата.  Ханна барар,хайдах буолар? Тыыннаах ордон,били сирэйин кирдиэлэтэн таһаарбыт баайга хамначчыт буола,кини атаҕар үҥүөх бэйэтэ дуу?..Итиннэ кэлэн Даайыс өйө - санаата ытылынна, ыксаата. - Ханна барабын,хайдах буолабын?.. - ити ынырык ыйытыы эмиэ үүйэ - хаайа тутан кэллэ. Даайыс икки кыракый ытыстарынан кытаанахтык төбөтүн хам туттан турда. - Аны кэлэн миигин ким өрүһүйүөй? Ким быыһыай? - диэн баран тула көрүннэ. Итиннэ киниэхэ ким да, туох да хоруй биэрбэтэ. Арай кини өйүгэр кырдьаҕас кинээс сирэйэ тыбыс - тымныыннан үллэн, киирэн эрэр ыйдыы дьэлтэйэн көстөргө дылы. Даайыс титирээн, илгистэн ылла. - Хайыах бэйэбиний? Кырдьык,барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолла ээ, быһыыта. Ким миигин, муҥнааҕы, тулаайаҕы, көмүскүөй,. өрүһүйүөй?! - Даайыс киирэн тахсыбыт сирин диэки көрүтэлээн ылла.  Тыал түстэ. От - мас баһын быһа сөрөтөлөөн барда. Бу үлүгэргэ туох да кинини өрүһүйүө суохха дылы... Даайыс ол ыксалга киирэн саарыы турдаҕына, ким эрэ, хантан эрэ кинини аһыйан дуу,. көрдөөн дуу ыҥырар саҥата дуораһыйан иһилиннэ. Даайыс дьигис гына түстэ. Кинини аһыйар дорҕоон өр сүтэн баран, тииттэр төбөлөрүнэн хат" аа - аа - аа" диэн дуораһыйда, арыый чугаһаабыкка дылы буолла.  Баҕар,ити,кинини өрөһүйээри, ким эрэ хаһыытыыра буолуо, ону бу хараҥа ойуур обургу ыйыста,. бу көҥүл устун онолуйар тыал тыл сорҕотун тырыта тыытан илдьэ турара буолуо. Эгэ Даайыс хаһыытын тиэрдиэхтэрэ дуо? Саҥа таһаарыан күөмэйэ да хатан хаалбыт.  Өр күүттэ. Дорҕоон эмиэ, кэмниэ кэнэҕэс буолан баран,бу сырыыга өссө чуолкайдык дуораһыйан, ыксаабыт сүрэҕи туох эрэ итииннэн хаарыйан, титирэстээн ылла.  Даайыс быатын ыһыктаат, ол саҥа хоту харбыалаһаста. Өр хаамта, охто - охто турда. Онтон хантан эрэ,. чугастан саа тыаһа дэлби ыстанна, тыа быыһынан уот субурус гынна. Даайыс, соһуйан,. часкыйа түһэн баран,. охтон түстэ. Даайыс төһө өр сыппыта дуу, утуйбута дуу биллибэт, биирдэ өйдөнөн кэлбитэ, сып - сымнаҕас ороҥҥо, ип - итии дьиэҕэ сытар эбит. - Көмүһүөм, кытаат, тулуй,. өлбүтү кытта өлсүбүт суох. Туох аатай, аньыы даҕаны! - дии - дии Огдооччуйа барахсан Даайыс баттаҕын имэрийэ олорор эбит.  Даайыс саҥата да кыайан тахсыбатар, " тыыннаахпын, тыыннаах эбиппин", - диэн үөрэ санаата. - Мин...Миигин хайдах буллугут? - диэн Даайыс нэһииччэ саҥа таһааран ыйытта. - Доҕоччуок, саҥарба, кэннэки, хойут...эн үтүөр эрэ. Чуут былаҕайга былдьата сыстыбыт. Аһаан көр, үүт киллэрдим, - диэн Огдооччуйа хаҥас диэки ыстанна, үүтүн аҕалан кыыска иһэртэ.  Даайыс хараҕын быһа симтэ. Кини тыыннаах эбит. Оо, тыыннаах буолартан ордук туох баар буолуой?... Баһымньы, Огдооччуйа, Бурдуктаах Бүөтүр...Итинник үтүө санаалаах дьон көмүскээччилэрдээх эрээри, ити кини соҕотохсуйан, быстахтык сананан ыллаҕа. Аата абата, Даайыс сүһүөҕэр тураат, бар дьонун туһугар идэтин соруйан таһаарыа, ууһун киллэрэн туран ойуулуо, оһуордуо. Өрөкүйээн кинээстээх, баҕар, кыһыйдыннар, кыыһырдыннар, кинилэри тумна хаама сылдьан, уус тарбаҕынан уһаныа, ол кини батталлаах баайдартан бастакы иэстэһиитэ буолуо! Уоннааҕытын...уоннааҕытын ким билиэ баарай, хойуккута хайдах - туох буолан иһиэҕин. - Даайыс, бу эмтээх от көөнньөрөн аҕаллым уонна бу сылыйбыт үүт. Чэ, иһэн кэбис, арыый өндөй, чэ, кытаат, түргэнник үтүөрүөҥ, - дии турда өлөр - хаалар күнүгэр күн - ый буолбут эйэҕэс сүрэхтээх, үтүө санаалаах Огдооччуйа барахсан... *59 ЧААҺА* *_ЭРЭЙИ КӨРБҮТ ИСТИҤ СҮРЭХТЭН._*  Даайыс, өлөн иһэн,чэмэлийэн,тэтэрэн истэ. Ону көрө - көрө,Бүөтүрдээх Огдооччуйа үөрүүлэрэ диэн сүр. Мэктиэтигэр,бэйэлэрэ кытта эдэрдэригэр түспүт курдук сананан сүүрэ - көтө сырыттылар.  