Найти в Дзене
Tarixchi kundaligi

Buxoro xonligi bilan oʻzaro aloqalar tahlili

Mazkur kitobda Qozoq xonligining XVI asr oxiri va XVII asrning boshlaridagi tashqi siyosati xususida ham soʻz ketgan boʻlib, Abdullaxon II bilan oʻzaro munosabatlari, qozoqlarning 1588-yilgi qoʻzgʻolonda qatnashganligi, 1594-1595-yillardagi qozoq-rus muzokaralari, 1598 – 1599 yillarda Tavakkalning Turkiston, Toshkent, Samarqand, Fargʻonaga qilgan harbiy yurishlari, ashtarxoniylar bilan munosabatlar batafsil yoritiladi.

https://pixabay.com/ru/photos/%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%87%D0%B5%D0%B3-%D0%BA%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C-%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BA-%D0%B2%D1%85%D0%BE%D0%B4-%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D1%8B-198805/
https://pixabay.com/ru/photos/%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D1%87%D0%B5%D0%B3-%D0%BA%D1%80%D0%B5%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%8C-%D0%B7%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BA-%D0%B2%D1%85%D0%BE%D0%B4-%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D1%8B-198805/

Atigayev N. A. qozoq xoni Toxirxon oʻz hokimiyatini mustahkamlashda Toshkentdagi shayboniy Sulton Muhammadxon (Keldi Muhammad nomi bilan mashxur) dan foydalangani, keyin kuch toʻplab Moʻgʻuliston hukmdorlariga qarshi jang boshlagani haqida ma’lumot beradi.

Kamolov X. Sh. fors manbasi “Alamarayi Safaviy” kelib chiqib 1513-1514-yillarda shayboniylar safaviylardan bir qator jiddiy magʻlubiyatlarga uchraydilar va Qozoq xonligining oliy hukmdori Qosimxonga safaviylarga qarshi birgalikda kurash olib borishni taklif qiladilar. Bu taklif bilan Dashti-Qipchoqdagi Qosimxon qarorgohiga Ubaydullaxon va Temur Sultonlar nomidan Jonibek sulton joʻnatiladi. Turkistondagi hokimiyatining taqdiri xavf ostida qolishi mumkinligidan bu taklifga rozi boʻladi. Uning buyrugʻi bilan safaviylarga qarshi kurashadigan katta qoʻshin yigʻiladi. Bu qoʻshinga Qosimxonning oʻgʻli Abulxayrxon boshchilik qiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bu muhim ma’lumot hisoblanadi, chunki boshqa hech qaysi manbada Qosimxonning Mamash va Haqnazardan boshqa oʻgʻli keltirilmaydi. Maqolada yuqorida keltirilgan manbaga asoslanib, Amudaryodan kechib oʻtilgach oʻzbek va qozoq qoʻshinlarining umumiy qoʻmondoni etib safaviylar bilan jang oldidan oʻtkazilgan harbiy kengashda Abulxayrxon boʻlganligi keltiriladi. Jang oldidan Abulxayrxon Ismoil safaviyga elchi joʻnatib Eronga qaytib ketishni maslahat beradi. Javob xatida Ismoil safaviy jangni afzal koʻrishi mazmunidagi xatni joʻnatadi. Javob xatidan soʻng birlashgan oʻzbek va qozoq qoʻshinlari va safaviylar oʻrtasida jang boshlanadi. Jangda safaviylarning qoʻli baland keladi va qozoqlarning yirik sarkardalari Abulxayr va Bayram otaliqlar oʻldiriladilar. Jangdan soʻng dashtliklar qochishga tushadilar, lekin ularning hammasi ham Amudaryodan oʻtishga muvaffaq boʻla olmaydilar. Ubaydullaxon ularni kutmasdan Amudaryodan kechib oʻtadilar va Abulxayrning 30 minglik qoʻshini daryoning narigi qirgʻogʻida qolib forslarga asirga tushib qoladilar.

Sultanov T. I. Abdullaxon va Tavakkalxon oʻrtasidagi munosabatlarga e’tibor qaratadi va uning xon boʻlmasidan oldin Abdullaxon qoʻshinida xizmat qilgani haqida ma’lumotlarni tadqim etadi. Muallif Tavakkalxonning tashqi siyosatidagi eng asosiy maqsadlardan biri – Sirdarboʻyidagi shaharlarni egallash edi deb urgʻu beradi va maqsad 1597 – 1598 - yillarda amalga oshdi deb urgʻu beradi.

Tulibayeva J. M. XVIII – XIX asrning birinchi yarmida Qozogʻiston va Buxoro amirligi haqida monografiyasi mavjud. Ushbu monografiyada XVIII – XIX asrning birinchi yarmida qozoqlar va Buxoro amirligi oʻrtasida kam oʻrganilgan jihatlar tadqiq qilinadi. Tadqiqot qozoq xalqining XVIII-XIX asrlarga oid ma’lumotlar va Buxoro amirligining forsiy manbalari asosida amalga oshiriladi. Tadqiqotda mazkur masalaning tarixshunosligi, qozoq xalqi tarixi boʻyicha XVIII-XIX asr Buxoro manbalari, XVIII – XIX asrning birinchi yarmida qozoqlar va Buxoro xonligi (keyinchalik Buxoro amirligi) oʻrtasidagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, savdo munosabatlari tahlil qilinadi. Ashtarxoniylar soʻnggi hukmdori Abulfayzxon, mangʻit amirlari Muhammad Hakim, Muhammad Rahimbiy, Doniyolbiy, Amir Shohmurod, Amir Haydar, Amir Nasrullolarning qozoqlarga nisbatan siyosatlari alohida yoritiladi.

Qozoq xonligi va Rus davlati bilan munosabatlar XV asr oxiridan boshlangani va XVI asrdan boshlab savdo-diplomatik munosabatlar boshlangani haqida ma’lumotlar beriladi. 1573-yilda Qozoq xonligida Tretyak Chubakov boshchiligida elchilar boʻlishadi va ular Tobol, Irtish va Ob daryolari boʻylaridagi vaziyatni muhokama qiladilar. Qozoq xoni Haqnazarxon va Ivan IV oʻrtasida siyosiy aloqalar yoʻlga qoʻyilgan boʻlib, ularning bu boradagi umumiy maqsadlari Sibir xoni Koʻchimxonni oʻz siyosiy doiralariga kiritish boʻlgan. Rus davlati bilan munosabatlar Tavakkalxonning davrida ancha rivojlanadi.

Qulmuhammad Fyodor Ivanovich huzuriga Tavakkalxonning jiyani Oʻroz Muhammad sultonni asir olgan Danil Chulkov bilan munosabatlariga oydinlik maqsadida yuboriladi. Ushbu elchilikdan maqsad tor darajadagi siyosiy aloqalar oʻrnatish edi. Mazkur elchilikda Tavakkalning qaramligi va uning shartlari muhokama qilingani ham keltiriladi. Ammo shartlar Tavakkalxonga yoqmaydi va qaramlikni qabul qilmaydi.