Ку-клукс-клан
Европа футболи, айниқса АПЛ ўйинларини кўраётганда #BLACKLIVESMATTER ҳештеги остидаги тадбирларга гувоҳ бўлгандирсиз. Хўш, ирқчилик кўҳна қитъа ва Америкада шунчалик кучайганми? Ушбу мақолада ирқчиликнинг энг радикал кўриниши бўлмиш Ку-клукс-клан ва Линч судлари ҳақида маълумот берамиз. Ку-клукс-кланнинг келиб чиқиши, ирқчилик ва Ку-клукс-клан идеологиясига назар соламиз.
"Африка халқларини қулликка солиш ҳолатлари мустамлакачилик тизимида Қўшма Штатлар ташкил топишидан олдин ҳам мавжуд бўлган", дейди Дмитрий Добровский. Британияиннг Шимолий Америкадаги мустамлака ҳудудларига қора танлиларни мажбуран олиб бориш ва уларни эксплуатация қилиш XVII асрнинг биринчи ярмидан бошланган.
Бундан 155 йил илгари, 1865 йилнинг 24 декабрида махфий ирқчилик ташкилоти бўлмиш Ку-клукс-клан ташкил топган. 1870 йилларда деярли барча жанубий штатларда оммалаша бошлаган Ку-клукс-клан республикачиларнинг қора танлиларга бўлган муносабатни кескин ўзгартириш лозимлиги ҳақидаги ғояларига қарши турувчи асосий кучга айлана бошлаган. Жамоа аъзолари республикачиларниг оқ ва қора танли аъзоларига таъсир ўтказишни ният қилганликларини ва бу йўлда агрессив ҳаракатлардан ҳам қайтмасликларини кўрсата бошладилар. Конгресс Ку-клукс-кланни террорчи гуруҳ дея эълон қилишига қарамай клан ўз фаолиятини тўхтатмаган.
"Ташкилотнинг моҳияти жанубликларнинг фуқаролар урушидаги мағлубиятига қарамай оқ ирқ вакилларининг ижтимоий ҳаётда доминантлик қилишда давом этиши лозимлигини уқтиришдан иборат эди" – Васильев, Москва Давлат Университети тарих фанлари номзоди.
Жамоанинг дастлабки номи юнонча "kyklos" – "айлана" бўлган. Ташкилот аъзолари 1867 йилги учрашувда уни "Кўринмас Жануб империяси" номи билан аташни маъқул топишган.
1867 йилда афро-америкаликларнинг жамиятдаги сиёсий фаоллиги кескин ошди. Клан аъзолари сони 500 минг кишидан 2 миллионтага етди. Қора танли сайловчилар жанубий штатларнинг маҳаллий органларига ва ҳаттоки АҚШ конгрессига бўлган сайловларда ҳам ғалаба қозона бошладилар. Табиийки, бу жанублик собиқ қулдор-плантаторларга асло маъқул келмаган ва айни шу йиллардан республикачилар ва қора танли сайловчиларга нисбатан зўравонлик, террор кучая бошлади. Ташкилот ўз қудратини ошириш мақсадида "Оқ Камелия рицарлари" билан ҳамкорлик қилишга келишиб олди.
1867-1868 йилларда республикачилар ирқий реконструкцияни кучайтиргани сари Ку-клукс-клан ўз қурбонларини бирин-кетин жазолай бошлади. Ку-клукс-клан тарихини ўрганувчи тарихчи олим Андрей Кошкиннинг маълумот беришича, бу йиллар давомида жамоа 100 мингдан ортиқ қора танли аҳолининг умрига зомин бўлган. Линч судлари бу муддат давомида 7 та сиёсий нишонни йўқ қилди. 1870 йилларда ташкилот Шимолнинг деярли ҳар бир шататида ўз тармоқларига эга эди. Аммо шунга қарамасдан бу бўлимлар жамоага унчалик ҳам фойда келтира олмади.
Бундан ташқари, кундан-кунга кўпайиб бораётган тармоқлар асосий етакчиларга бўйсунишни хоҳлашмади. Натижада ташкилий масалаларда ва ягона мафкура остида ҳаракат қилишда камчиликлар юзага кела бошлади. Улар асосан тунда ҳаракатни бошлар эдилар ва турли ниқоблардан фойдалана бошладилар. Аммо илгаригидек кланнинг асосий жиноятлари ирқий тенгсизликка қарши кураш етакчиларига йўналтирилди. 1871 йилда 500 га яқин Ку-клукс-клан ниқобини таъқиб олган шахслар округ қамоқхонасига ҳужум уюштирди ва 8 нафар қора танли маҳбус ҳалок бўлди. Шундан сўнг ташкилотнинг шимолий тармоқлари фош қилинди ва жазоланди. Энди улар учун фақат Жануб ҳаракат майдонига айланган эди ва Ку-клукс-клан агрессивлиги янада ошди.