Сайыҥҥы күн. Балаҕан иһигэр ким да суох. Дьиэлээхтэр таһырдьа үлэлии - хамсыы тахсыбыттара ыраатта. Даайыс,Огдооччуйаҕа бэлэхтиэм диэн,кини көрбөтүгэр оһуордаан - ойуулаан оҥорбут ииһин бүтэрэн,эргим - ургум тутан көрдө. " Уонна тугум кэлээхтиэй,туохпунан кинилэр үтүөлэрин төлүөхпүнүй? Оо,туох да санаата - оноото суох бар дьон хараҕын үөрдэ,араастаан оһуордаан - ойуулаан иистэнэн сыыйа олорбуткиһи баар ини...Ийэм эрэйдээх иистэнньэҥ да этэ. Ол идэтиттэн миигин матарбатах эбит быһыылаах..."  Даайыс,ити курдук саныы - саныы,убайын Бүөккэни ахтан кэллэ. Кэлин истибитэ, убайа нуучча Тихомировтыын кинини бэрт өр көрдөөбүттэр эбит. Онтон, көрдүү сатаан баран,Бүөккэ ханна эрэ атах мээнэ барбыт сураҕын истибитэ. Онтон бу үнүрүүн Кыыллаахтан ааһан иһэр дьонтон убайа онно кэлбитин истэн,Даайыс " убайым мин сурахпын иһиттэ эрэ,суох эрэ,муҥнаахтар хаһан эрэ көрсөбүт,истибит буоллаҕына,хайаан да кэлэ сылдьыа" диэн,бу күннэргэ санаатыгар күүтэ,Кыыллаахтан кэлэр суолу кэтэһэ сырытта.  Титииккэ үлэтин - хамнаһын бүтэрэн,Огдооччуйа киирэн кэллэ. Даайыс,хайдах эрэ килбигийбит,кыбыстыбыт курдук кэлэн,кууһа түһэн баран,тугу эрэ илиитигэр туттаран кэбистэ.  Огдооччуйа ылан көрбүтэ,кыһыл,күөх,араҕас онтон да атын өҥнөөх оҕуруоларынан тиһиллибит оһуордаах,ойуулаах этэрбэс билэтэ эбит. Кини үйэлээх сааһыгар маннык кэрэ - дьикти этэрбэс билэтин көрө илигэ. Сөхпүтүн омунугар,хотугу халлаан кустуга түһэн кини хараҕар дьэргэйэ - дьэрэлийэ оонньоон эрэрин курдук көһүннэ. Тутан турар илиитэ салҕаластыы түстэ. - Оокком,тиктэҕиҥ баҕас үчүгэйин! - Эн миэхэ ийэлээтэр ийэм буоллаҕыҥ, - диэтэ Даайыс. - Өлөр - хаалар күммэр оҥорбут үтүөҕүтүн саныы - саныы,эйиэхэ кэриэс гынан илдьэ сырыттын диэн бэлэхтээри тикпитим.  Бэлэхтээри даа,миэхэ дуо?.. - дии - дии Огдооччуйа тутан турар билэтин түөһүгэр сыһыары тутунна,Даайыһы бэйэтигэр тардан сүүһүттэн сыллаан ылла. - Оҕом бэлэҕин маанылаан кэтэр этэрбэспэр тиктиэм буоллаҕа...Бурдуктаах Бүөтүр да ойоҕо баай хотуттардыы,ойуулаах - оһуордаах этэрбэһи үйэлээх сааһыгар муҥ саатар биирдэ кэтэн көрдүн ээ...  Эрэйи көрбүт истиҥ сүрэхтэн ити бэлэхтэн үөрбүт - көппүт Огдооччуйа оһох чанчыгар уурбут таҥалайдаах ыаҕаһын ылан,күнүскү ыамыгар таҕыста. - Тоҕо киһи барыта кини курдук үтүө санаалаах,эйэҕэс сүрэхтээх буолбата буолуой? - Огдооччуйа ынаҕын ыы тиэргэнин диэки дьоруолуу турбутун Даайыс дьиэ аһаҕас аанын холуодатыгар өйөнөн,таптаабыт харахтарынан көрө турда.  Дьиэ ойоҕоһугар ким эрэ сөтөллөн хахсайда. Көрө түспүтэ - эриэннии кыһыллан дьурааламмыт талах тайахтаах,күһүҥҥү дулҕа сиэлинии намылыччы үүммүт,маҥхайа сатаан баран саһаран эрэр баттахтаах оҕонньор тиийэн кэллэ. Көрдөххө,бэрт бүрэ,хатыҥыр оҕонньор. Сүр иччилээх харахтарынан,Даайыс диэки көрөн таһаарбытыгар - кыыс этэ аһыйбахтаата. - Тукаам, - диэн дьиэҕэ киирэн баран,хатан куолаһынан чаҥкынаата оҕонньор. - Бу бэйэлээх ис киирбэх хайалара эбитиҥ буолла? - эппиэтин ситэ күүппэккэ,тайах маһын орон сыҥаһатыгар өйөннөрдө. Дьоһумсуйан олорунна. Сарыы ыстаанын сиэбиттэн эриэхэбэй холтуунун хостоон,топ - топ тоҥсуйа түһэн баран,күүскэ сыҥсыйда. Онтон иккитэ - үстэ кытаанах үлүгэрдик ытырта. - Дьиэлээхтэр үлэлэригэр дуу,эбэтэр ыраата барбыттара дуу? - Даайыс соһуйан дьик гына түһүөр диэри саҥарда. - чугас буоллахтарына,маннык биллэр, - диэн баран уҥа илиитин такытан иэдэшин диэки тардынна. - Ыраах барбыт буоллахтарына маннык. - хаҥас илиитинэн хайа диэки барбыттарын ыйдарардыы уунна.  Кыыс дьулайда. Таһырдьа ыстаныах курдук,аан диэки көрбөхтөөтө.  