Tarixchi kundaligi

Markaziy Osiyo hududlarida oʻziga xos davlatchilik tarixiga ega boʻlgan har qanday davlat oʻz manbaviy asosiga ega boʻlib, manbalarni topish, tarjima, tahlil qilish va uni talqin etish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bu borada mavzu yuzasidan manbalarni koʻzdan kechiradigan boʻlsak, Qarluqlar davlati tarixini yorituvchi manbalarni bir necha guruhga boʻlish mumkin: “Qarluq budun” (“qarluq xalqi”) yoki “uch qarluq” (qarluqlarning uch qabilasi) nomi qadimgi turk runiy yodgorliklarida...

Bundan oldingi Qozoq xonligi davri tarixshunosligiga bag’ishlangan maqolalarimiz to’plami o’z yakuniga yetdi. O’ylaymizki, maktab darsliklarida hattoki, biron so’z deyilmagan tarix to’g’risida o’zingizga tegishli yetarlicha ma’lumotlarni oldingiz. Ko’plab o’quvchilarimiz o’zbek xalqi tarixi haqida ham yozishimizni ham iltimos qilishdi. Lekin, haqiqiy tarix mayda detallardan tashkil topganini hisobga olib, uni bitta maqola yoki kitobga sig’dirish imkonsizligini tushunishingizni so’ragan bo’lar edik...

Jungʻor feodallari janubiy Qozogʻistonni egallab nafaqat yaylovlar, balki hunarmandchilik markazlari va karvon yoʻllariga ham egalik qilishni moʻljallagan edi. Qozoq va Jungʻor xonliklari oʻrtasidagi toʻqnashuvlar tobora qonli tus ola boshladi. Qozoqlar birin-ketin magʻlubiyatlarga uchrab, yaylovlarni, boyliklarni boy bergan. Jungʻorlar qozoqlarni asir olib, chorva mollarga qoʻshib Jungʻoriyaga haydab olib ketilgan. Goho butun-butun urugʻlar va ovullar aholisi qirib tashlangan. Oʻzaro tarqoqlikni boshidan kechirayotgan qozoq xalqi uchun buyuk musibat va alamli yoʻqotishlar davri boshlandi...

Manbashunoslik bo’yicha ko’plab savollar paydo bo’lishiga qaramay bunday manbalarning kamligi to’liq tasavvur paydo qilishga kamlik qilad. Qarluqlar davlati manbalarining ikkinchi guruhiga oʻtar ekanmiz ulardagi ma’lumotlar asosan uzuq-yuluq holda uchrashiga jiddiy e’tibor qaratgan holda, oʻrganib va tahlil qilishimiz maqsadga muvofiq boʻladi. Ushbu ma’lumotlarga jiddiy e’tibor bersak, ma’lumotlar tematik jihatdan tarixiy geografikligiga koʻzimiz tushishi aniq. Arab geografi Al-Yaqubiy (IX asr)...

Klyashtorniy S. G. Qozoq xonligi VA Rus davlati o'rtasidagi munosabatlar XVI asrning boshlarida boshlangani haqida malumotlar beradi. XVII asrda Rossiya VA qozoq xonligi o'rtasida siyosiy, diplomatik VA savdo aloqalari sezilarli darajada rivojlanib boradi...

Mazkur kitobda qozoq xonligining XVI ASR oxiri VA XVII asrning boshlaridagi tashqi siyosati xususida Ham so'z ketgan bo'lib, abdullaxon II bilan o'zaro munosabatlari, qozoqlarning 1588-yilgi qo'zg'olonda...