Ку-клукс-клан аъзоларининг ижтимоий ҳолати ранг-баранг эди: кичик фермерлар, ҳуқуқшунослар, ёлланма ишчилардан тортиб айрим вазирларгача. 1870-1876 йиллар оралиғида Республикачи партия етакчиларидан бир нечтаси сирли равишда ҳалок бўлдилар. Бунда асосий гумондор сифатида ку-клукс-клан турар эди.
Ташкилот бирмунча вақт тинчиб кетди. Бунга асосий сабаб 1871 йилги ҳужумдан сўнг жанубдаги Республикачилар ҳукумати Конгрессга ёрдам сўраб мурожаат қилганлиги бўлди.
Президент Улиссес С. Грант Ку-клукс-кланни енгиш учун ушбу гуруҳнинг ўчоғи бўлмиш Жанубий Каролинада назоратни кучайтириш тўғрисида Коргрессга мурожаат билан чиқди. Мазкур мурожаат жамиятга хавф солиши мумкин бўлган шахсларни аниқлаш ва уларнинг дахлсизлигини таъминлаш каби масалалар тўғрисидаги бандларни ўз ичига олар эди.
Ташкилот 1915 йилда Атланта ва Жоржия штатлари яқинида нативистлар томонидан қайта тузилган деган тахминлар мавжуд. Бу ҳақда Д. В. Гриффит ўзининг "Миллатнинг туғилиши" асарида қайд этиб ўтган.
1915 йилда ташкилот қонунийлаштирилди. Эндиликда улар нафақат қора танлиларга, балки яҳудий, хитойлик, коммунистлар ва касаба уюшмалари аъзоларига ҳам агрессия уюштира бошладилар.
1930 йиллардаги иқтисодий тушкунлик уюшма ташкилотчилари ва молиявий таъминотчиларига зарар етказган деган фикрлар ҳам мавжуд. Чунки айнан шу йиллар давомида Ку-клукс-клан услубида содир этилган жиноятлар қайд этилмаган. 1944 йилда гуруҳ тарқатиб юборилган, аммо бир неча йилдан сўнг яна қайта ташкил этилган.
1960 йилларда Ку-клукс-клан фаоллаша бошлади. Бир қанча ҳудудларда отишмалар содир этилди, портлашлар амалга оширилди. Бунга жавобан 1980 йилда ҳукумат қора танли аҳолининг оқ танлилар билан тўла тенг ҳуқуқли эканлиги ҳақида қарор чиқарди.
Ку-клукс-клан идеологияси асосан ирқчиликка асосланган эди. Улар қора танли аҳолини менсимасликка, уларнинг ҳуқуқларини тан олмасликка ҳаракат қилар эдилар. Тўғри, ўша вақтда Ку-клукс-кланга аъзо бўлмаган аҳолини ҳам қора танлиларга нисбатан яхши муносабатда эди деб бўлмас эди, аммо улар толерантлик кўрсата олишган.
Ку-клукс-кланнинг иш услуби ҳақида кенгроқ тушунча бериш мақсадида А. К. Дойлнинг "Шерлок Холмс ҳақида ҳикоялар" асаридан ушбу ташкилот ҳақида ёзилган парчани келтириб ўтмоқдамиз:
"Жумбоқ нимада бўлмаса? Ўша "К.К.К." ким-у, у нега бу бахтсиз хонадонни таъқиб қилади? Бу ерда шундай дейилган: "Ку-клукс-клан". Бу ном отишга тайёрланаётган милтиқ ўқдони дастасининг ўзига хос товушига ўхшаш оҳангга асосланган.
Бу ваҳима солувчи ташкилотни жанубликлар армиясининг собиқ солдатлари Фуқаролар урушидан кейин таъсис этган: тез орада турли штатларда, асосан Теннеси, Луизиана, Шимолий ва Жанубий Каролина, Жоржия ва Флоридада унинг маҳаллий бўлимлари ташкил қилинган эди.
Бу ташкилот қора танли сайловчиларни қўрқитиш, шунингдек, ўз қарашларига қарши бўлганларни ўлдириш ёки мамлакатдан ҳайдаб чиқариш каби сиёсий мақсадларни кўзда тутарди. Ку-клукс-клан аъзоларининг жиноятлари содир этилишидан олдин одатда мўлжалга олинган шахсга ғалати, аммо маълум ва машҳур шаклда огоҳлантириш юборилар, у мамлакатнинг баъзи ҳудудларида эман новдаси япроқлари, бошқаларида эса қовун ёки апельсин уруғлари орқали ифода этилар эди. Ана шундай огоҳлантириш олгач жабрдийда ё олдинги қарашларидан очиқчасига воз кечиши ёки мамлакатни тарк этиши лозим бўларди. Борди-ю кимдир огоҳлантиришга парво қилмаса, уни муқаррар ўлим кутар ва одатда қандайдир ғалати ва кутилмаган тарзда ажали етар эди.
Ташкилот мукаммал ташкил этилганлиги ва изчил услублари билан ажралиб турардики, огоҳлантиришга эътиборсиз қараган бирор нишоннинг жазосиз қолишга муваффақ бўлгани ёки ёвузлик сабабчиларининг топилганлигига боғлиқ бирор маълумот учрамайди".