Оҕонньор ону сэрэйдэ быһыылаах: - Тукаам,кэбис куттаныма. Мин таас дьүлэйбин. Маннааҕыбын,ыалларынабын, - диэтэ.  Даайыс уоскуйда уонна уҥа илиитин такытан дьоно чугастарын биллэрдэ. - Өйдөөтүм,үлэлэригэр эбиттэр,чугастар, - диэн ботугураата.  Онтон эмиэ чаҥкынас хатан куолаһынан: - Ньармаандьыйа дуу,биһиги ыраахтааҕыбыт дуу - хайалара кыайан эрэрий? Ньармаандьыйа буоллаҕына,маннык көрдөр, - хаҥас илиитин уунна, - онтон биһиги ыраахтааҕыбыт буоллаҕына - маннык,уҥа илиитин уунна.  Даайыс чахчы мунаарда." Тугу - тугу туойарый?..Кэбис,арааһата,иирээки быһыылаах,Огдооччуйаны ыҥырыахха..."  Даайыс тиэргэҥҥэ сүүрэн тиийэн Огдооччуйаҕа кэпсээтэ. - Кэбис,куттаныма киниттэн. Ити үчүгэй оҕонньор. Куһаҕана - быйыл саас дьүлэй буолан хаалта. Бука,салгын таарыйдаҕа буолуо, - диэтэ Огдооччуйа. - Оннук эбит дии, - диэтэ Даайыс дьиктиргээбит курдук. - Онтон тоҕо хаһыытаан эрэр курдук хатан,улахан саҥалааҕый? - Ол дьүлэйиттэн,бэйэтин саҥатын истибэтиттэн буолуо, - сэрэйэн эттэ - Ити "нармаанньыйа" диэн тугу этэрий? - Ол ыраах да ыраах баар ыраахтааҕы дииллэр. Биһиги Сахабыт да сирин өҥөйөрө да биллибэт үһү. Сураҕа ити ыраахтааҕыны кытта биһиги күн саарбыт алдьархайдаах улахан сэриини тэрийбит үһү. Туохтарын былдьаһан эрэр буоллулар?..  Даайыс ыаҕастаах үүтү ылан үүт умуһаҕар илтэ,Огдооччуйа дьиэтигэр киирэн хаалла...  Аҕалара Бүөтүр кэлэн киэһээ чэйин иһэн баран,таһырдьа тахсан,тиэргэҥҥэ түптэ бөҕөнү оҥорон унаарытта. Огдооччуйа ынаҕын ыы охсон киирдэ уонна: " Били сэрии хайаабыт үһү? - диэн ыйыталаста. Даайыс,сонуну истээри,ииһин ньилбэгэр ууран баран,бэркэ сэҥээрэн,кэтэһэн олордо. - Сураҕа,уурайа илик,бара турарүһү. Аан дойдуга буолбатах алдьархайдаах улахан сэрии дииллэр. Биһиги кинээспит күн ыраахтааҕытыгар көмөлөһүөм диэн Дьокуускайтан кэлэ сылдьар тойону эрэннэрбитин туһунан сири аннынан үһүйээн баар...Сэриини утарбыт киһини хаайаллар,сыылкаҕа ыыталлар үһү. Үнүрүүн биир оннук нуучча киһитин Халымаҕа аһарбыттарын көрбүттэр этэ...  Бүөтүр ол - бу номоҕу кэпсиирин таптыыра. Арассыыйа уонна Ньармаанньыйа ыраахтааҕылара тахсан киирэр сирдэригэр тиийэ кыһыл көмүһүнэн куттаран оҥорбуттарын,онтон сылтаан бэрт былдьаһан,сэрии буолбутун туһунан көрдөөх номоҕу кэпсээн,Даайыс өтөрүнэн күлбэтэҕин күллэ,үөрбэтэҕин үөрдэ... - Огдооччуйа,бэйи,ити номоҕу кимтэн иһиттим этэй? - Бүөтүр ойоҕуттан ыйытар. - Буурдаахаптан иһиттиҥ ини... - Ол хайаларай? - диэн Даайыс ыйытта. - Кыыллаах киһитэ. Биэс омук тылын билэр үһү. - Тугун элбэҕэй,ханна үөрэммит бэйэтэй? - диэн Даайыс сөҕө иһиттэ. - Огдооччуйа,үөрэммит куоратын аатын өйдүүгүн дуо? - Оо,дьэ кэпсээнньит да бөҕөҕүн,ыйытан түһэн,ону мин хантан билиэ үһүбүнүй? - Ээ,арба да Бөтөрбүүр диэн этэ дуу...  Дьэ онтон кэпсээн аны Бууртаахап туһунан буолан барда. - Соҕуруу дойдуга баран хас да сыл үөрэммит. Үөрэҕин бүтэриэ биир сыл хаалтын кэннэ былырыын сайын дойдутугар төннөн кэлбит. Дьонугар туох да кэһиитэ суох үһү.Арай, Бөтөрбүүр курдук ыраах сиртэн бэрэмэдэй муҥунан хап - халыҥ кинигэлэри соспут дииллэр. - Онтукалара, бука,улахан сыаналаах маллар буолуохтара, - диэтэ Огдооччуйа. - Олус дьиибэ киһини кэпсииллэр: бэл,маҥнай кэллэҕинэ,дьоно аах туруорбут арыгыларыттан сыпсырыйан да көрбөтөх. Эти сиэбэт үһү. Аһа - ымыйахтаах үөрэ,хойуу суорат,тар хааһы дииллэр.  Сайыҥҥы балаҕан аанын тэлэччи аһан ити курдук кэпсэтэ олорон,ол курдук ыраах,тыа саҕатыгар аттаах дьоннор киирэн бу диэки туораан эрэллэрин көрө түстүлэр.  