Markaziy Osiyo hududlarida oʻziga xos davlatchilik tarixiga ega boʻlgan har qanday davlat oʻz manbaviy asosiga ega boʻlib, manbalarni topish, tarjima, tahlil qilish va uni talqin etish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu borada mavzu yuzasidan manbalarni koʻzdan kechiradigan boʻlsak, Qarluqlar davlati tarixini yorituvchi manbalarni bir necha guruhga boʻlish mumkin:
- I guruh manbalari sifatida Oʻrxun-Enasoy vodiysidagi bitiktoshlar, VII-VIII asrlarga oid xitoy manbalarini aytishimiz mumkin;
- II guruh manbalari sifatida IX-XII asrlarda yaratilgan arab, fors, turkiy va xitoy tillarda bitilgan manbalarni aytishimiz mumkin. Ular Gardiziy (Zayn ul-Axbor XI asr), Ibn al-Asir (Komil fit-tarix), Jamoliddin Qarshiy, Ibn Fadlan, muallifi noma’lum “Hudud ul-Olam”, Ibn Rusta (X asr), al-Idrisiy (XII asr), Beruniy (Hindiston, Mineralogiya), Mahmud Qoshgʻariy (Devonu Lugʻotit-turk), Ma’sudiy, Muqaddasiy, Yoqut al-Hamaviy, Ibn Havqal, Kudamiy(X asr), muallifi noma’lum “Mujmal ut-tavorix”
- III guruh manbalari sifatida nisbatan keyinroq yozilgan manbalar: Abulgʻozi Bahodirxon (Shajarayi turk, Shajarayi tarokima), Zahiriddin Muhammad Bobur (Boburnoma) kabilarni koʻrsatishimiz mumkin.
“Qarluq budun” (“qarluq xalqi”) yoki “uch qarluq” (qarluqlarning uch qabilasi) nomi qadimgi turk runiy yodgorliklarida va xitoy manbalarida Mugʻul Oltoyi va Balxash koʻlining sharqiy sohilida, Tarbagatayning janub va shimolidagi hududlarda yashagan koʻchmanchi qabilalarga nisbatan ishlatilgan. VII asr oʻrtalarida qarluq budun birlashmalariga uchtayirik qabila: bulak (moulo), chigil yoki sebek (chjisi yoki pofu), tashlik (tashili) qabilalari kirgan. Bulak qabilasi Tyan-Shan tizmalariga kiruvchi Boroxora tizmalari atrofida yashagan. Koʻchmanchi tashliklar Sayram koʻli atroflarida yashaganlar. Chigillar bulaklar bilan tashliklar oʻrtasidagi yerlarda joylashgan boʻlib, ular janubda Jungʻoriya choʻllarigacha boʻlgan yerlarni egallagan. Qarluqlar qabila ittifoqi sifatida birlashganlar.
Manbalardagi ma’lumotlarga koʻra, qarluqlar ittifoqi dastlab hududiy va siyosiy jihatdan tarqoq edilar.
Qarluqlarning bir qismi VI asr ikkinchi yarmi va VII asr boshlarida Gʻarbiy turk hoqonligi tarkibida boʻlganlar, ular Tohariston territoriyasini egallaganlar. Qarluqlarning boshliqlari “jabgʻu” unvonini olgan. Boshqa qismi esa sharqda joylashgan boʻlib, Mongoliyaning Otuken deb ataluvchi togʻli hududlarida yashaganlar.
Qarluq qabilalarining sardorlari “elteber” unvonini olgan. Keyinchalik qarluqlar qadimgi turk Ashina urugʻidanmiz, deb da’vogarlik qila boshladilar. Uchalaqarluq qabilalarining urf-odatlari bir-biriga yaqin boʻlgan, faqat til shevalari bir-biridan sal farq qilgan. Qarluqlar kuchli qoʻshinga ega boʻlgan. Ikkinchi Sharqiy turk hoqonligi(682-734 yy) tashkil topgach, qarluqlar unga qaram boʻlib qolgan. Qadimgi turk manbalarida bu qabilalar behalovat va urushqoq boʻlganligi e’tirof etilgan. VIII asr birinchi choragida Bilga hoqon va Qultegin qarluqlar bilan uch marta urush qilganlar. Qarluqlar ularga qattiq qarshilik koʻrsatgan. Qabr toshida Bilga hoqonning qarluqlar ustidan gʻalabasi kuyidagicha yozilgan:
“...Men u bilan (qarluqlar bilan) Tamag chashmasi oldida urushib gʻalabani qoʻlga kiritdim vauni bosib oldim”. Kuli-choʻr qabr toshida esa sharqiy turk qabilalari qarluqlardan magʻlubiyatga uchraganligi yozilgan.
Qarluqlarning mustaqillik uchun olib borgan kurashiga ularning uygʻurlar hoqoni bilan toʻqnashuvi sabab boʻlgan. 746 yilda qarluqlar avvalgi ittifoqchilari boʻlgan uygʻurlar tomonidan xaydab yuborilgach, Yettisuvga koʻchib oʻtadilar. Bu voqea xaqida birinchi marta uygʻur hoqoni Eletmish Bilga hoqon (747-759) tomonidan yozdirilgan Terxin bitigida eslatiladi. Unda “It yilida uch qarluqlar, sotqinlik qilib, qochib ketishgan. Gʻarbda ular oʻn oʻq xalqi mamlakatiga kelishgan” deyiladi.
Kultegin bitiktoshida quyidagi ma’lumotlar aks etgan: “Kultegin yigirma ikki yoshga boʻlganda qarluq xalqi oʻzining erksevarligi va mustaqilligi tufayli bizga dushman boʻldilar. Biz muqaddas Tamagʻ choʻqqisida jang qildik” bu jangda Kulteginning omadi kelmaydi. Qarluqlar bilan ikkinchi jang 714-yilda boʻlgan. “Bu jangga kirganda Kultegin oʻttiz yoshda edi, oʻzining Sholchi (nomli) oq jangovar otiga minib, shiddat bilan hujumga oʻtib (birin-ketin ikki) kishini nayza bilan sanchib oʻldiradi, biz qarluqlardan koʻpini oʻldurdik va qolganlarini boʻysundirdik” deyiladi qabr toshi bitigida. Mogilonxon bitigida esa “Oʻttiz ikki yoshga oʻtganda qarluq xalqi (jang qilishga) yigʻildi, harbiy kuchlarini men Mogilon yengdim va qirib tashladim” deb yozilgan.
Jangda turklar gʻolib chiqib, qarluqlarning kattagina qismini tobe etgan edilar. Ammo qarluqlar shundan keyin ham oʻz mustaqilliklari uchun kurashni davom ettiraveradilar.