Qozoq xonligi tarishunosligida yana bir koʻp oʻrganilgan muammolardan biri qozoq xonligining tashqi siyosati hisoblanadi. Xonlik manbashunosligiga e’tibor qaratadigan boʻlsak, manbalarning aksariyat qismi xonlik hududida yaratilmasdan, balki unga qoʻshni boʻlgan va boshqa xorij davlatlar Rossiya imperiyasi, Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Qoʻqon xonligi, Eron, Xitoyda yaratilgan. Ushbu jihat, xonlik tashqi siyosatining boshqa masalalar, jumladan, davlat boshqaruvi, siyosiy tarix, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tarixidan koʻproq oʻrganilganligini koʻrishimiz mumkin boʻladi...

Qozog’iston tarixidagi Rossiya imperiyasi bilan yaqinlashuv va jung’orlar bilan olib borilgan noting kurashlar bir-biriga reaksiya bergan ikki moddaga o’xshaydi. Tarixning mana shunday ketma-ketlik va bog’liklari o’ziga xos bir zanjirli ta’sirlarni o’qib huddi bir tarixiy kino ko’rayotgandek bo’lish. Tom ma’noda “Taxtlar o’yini” tushunish mumkin, faqatgina ayol personajlar bu sahnada ko’rinmaydi. XVIII asrning 30-yillarida jungʻorlar yana qozoqlarga, ayniqsa Oʻrta Juz qozoqlariga tahdid sola boshlashgan...

“Ogʻir kulfat yillari” boshlandi. Qozoq xalqini qirib tashlashga qaratilgan bu dahshatli yillar qozoq xalqi xotirasida “Aq taban shubirindi” degan nom ostida saqlangan. Qozoqlar Xoʻjand, Samarqand, Xiva va Buxoro tomonlarga koʻchishga majbur boʻlishgan. Ular mol-mulki, chorvasini tashlab qochib, oʻzbeklar orasidan panoh topganlar. Shundan keyin jungʻorlar Turkistonni bosib olib talon-taroj qilishgan, aholining uchdan ikki qismi qirilib ketgan. Soʻng bir muddat Toshkentni ham bosib olib talaganlar...

Taukexon qonunlari yuqori tabaqa vakillarining manfaatlarini huquqiy jihatdan mustahkamladi, fuqorolar huquqini,shuningdek, soliq, diniy qarashlar, xullas hayotning barcha sohalarini oʻzida mujassamlagan edi. Sulolaning eng yoshi kattasi xonlik taxtini egallashi mumkin edi. Xon bir necha muhim vazifalarni bajarar edi. U xonlikka qarashli barcha hududlarning egasi edi, bosh farmondor sifatida urushlarni e’lon qilardi, bitim tuzardi, tashqi diplomatik aloqalarni belgilardi. Shuningdek u bosh qozi ham edi...

Bundan avvalgi maqolamizda, qozoq xonligi tarixi tarixshunosligi masalalarini o’rganib chiqqandik. Navbatdagi masala shundan iboratki, unda qozoq xonligi kelib chiqishi konseptual muammosi turli tarixchilar tomonidan tayyorlanib, o’rganilgan holda ochib beriladi. Qozogʻiston tarixidagi muhim masalalardan biri qozoq xonligining kelib chiqishini oʻrganish hisoblanadi. Qozoq xonligining tashkil topishi Jonibek va Girey nomlari bilan bogʻliq. Bizga ma’lumki, XV asrning boshlaridanafaqat Temuriy shahzodalar...

Davlatlar tarixida siyosiy tarix masalalari doim dolzarb boʻlib hisoblanadi va u davlatlar tarixini yoritishda eng koʻp qoʻl uriladigan masala hisoblanadi. Qozoq xonligi mustaqillik davri tarixshunosligida bu masalaga eng koʻp qoʻl urilgan masalalardan biri deb aytish mumkin. Mazkur davr adabiyotlarini koʻrib chiqib xonlik siyosiy tarixida yoritilayotgan asosiy muammolar quyidagilar ekanini aniqladik: Diqqatimizni ikkinchi va uchinchi masalaga qaratgan holda shunday deyishimiz mumkinki, mustaqillik davrida Qozoq xonlariga boʻlgan munosabat keskin oʻzgardi...