Аны убайым Бүөккэ иһэрэ буолаарай диэн,Даайыс сүрэҕэ битигирии түстэ,таһырдьа ойон тахсыан кэрэйэн,дьиэ иһиттэн одуулаһа турда. - Иккиэлэр. Кимнээхтэр буоллахтарай?.. *_60 ЧААҺА._* *_БЭЛЭМ СЫЛТАХ._* Өрөкүйээн Дьөгүөрэптэргэ хонон барбытын кэнниттэн кинээс,Сэмэн оҕонньору кэлэ сырыттын диэн,Бөҕө Ньукулааскыннан ыҥыртарбыт. - Туох айылаах наадаҕа ыҥыртардаҕай? - диэн Сэмэн оҕонньор мунаарда. Куруутун бэйэтэ эрэ миинэр сиэр атын Сэмэннээйитинэн туттаран,күн ортотун саҕана хаһаатыгар баайтарда. Сарсын эрдэ туран Кыыллаахтыыр буолла.  Сэмэн Дөгүөрэп,кинээс хонон барыаҕыттан ыла,өйө - санаата бутуллан,түүн да утуйбат буола сылдьара. Уолун дьиэлиир кыһалҕата хараара мунаарбыта. Эмиэ да кинээс тылын ылыммакка,Өрөкүйээн курдук суостаах киһини утары туруо дуу,эмиэ да баар суох соҕотох уолун тылын ылыммакка,өскө - сааска киириэ дуу? Сэмэн оҕонньор ону өйдөөн,кинээскэ туспа санаа киирдэҕэ дуу дии санаата. Кинээстээх Сэмэн Дьөгүөрэби үөрэ - көтө көрүстүлэр. Суон Балаайа иһирдьэннэн - таһырдьаннан сыбыытаата. Сэмэн оҕонньор көрүүтүгэр,Балаайа эдэригэр түспүт курдук. Буолумуна даҕаны,Өрүкүйээн кинээстэн бүтүн үйэ чиэппэрэ балыс саастаах буоллаҕа дии.  Остуолга ас - үөл тардылынна,Өрүкүйээн икки иһит арыгыны аҕалан туруорда. - Үөлээннээхпэр,эйиэхэ анаан уурбут тобоҕум, - диэтэ Өрүкүйээн өҥө туттубуттуу. Итини көрөн Сэмэн оҕонньор,биллэ - биллибэттик мүчүк гынна.  Суон Балаайа чуохаспыт атахтардаах үс көмүс үрүмкэлэри Тихомиров нууччаҕа оҥорторбут ыскаабыттан ылан остуолга уурталаата. - Сүүтүк төрүү сытыйаннар,астыктара суоҕа бэрт. Ыл,чааскыта уурталаа, - диэтэ Өрөкүйээн. Балаайа хап - сабар ыскаап хаппаҕын тэлэйэ баттаан икки сыллааҕыта дьоппуон атыыһыттарыттан оҕонньоро атыыласпыт үс чааскытын ылан уурталаата. - Балар кэм астыктар, - Өрөкүйээн арыгыны кутан кыллыгыратта. - Нохоо! - хаҥас остуолга арыгыга ымсыырбыттыы кылап - халап көрө олорор илии - атах уолун Сэргэйи тойоно ыҥырда. - Мантан ордугу эрэйимэ,аны итирэн хаалан,кулунчуктаргын умнуоҥ. - Мантан одугу эрэйбэт киһибин, - Сэргэй үөрэ түстэ. - Тохтоо эрэ,нохоо!.. - дьиэлээх хотун Сэргэйи тохтоппутугар - уол курус гынна. - Бастаан уоту аһатар куолута, - хотун олус улахан,уһугар солотуу ойуулаах," Я.С.Т." диэн көмүс ньуоскуга арыгы куттаран ылла. Оһоҕор тиийэн ,туох эрэ диэн алҕаан баран,ыһан кэбистэ,күөх төлөн күлүм гынна. - Баһыыбаларыҥ! - Сэргэй чааскылаах арыгытын таҥхах гыннараат,хаҥас диэки барда.  Өрөкүйээн чааскылаах арыгыны өрө тутта: - Үөлээннэҕим,эн доруобуйаҥ туһугар көтөҕүөххэ! Сэмэн оҕонньор,ол кэнниттэн дьиэлээх хотун чааскылаах арыгыларын ыллылар. - Кинээспит,эн уһун үйэлэнэриҥ туһугар иһэбин, - диэн баран,Сэмэн үс төгүл төхтөрүйэн,арыгытын иһэн кэбистэ. Ити бириэмэҕэ Өрүкүйээн эмиэ хантатан кэбиһээт,хап сабар тэриэлкэҕэ ууруллубут сылгы этигэр биэс тарбаҕынан түстэ. Ыстаан мүлүрүҥнэтэн иһэн,Балаайатын диэки көрдө. - Сылгы этин маннык буһарыллар куолу дуо? Олус куурда буһарбыккыт... - Били дьахтары эрдэ хотороор диэбитим...- Балаайа буруйун хамначчыт дьахтарыгар түһэрдэ. - Сатаан астаабаккыт, - кинээс кыыһырыах курдук тутунна. - Эмиэ мээрилээн барда. Мааны хоноһо баарына кыбыстыах да эбиккин, - Балаайа өһүргэннэ. - Чэ,ити хааллын, - Өрөкүйээн хоноһотун кытта дьэ ирэ - хоро кэпсэтэрдии тутунна,чааскыларга өссө арыгы кутаттаата. - Сэмэн оҕонньор,эн оҕолордооххун,буолаары буолан бары көҕүспүт курдук, үчүгэй оҕолор. Кыргыттарыҥ үчүгэйдэрин! Онтон Сэмэннээйиҥ буоллаҕына,бука,Кыыллаах үрдүнэн киниэхэ тэҥнээх ахсааннаах ини,булчута,үлэһитэ... - Кырдьык оҕолордоохпун. Дьон буолуохтара дии саныыбын, - диэтэ Сэмэн. - Тоҕо аһаабаккыный? Сыһык сылгы этэ дии,куура буспутун иһин сирдиҥ дуу? - Кэбис,инньэ диэмэ,аһаары олоробун, - диэтэ Дьөгүөрэп эттэн ылан,муос уктаах саха быһаҕынан бысталаата. - Эн Сардаанаҥ быһыытынан - майгытынан,онуоха эбии асчытынан,миигин бэркэ сөбүлэтэр. Эһиги аскыт куруутун минньигэс буолар. Ол өҥөтө - Сардаанаҕа. Кинини төрүт уус баай киһиэхэ эргэ тахсыа дии саныыбын. Оттон,мин,кырдьаҕас киһи сотору таҥаралыам буоллаҕа...