"Казан ягыннан килгән", "Явыз Иван яуларыннан соң" кебек җөмләләр татар халык легендаларында еш очрый. Шулай ук Башкортостанның татар авылларында "Алатыр" географик атамасы да шактый күренә. Кайсы авылда "Алатыр урамы" бар, кайсысында без Казан ягындагы "Алатыр авылыннан" килдек дип сөйлиләр. Әлбәттә, татарларда "төмән халкы" да гадәти үзатама. "Башкортостан татарлары фольклоры" китабында тупланган кайбер легендалар белән таныштыруны дәвам итәбез.
Күчәрбай авылы (Благовар районы)
"Явыз Иван яуларыннан соң, XVII гасыр ахырында, хәзерге Благовар якларына Казан ханлыгы биләгән җирләрдән зур гаиләсе белән Ишмай исемле крестьян күчеп утыра. Ишмай карт тырыш, эшсөючән, сәләтле кеше булган. Яхшырак урын эзләп ул әле бер, әле икенче урынга килеп утырган, бер җирдән икенче җиргә күчеп йөргән. Беркайда да озак тоткарланып тормаган. Шуңа да дуслары аны Күчәрбай, ягъни күченеп йөрүче бай дигән кушамат такканнар. Шулай да Ишмай биредәге табигатькә әсир булып, шушында төпләнгән һәм Күчәрбай исемле авылга нигез салган.
Җир алыр өчен күчәрбайлыларның бер өлеше кечкенә хәйләгә барганнар: үзләрен башкорт дип атап, зур гына Башкорт урамы хасил иткәннәр. Ләкин сөйләм телләре татар теле булган.
Соңрак Алатыр өязеннән безнең якка бер төркем мишәр күчеп килгән. Шулай итеп, авылның төньяк-көнбатыш өлешендә Алатыр урамы барлыкка килгән. 1812 елгы Ватан сугышы елларында Ишмай картның оныгы Корбангали Солтанморат улы Ишмаев Беренче мишәр полкында сугыша һәм көмеш медальгә лаек була.
Бишкурай авылы (Туймазы авылы)
Иң беренче булып бирегә хәзерге Чакмагыш ягындагы Кыр Бишкурае авылыннан Ишморза, Юмагол, Кормаш исемле татар картлары килеп утыра. Соңрак монда Чәрмәк һәм Сәпәр исемле мари кешеләре дә килеп төпләнә. Алар бик тиз татарлашалар. Шулай булса да, мариларның нәселләре зәңгәр, яшел күзле, җирән сакаллы, ә чиста татарлар әлеге көндә дә чем-кара чәчле һәм кара күзле. Авылның исеме шул Кыр Бишкурае дигәннән алынган.
Ибрай авылы (Авыргазы районы)
Безнең авылда читтән җыелган халык. Өч төрле: типтәр, алатыр, мишәр. Тәүдә бер акланга утырганнар. Үзәнбаш Ибрай булган авылның исеме. Аңарга бер өч йөз еллар бар инде.
Без төмән халкы. Ульянскидан, Суксу дигән җирдән картатайның әтисе килгән. Җирсез куылып килгән халык. Тормышлары бик хөрт иде, алама иде. Егерме ел байда йөрдем. Бераз җирне тартып алганнар да байларга сатканнар. Алатырның җире күбрәк, душка дүрт дисәтинә. Типтәргә өч әчменник кенә. Мишәр белән типтәр бергә булган инде.
Иң тәү килгән кеше, бабайларның әйтешеннән, икәү булганнар. Казан ягыннан килгән ике кеше. Ибраһим, Яңабай - икесе дә типтәрләр. Җирләре Төрембәт башкортларыныкы булган. Шушы авылның утырышлары һәйбәт, ямьле булгач, аннан күчеп утырганнар. Ике йөз еллар чамасы бар бу авылның башлап утыруына. Казан нисендә, Алатыр дигән авылдан, алатыр дигән халыклар: "Шушында утырыйк", - диеп кушылганнар. Ике йөз ел элек. Саратовтан да мишәрләр булган, соңгырак вакытларда килгәннәр.
Бүзат авылы (Стәрлебаш районы)
XVII гасырда патшага Мамин фамилияле бер генерал-морза хезмәт иткән. Яхшы хезмәте өчен патша аңа җир бүләк итәргә булган. Аңа Башкортостаннан, бу яткан җирләрдән биргән. Мамин килеп җирен караган, ошаткан, әмма бик төпкелдә булуын гына яратмаган. Озакламастан Мамин Пенза губернасында яшәгән татарлар белән җирләрен алышырга уйлаган. Өч Пенза татары килеп, бу җирләрне караганнар һәм бик ошатканнар.
Ләкин, кайтыр юлга чыккач, аларның бер атлары кинәт авырып киткән. Юлчылар аны бер чишмә янында калдырып китәргә мәҗбүр булганнар. Кайтып, җирне ошатулары һәм алыштырырга риза булулары турында Маминга әйткәннәр. Бер ел тирәсе вакыт үткәч, 7 гаилә бу якларга күчеп килә һәм чишмә янындагы аланга төпләнә. Әле ул урында Бүзат авылының Актүбә урамы урнашкан.
Бабаларыбыз яшәп китүе бик авыр була, иген үстерү өчен җир эшкәртергә, өр-яңадан дөнья корырга туры килә. Бер көнне суга барган хатын-кызлар чишмә янында бер ат очраталар. Кайтып, ир-атларга сөйлиләр. Бергә килеп карасалар, ул үткән килгәндә калдырып киткән чирле ат булып чыга. Бу ат акбүз ат була. Аның савыгуына һәм исән-сау кышлавына куанган халык авылларына Акбүзат дип исем кушарга була. Безнең көннәргә хәтле килә-килә, авыл Бүзат дип кенә йөртелә башлый".
"Башкортостан татарлары фольклоры: риваятьләр, легендалар, мифологик хикәятләр, сөйләкләр" / төз. И.К.Фазлетдинов, фәнни мөхәррир Ә.М. Сөйләйманов. - Уфа, 2018.
Шулай ук карагыз:
Башкортостандагы татар авыллары тарихыннан: халык легендалары