Bundan oldingi Qozoq xonligi davri tarixshunosligiga bag’ishlangan maqolalarimiz to’plami o’z yakuniga yetdi. O’ylaymizki, maktab darsliklarida hattoki, biron so’z deyilmagan tarix to’g’risida o’zingizga tegishli yetarlicha ma’lumotlarni oldingiz. Ko’plab o’quvchilarimiz o’zbek xalqi tarixi haqida ham yozishimizni ham iltimos qilishdi. Lekin, haqiqiy tarix mayda detallardan tashkil topganini hisobga olib, uni bitta maqola yoki kitobga sig’dirish imkonsizligini tushunishingizni so’ragan bo’lar edik. Shunday bo’lsa-da, o’zbek xalqi etnogenezida katta rol o’ynagan bir qadimiy xalq, qarluqlar haqida avval internet nashrlarida e’lon qilinmagan ma’lumotlarni chop etish niyatidamiz. Kanalimizni kuzatishda davom eting.
Har bir halq oʻzining etnik tarixi, etnogenezi xaqida aniq tassavurga ega boʻlishga intiladi. Shuning uchun ham Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, bu masalalarga qiziqish kuchayib qator mualliflarning ilmiy adabiyotlarda, oynoma va roʻznomalar sahifalarida oʻz fikr-mulohazalari bilan chiqishlari oz boʻlmadi. Mualliflar masalani toʻgʻri koʻtarib chiqqan boʻlsalar-da, etnik nazariyaga lozim darajada e'tibor boʻlmagani bois qoʻyilgan masalani toʻgʻri hal qilib berolmaganlar.
Kishilik jamiyatining tobora taraqqiy etib borishi va sinfiy jamiyatning paydo boʻlishi bilan ibtidoiy bosqichga xos etnik birlik-qabila tuzumi oʻz ahamiyatini yoʻqotadi. Ammo qabila atamasi va unga taaluqli boʻlgan ba'zi xususiyatlar qoldiq sifatida sinfiy jamiyatlarda (quldorchilik, feodalizm, kapitalizm, sotsializm) ham saqlanib qolgan. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida oʻzbek halqining tarkibida qabilalar mavjud boʻlib, ular urugʻlarga boʻlinish tartibini va urugʻ-qabila nomlarini (etnonimlarini) saqlab kelganlar. Soʻzsiz, ular ibtidoiy bosqich qoldiqlari hisoblanadi. Chunki, bizgacha saqlanib qolgan urugʻ-qabilalar ibtidoiylikka xos xususiyatlarini allaqachon yoʻqotib, sinfiy jamiyatga moslashib qolganlar.
Qadimda hozirgi Oʻzbekiston hududida va unga tutash mintaqalarda bir qancha elatlar vujudga kelgan: baqtriyaliklar, xorazmliklar, sugʻdiylar, qangʻarlar, fargʻonaliklar shular jumlasidandir. Ammo, bu elatlar quldorlik jamiyatidayoq birin-ketin inqirozga uchrab tarqalib, ularning oʻrniga yangi elatlar vujudga kelgan. Ilk oʻrta asrlarda Markaziy Osiyoda turk, uygʻur, oʻgʻuz, tojik va oʻzbek elatlari tashkil topgan. Bulardan bizning asrimizgacha uygʻur, tojik hamda oʻzbek elati yetib keldi. Biz, bu oʻrinda oʻzbek xalqi koʻp asrlar davomida oʻz etnonimiga ega boʻlolmaganligi sabablaridan biri, uning elat boʻlib shakllanish jarayonida qatnashgan etnoslarning kelib chiqish tarixi madaniyatining taraqqiyot darajasi, xoʻjalik faoliyati bir xilda boʻlolmaganligi deb taxmin qilishimiz mumkin.
Oʻzbek ajdodlari elat boʻlib shakllanayotgan kezlarda uning tarkibidagi aholining katta qismi shahar va qishloqlarda turgʻun yashovchi mahalliy aholi boʻlgan. Ularning aksariyat koʻpchiligi yashab turgan hududlari, shahar yoki viloyat nomlari bilan atalgan: shoshlik, fargʻonalik, xorazmlik, keshlik, buxorolik va hokazo joy nomlari katta bir hududda uyushgan etnik birlikning nomi boʻlolmagan albatta. Elat shakllanishida ishtirok etgan aholining talay qismini koʻchmanchi, yarim koʻchmanchi, yarim oʻtroq chorvador qabilalar tashkil qilgan edi. Bularning etnik nomlari ham elat nomi boʻlolmadi. Bir necha asrlar davomida Qarluq davlatini (oʻzbek elatining shakllanishida qatnashgan aholining katta qismi shu davlat hududida yashar edilar) boshqarib kelgan qarluqlarning nomi elat nomi darajasiga koʻtarilmadi. Chunki, qarluqlarning aksariyat koʻpchiligi oʻtroqlashib, turgʻun hayotga moslashib ketgan edilar. Ularning bir qismi koʻchmanchi, yarim koʻchmanchi va yarim oʻtroqlikda kun kechirib oʻzaro (koʻpincha hukmronlik qilib kelayotgan qarindoshlari bilan) raqobatlashib kelar edilar. Qarluqlar va ularga qardosh qabilalar davlatni boshqarishda mamlakat ma'murchiligidan ustuvorlik qilib kelishlari tufayli, davlat hududidagi boshqa qabilalar siyosiy maydonga chiqa olmaganlar. Turgʻun (mahalliy) aholi tinch, farovon hayotga oʻrganib davlatni boshqarishga intilmaganlar.
VI-VIII asrlarda Fargʻona vohasiga kelib oʻrnashgan turkiy qabilalarning koʻpchiligini qarluqlar tashkil qilgan. Ayni shu davrlarda qarluqlar Sharqiy Turkistonni shimoliy va gʻarbiy (Turfan Kucha, Qoshgʻar, Yorkent va Xoʻtan) viloyatlarida ham yashar edilar.
Qarluqlar Sharqiy Turkistonda va Norin daryosining yukori oqimlarida mustahkam oʻrnashib olgandan keyin VIII asr oʻrtalarida Fargʻona vodiysining sharqiy rayonlarida, Qora daryo bilan Norin daryolarining tutashgan joylarigacha boʻlgan hududini egallaydilar. Ularning ayrim guruhlari Fargʻonaning markaziy qismiga kelib ham joylashganlar.