Мин кэннибиттэн Кыыллаах умнаһыгар эн хаалыаҥ,байыаҥ... - Кэбис,инньэ диэмэ,эйигин баһыйар баай бу Кыыллаахха үөскүө суоҕа.  Ити тылы истэн, кинээс сирэйэ - хараҕа сырдыы түстэ. Оҕонньоттор икки чааскы кэннэ сэһэннэрэ - кэпсээннэрэ тобуллан барда. - Эн баар буолаҥҥын,астанан - таҥастанан олордохпут ээ, - Сэмэн Дьөгүөрэп кинээһигэр үчүгэй тыл буолаарай диэн,боччумнаахтык эттэ. - Баҕар,буолуо... - Өрөкүйээн соччо быһаччы аккаастаммата.  Икки оҕонньор,былыргыны - аныгыны,ырааҕы - чугаһы эргитэн,элбэхтик ирэ - хоро кэпсэттилэр,истилэр. Онон Өрөкүйээн олоҕуттан сыҕарыйан,Сэмэҥҥэ кэлэн ыксалаһа олордо. - Дьэ,үөлээннээҕим,мин эйигиттэн биир суога наадыйан ыҥыртаран олорбун. Уонна бу кэпсэтиибитин иэгэйэр икки атахтаахха кэпсээмэ.  Уруккуттан да туохха ыҥырыллыбытын билиэн баҕаран да олордор,Сэмэн оҕонньор итини хайдах эрэ соһуйа иһиттэ,ордук кэннэки тылларын дьиктиргээтэ. - Эйигин өйдөөх,бэйэ киһитинэн ааҕабын...Миэхэ икки - үс ат таһаҕаһа - сыаналаах табаар баар. Кыыллаах олохтоохторун бэйэҥ билэҕин,түүлээх кимҥэ да суох,барыта хомуллубута. Онон бу эргин ол табаарбын батарар кыаҕым суох. Сураҕа. Аллараа Халыма олус түүлээхтээх сир үһү. Онно кырса дэлэй дииллэр. Ол диэки ыытан ити кыра табаарбые эргитэр өй киирдэ. - Онно?.. - Сэмэн оҕонньор ситэ өйдөөбөтө,бүтүннүү истэр кулгаах буолан олорон,кинээс этиитин быһа түһэн ыйытта. - Онно икки киһи наада. Биллэн турар сырыыны кыайар - хотор дьон буолуохтаах. Бөҕө Ньукулааскы нэһиилэ ылыммыта. Кини доҕор киһиннэн эн Сэмэннээйигин көрдүүр  Бу тылы истээт,Сэмэн оҕонньор,уоска бэрдэрбит курдук,саҥата суох барда. Кини чыпчылыйыах түгэнэ ыраах Халыманы,чукча дойдутун, өйдөөн аһарда. Ол Сэмэннээйитэ суох кини хайдах сатанан олоруой?  Сүөһүтүн - аһын ким көрүөй - истиэй? Ким бултуой - алтыай?..Ол эрээри кинээс эппитин ылыммат буолуон эмиэ табыллыбат. Туох сылтаҕынан куотуой? Сэмэн оҕонньор,улаханнык мунааран,олоҕуттан туран хаамыталаата...  Холуочук дьон өр лэбээрдэстилэр. Ол эрээри иккиэн бэйэ - бэйэлэриттэн сэрэнсэллэр. Итирик түҥ - таҥ тылласпатарбын ханнык диэн,туттуна сатыыллар. Сэмэн Дьөгүөрэп иһигэр Сэмэннээйитин ыытар санаата суох. Онтон Өрөкүйээн буоллаҕына тылбын ылыннарбын диэн санаалаах. Тиһэҕэр Сэмэн: - Уолум бэйэтэ билиэ, - диэн кэбистэ.  Өрөкүйээн үөрдэ. - Үөлээннэҕим,көрсүө тыл бэлиэ. Сарсын эйигин кытта барсабын, - диэн буолла.  Сэмэн оҕонньор алҕас этэн кэбистим быһыылаах диэн,кэмсинэ санаата. Сэмэннээйи оҕо буоллаҕа дии,кинээстэн толлон,тугун ханныгын билбэккэ сөбүлэһэн кэбиһиэ...Онтон киниэхэ эмискэ атын өй киирдэ. - Бэйи эрэ,эн күн сарсын тэриллэн барыахтаахтар диигин дуу? Онтон Сэмэннээйи уруутун бэрт түргэнник оҥоруохха диэн бэйэҥ эппитиҥ буолбат дуо? Сотору кини уруута буолуохтаах ээ. - Эппитим,өйдүүбүн. Ол урууну хаһан баҕарар оҥоруохха сөп. Байбал оҕонньор кылар Кэтирииһэ ханна да куотуо суоҕа. Онтон Даайыс,муоһа - туйаҕа сарбыллан турар,эрэнэн кэбис...  Кинээһи батыһыннаран Сэмэн оҕонньор дьиэтигэр тийэн кэлбитэ,уола суох,отчуттарга баран хаалбыт. Онон Сэмэннээйини сылгылата Сардаананы ыытта. Ыкса киэһк,кэлиилэрин тоһуйа,Өрөкүйээн таһырдьаттан киирбэтэ. Ол сылдьан уолу ааҥҥа көрсөн кэпсэттэ.  