Милодий 1167 йилда испаниялик раввин Бенжамин де Тудела Яқин Шарқ ва Осиё бўйлаб қилган 13 йиллик саёҳати давомида Сурияга ташриф буюради. Унинг Сурия ҳақидаги таърифи Ғарб дунёсида қўрқув ва қизиқишларга сабаб бўлган гуруҳ – Ассасинлар ҳақидаги маълумотлардан иборат эди. Бенжамин тоғ қалъасида яширинган ва “Тоғлик мўйсафид” дея танилган сирли йўлбошчига бўйсинувчи бир жанговар гуруҳ ҳақида ёзади. Кейинги икки аср давомида у ерларда бўлган салибчилар ва саёҳатчилар Ёлланма қотиллар ҳақидаги шов-шувли афсоналарга янги тафсилотлар қўшилган ўз ҳикоялари билан қайтадилар. Айтишларича, одам ўлдиришни ўзларига ҳунар қилиб олган Ассасинлар ўз касбларида устаси фаранг бўлганлар. Улар болаликдан бошлаб қандай яшириниб юриш ва фириб беришга ўргатиб борилган ва йўлбошчиларига шу қадар содиқ бўлишганки, унинг энг арзимаган хархашаси учун ҳам жонларини қурбон қила олишган.
Уларнинг бундай даражадаги фанатик қатъияти ажойиб таомлар ва гўзал аёллар билан тўлдирилган, ёш аскарлар сақланадиган, жаннатмакон боғдаги маст қилувчи ичимликлар ва руҳий таъсир кўрсатиш жараёнининг натижаси бўлган. Кўп вақт ўтмай, мана шу афсоналардан олинган “ассассин” сўзи, одатда, сиёсий мақсадда ёки пул учун кимнидир ўлдирадиган қотил маъносини берувчи от сифатида Европа тилларига кириб келган. Ўрта асрлардан сўнг ҳам Европада Ассасинлар ҳақидаги афсоналар давом этди, Яқин Шарқ ҳақидаги шов-шувли ҳамда ҳисларни жунбушга келтирувчи ушбу ҳикоялар ҳамиша машҳурлигича қолди ва улар Ғарб поп маданиятида ҳанузгача вақти вақти билан намоён бўлиб туради. Бизга энг яқин, кўзга кўринарли мисол - ўз душманларини деворлар оша ва томлар орасида сакраб ўлдирадиган, яширин гиператлетик қотиллар гуруҳларини акс эттирувчи Assassin's Creed видео ўйинлари сцерийсидир.
Хўш, бу афсоналарнинг қанчаси фактларга асосланган? Бундай ёлланма қотиллар ҳақиқатда мавжуд бўлганми?
Қайсидир даражада, ҳа. Афсоналарга кўра, ассасинлар ХI аср охирларидан ХIII аср ўрталаридаги Мўғул истилосигача Сурия ва Эрон ҳудудларида жойлашган тоғ тизмаларидаги қалъаларда яшашган. Унга Ислом динининг Шиа мазҳабидаги Исмоилий тармоғидан ажралиб чиққан Низорий Исмоилийлар гуруҳи асос солган. Улар 1090 йилда Исмоилий диншуноси ва миссионери Ҳасан ибн Саббоҳ бошчилигида ўзларининг биринчи қалъаси - Салжуқийлар Империяси қўл остидаги Аламутни қўлга киритишган. У ерда бош қароргоҳини ўрнатган Низорий кучлари кичик географик узилишлар билан барпо этилган Низорийлар давлатини яратадилар. Одатий ҳарбий нуқтайи назардан асосий рақибларидан анчагина заиф бўлган Низорийлар душман ҳудудида айғоқчилик, жосуслик ва рақиб томон йўлбошчиларини яширин ўлдириш кабиларни ўз ичига олган партизанлик ҳаракатларига таянган. Уларнинг энг кўзга кўринган қурбонларидан бири 1092 йилда сўфий кўринишида ниқобланиб олган Низорий жангчиси томонидан пичоқлаб ўлдирилган Низом ал-Мулкдир.
Кўринмас Низорий таҳдиди ҳақидаги хабарлар ёйилгач, уларнинг рақиблари тансоқчилар билан сайр қилиш, кийим остидан занжирли зирх кийиш каби турли хил чоралар кўришади, аммо баъзан бу чоралар ҳам фойда бермайди. Европа салибчилари ҳам нишонга олинган. Конрад де Монферрат 1192 йилда салибчиларнинг Қуддус Қироллиги тожини кийишидан бир неча кун аввал Низорий жангчиси томонидан ўлдирилган.
Ёлланма қотиллар қўмондони сифатида тилга олинган “Тоғлик мўйсафид” ҳам реал шахс бўлган. Унинг исми Рашид ал-Дин Синон бўлган ва у Низорийларни ХII аср охирларида - куч-қудратларининг энг чўққисига чиққан пайтида - 30 йил давомида бошқарган.
Аммо Европа бўйлаб тарқалган Низорийлар ҳақидаги ҳикоялар ҳам бутунлай тўғри эмас. Европага етиб келган информацияларнинг катта қисми икки душман томон – сунний мусулмонлар ва салибчилар манбаларидан олингани, афсоналарнинг гивоҳванд моддалар истеъмоли каби ғайриоддий томонлари Исмоилий манбалари томонидан қўллаб-қувватланилмаслигини ёдда тутиш жуда муҳим. Ҳатто арабча “ҳашаши” сўзидан олинган “ассассин” номи ҳақоратли сўз бўлиб, Низорийларнинг ўзи томонидан ҳеч қачон ишлатилмаган. Сиёсий қотилликлардан фойдаланишда Низорийлар ягона ҳам бўлишмаган.
Яқин Шарқда суннийлар ва салибчилар ҳам ёлланма қотилликларни кенг қўллашган. Албатта, европаликлар Низорийлар тарих саҳнасига келишидан анча олдин ҳам сиёсий рақибларини ўлдириш ва йўқ қилиш хадисини олишган эди.
Бриттаника энциклопедияси материаллари асосида тайёрланди.