Сэмэннээйигэ бэлэм сылтах көһүннэ,киниэхэ уруу уһуура эрэ наада. Кэтэмэҕэйдии да барбакка,сөбүлэһэп кэһэн,аҕатын улаханнык соһутта. *_61 ЧААҺА._* *_КҮҮТҮҮЛЭЭХ КҮН._* Балта көстүбүтүн Бүөккэ Сэмэннээйиттэн истэн,хаһан да үөрбэтэҕин үөрэн,өрө кулахаччый түстэ. Кини Уус Маайаттан кэлэн иһэн Кыыллаах уһугар,икки - үс дьадаҥы ыалларга сылдан,биир ыалга хонон ааспыта. Кыыллаах бэйэтэ да киэҥэ бэрт,ыалын уһугуттан ыалын уһугар диэри - алта уонтан тахса көс. Ыырдарыттан ырааппатах үрэх баһын ыаллара,Даайыс туһунан сураҕы истибэтэхтэрэ эбитэ дуу,эбэтэр Бүөккэ Даайыс убайа буоларын билбэтэхтэрэ дуу,ити сонуну кэпсээбэтэхтэрэ.  Бүөккэ,ынырык алдьархайга түбэһэн,былыргылардыы эттэххэ,хара хаанынан ытаабыта,утуйар уута уу буолбатаҕа,аһыыр аһа ас буолбатаҕа. Бүтүн сыл кэриҥэ Тихомиров нууччаны кытта балтын көрдөөбүтэ. Суолларын - иистэрин сүтэрбитэ. Чуурун биэрэн,Кыыллаахха кэлбитэ.Өрөкүйээн кинээстэн балтын көрдөтөрүгэр көрдөспүтэ. Өрөкүйээн киһи, көлө биэрэртэн кыккыраччы аккаастаммыта. Ити кэнниттэн,киһи бу дойдуга сатаан олоруо суох,атын сири буллахха сатаныыһы диэн, Бүөккэ Уус Маайаттан сылдьар биир эр бэрдэ тоҥустуун булсан,атах мээнэ барсан хаалбыта.  Бүөккэ урут хаһан да көрбөтөх күндү түүлээҕин - элбэх кииһи бултаан, санаата аралдьыйарга,арыый чэпчииргэ дылы буолбута. Кииһин атыылаан харчыламмыта. Ити да табыллыбыт курдук сырыттар, дойдутун, балтын ахтылҕана син - биир ааһан - араҕан биэрбэтэҕэ. Даайыс суолун - ииһин ирдээн көрөргө,саатар уҥуоҕун булан көмөргө санаммыта. Ылбыт харчытыгар икки уучаҕы атыылаһан, бииригэр көтөллөнөн дойдулаабыта...  Бүөккэ бу түүн Сэмэннээйини кытта хоспоххо хоммута. Элбэҕи сэһэргэспиттэрэ. Бүөккэ сарсыарда эрдэ туран урут барыах буолбута, Сэмэннээйи кини кэнниттэн барарга тылын биэрбитэ.  Бурдуктаах Бүөтүр Огдооччуйатынаан күнү күннүктээн Өрөкүйээн кинээскэ оттуу сылдьаллара. Дьиэлэригэр Даайыс соҕотох хаалара.  Даайыс сылгы төбөтүнэн оҥоһуллубут талкыга кулун тириитин имитэн баран, саарылаары, үөт силиһин хомуйса сылдьан табалаах киһи иһэрин көрдө. Кини чугаһаатар - чугаһаан кэллэ. Бу киһиттэн куотардыы,Даайыс дьиэтин былдьаста. Киирээт, ыаҕастаах ууттан омурдан ылан, үөт силиһигэр марайдаммыт илиитин суунна. Оһох чанчыгар илиитин сотто турдаҕына, түрүкүө таҥастаах эдэр киһи киирэн эрэрин көрөн аһарта." Даа - йыс!" - диэн саҥаны иһиттэ. Олус соһуйан, өрө көрөн истэҕинэ, киирэн эрэр киһи, уун - утары ыстанан кэлэн, кууһа түстэ. " Бу тугуй,кими көрөбүн, түүл дуу, илэ дуу?" Даайыс сүрэҕэ сэрэйдэ,киирбит киһиттэн толлубакка хам кууста. - Аата көрсөр күннээх эбиппит... - диэмэхтии турда Бүөккэ, балтын илиитин араарбакка туран.  Даайыс долгуйбутуттан,үөрүүтүттэн хараҕын уута кэлбитин бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Тугу да булан эппэккэ: " Бүөккэ, Бүөк - кээ..." эрэ дии турбахтаата.  Бүөккэ кыра да буоллар бурдуктаах, чэйдээх эбит. Ол бурдугунан Даайыс алаадьы тиэстэтин охсо турдаҕына, Бурдуктаах Бүөтүр Огдооччуйатынаан киирэн кэллилэр. - Таҥараҕа махтал! - дии - дии Бурдуктаах Бүөтүр Бүөккэни кытта илии тутуста. - Оҕом эрэйдээх,үөрбүтүөн! - диэт, Огдооччуйа Даайыһы сүүһүттэн сыллаан ылла.  Алаадьы астанан бүтүүтэ: - Аттаах киһи иһэр, - диэн ынаҕар тахса сылдьан Огдооччуйа, ааҥҥа өҥөйөн, биллэрэ оҕуста.  Итини истээт, Бүөккэ:" Бабат!" - дии түстэ. Сэмэннээйи истэҕэ. Кини илдьитин эппэтэҕин өйдөөн,кыбыһынна. Ахтылҕаннаах көрсүһүү. Онтон Бүөтүрдээх Огдооччуйа кэлиилэрэ, кинилэри кытта кэпсэтии...Онно аралдьыйан, Бүөккэ Семэннээйи илдьитин умнан эппэтэх. - Сэмэннээйи кэлиэхтээх этэ, - мунаара олорор дьоҥҥо бүөккэ быһааран биэрдэ.  Ити тылы истээт, Даайыс өйүгэр Сэмэннээйи: "уһаатахпына, үс хонуом, хайаан да кэлиэм", - диэбит тылларын өйдүү биэрдэ. Күүттэ да, кини кэлбэтэҕэ...

 Ити ыккардыгар Сэмэннээйи үөрбүттүү туттан бу киирэп кэллэ. Дьиэлээхтэр уонна Бүөккэ үөрэ көрүстүлэр. Даайыс, хомойбуттуу туттан,
киэр хайыста. Сэмэннээйи дьону кытта кэпсэппэхтээн иһэн Даайыс диэки хайыста. Даайыс алаадьы буһарарыгар уокка сырайбыт иэдэстэрэ буспут дьэдьэн курдук тэтэрбиттэр,толору этэ - сиинэ,томтоҕор түөһэ, самыытыгар диэри намылыйан түспүт баттаҕа Сэмэннээйи хараҕар ордук урптытык быраҕылыннылар.  Даайыс атыны саныыр" арахсан баран тоҕо көстөрүй, тоҕо күлүү-элэк оҥосторуй?" Ити санаа кинини үүйэ тутар.  Бүөккэ Сэмэннээйи илдьитин эппэтэҕин буруйга ылынан,доҕоругар кэпсээтэ. Сэмэннээйи эр хаанын киллэрэн, Даайыс үүт умуһаҕар тахсыбытыгар,батыһан таҕыста. Умуһах айаҕар кэлэн кыыс тахсарын күүтэн турда.  Умуһах халы-мааргы оҥоһуулаах кирилиэһинэн Даайыс өрө ыттан истэҕинэ, Сэмэннээйи илиититтэн өрө тардан ылла.

- Доҕоччугуом,Даайыс,миигин бырастыы гын...

- Өйдөөбөппүн...Тоҕо кэлбэтэххиний?

 Сэмэннээйи барытын быһаарда. Умуһах айаҕар өр турдулар. Даайыс истиитигэр барыта оруннаах курдук.

- Даайыс, - оргууй сибигинэйдэ Сэмэннээйи. - Мин чукча сиригэр барар буоллум. Аҥаардас эйигин эрэ кытта холбоһор сылтаҕынан...

- Эчи ырааппытын! - Даайыс сөҕө иһиттэ.

- Итинтэн атынынан ситиспэппин. Субу күннэргэ Кэтирииһи кытта уруу оҥорорго күһэйбиттэрэ. Ол уруу буолбата наада. Өйдөөтүҥ дуо?

- Өйдүүр инибин.

- Халымалаатахпына ол уруу буолбат. Бэйэм күһүҥҥү сыарҕаннан кэлиэм. Барарбар аҕабар: "Кэтириистэн аккаастанабын, булгуччу Даайыһы ылыам", - диэн бигэтик этиэм. Мин аҕам оҕонньору билэбин. Өрөкүйээн мэһэйдэспэтэҕинэ, хайаан да ылыныа. Ити тылбын толоруом. Эн биһикки бэргэһэлэниэхпит, ыал буолуохпут".  Даайыс ис сүрэхтэн этиини өйдөөтө," Кырдьыгы этэр..." диир санаа кини өйүгэр күлүм гынна. Ону ситэ эргитэ өйдүөн ыккырдыгар:

- Даайыс, доҕочуок, - диэн кулгааҕар сибигинэйэр саҥаны иһиттэ. - Эйигин, өртөн тапталлаахпын, албынныыр санаа суох. Таптыырым бэрт ээ, миигин хомотума, куһаҕаннык олоруохпут суоҕа...  

Ынырык эрэйгэ-муҥҥа түбэспит кыыс дьылҕата итинник быһаарылынна. Даайыс туох буолан эрэрин, ситэ өйдөөбөккө да турдаҕына, Сэмэннээйи кыыһы кууһа түһээт, имэҥнээхтик уураата. Даайыс аан маҥнай истиҥ сүрэҕиттэн иэйэн уол уоһугар бэйэтин чараас уостарын даҕайда.

*_КУЙААР КИЭҤ ЭЙГЭТИГЭР ТАҺААРДА ВЛАДИЛЕН._*

*_БҮЛҮҮ, КЫҺЫЛ СЫЫР._*

*_30/03/2018._*

*_Б Ү Т Т Э._*

Бэлэмнээтэ Элена

Телеграмм группа "Кэпсээннэр"