Qozoqlar jamiyati iqtisodiy, siyosiy va huquqiy jihatdan ikkita ijtimoiy guruhga boʻlingan. Bularning biri oqsuyak – Chingizxon va Muhammad paygʻambar avlodlari, qolganlar esa qora suyaklar boʻlgan. Chingiziylar tugʻilishi bilan sulton unvoniga ega boʻlishgan, ular “oʻgʻlon” yoki “toʻra” deb atalgan. Xon aholini sultonlar va urugʻ boshliqlari orqali boshqargan. Ular kuzda bir joyga toʻplanib, aholiga taalluqli masalalarni muhokama qilishgan.
Oliy mansab egasi xon hisoblangan. Xonlik taxtiga sulolaning eng kattasi haqli boʻlgan. Xon oq kigizga oʻtqazilib uch marta koʻtarilgan. Xonning funksiyalari: barcha yerlar uning mulki hisoblangan, tashqi siyosatni belgilab bergan, urush e’lon qilgan, sulh tuzgan. Siyosiy muzokaralarni oʻzi olib borgan, u oliy huquqshunos va qozi hisoblangan. Qozoqlar jamiyatida asosiy oʻrinni musulmondin peshvolari egallagan edilar.
Qonunga binoan, ma’lum shaxsiy va mulkiy huquqqa ega boʻlgan koʻchmanchilar alohida qatlam edilar. Qozoqlar jamiyatida hech qanday huquqsiz guruh qullar edi. Musulmon ruhoniylari vaqf yerlariga egalik qilganlar. Sultonlar uluslarning toʻla qonli egalari edi. Ulusda oʻrtacha 10 ming oila oʻtov boʻlgan, unda 60 ming kishi yashagan. Xonlikda taxminan 20 ta ulus, aholisi esa 1 mln. 200 ming kishini tashkil etgan.
Sultonlarga yer berish va uni oʻzgartirish huquqi xonga tegishli edi. Sultonlar oʻz qoʻshiniga ega boʻlgan. Ular faqat harbiy xizmat oʻtagan, boshqa majburiyatlarni bajarmagan.
Buxoro xonligiga shimoliy tomondan chegaradosh boʻlgan Qozoq xonligi Dnepr daryosidan to Volgagacha choʻzilgan janubiy rus yerlari va Sirdaryoning shimoliy qirgʻogʻidan to Sibirgacha boʻlgan hududni oʻz ichiga olgan Dashti Qipchoqning janubi-sharqiy qismida joylashgan.
Xonlik aholisi asosan chorvachilik bilan shugʻullanib, koʻchmanchi hayot tarzida yashaganligi uchun ular bir joyda muqim istiqomat qilmagan. Xatto davlat hukmdori ham oʻz oila a’zolari va qoʻl ostidagi odamlari bilan birga koʻchib yurishgan. Xon va sultonlarning har birining koʻchib yuradigan qishlik va yozlik hududlari boʻlganligini Mirza Muhammad Haydarning asaridagi ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Ammo bu xonlikning ma’lum bir hududiy chegaralari umuman boʻlmagan degan xulosani keltirib chiqarmasligi lozim. Ularning yozgi koʻchib yuradigan hududi Volga daryosi boʻylari hisoblangan boʻlsa, Quyi Sirdaryoning shimoliy qirgʻoqlari, ya’ni to Sigʻnoqqacha (hozirda uning faqat xarobalarigina saqlangan boʻlib, Qozogʻiston Respublikasining Qizil Oʻrda stansiyasiga yaqin joyda joylashgan) boʻlgan 300 farsax (1800 km) masofaga choʻzilgan hudud yozlik koʻchib yuradigan yerlar hisoblangan. V.A.Basinning yozishicha, XVI asr ikkinchi yarmida, aniqrogʻi Haqnazarxon davrida ular Chu va Sariqsuv daryolari oraligʻida koʻchib yurishgan. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Qozoq xonligining chegaralari oʻzgarib turgan. Ba’zan Turkiston shaharlari, hatto Toshkent ham Qozoq xonlari qoʻliga oʻtgan vaqtlari ham boʻlgan.
Qozoq xonlarining alohida siyosiy faoliyatlari yuzasidan ayrim olimlar T. I. Sultonov, I. V. Yerofeeva, A. B. Battolov, A. M. Sizdikova va boshqalar tadqiqot olib borishgan.
T. I. Sultonov Qozoq xonligi kelib chiqishidan oldingi davrlar masalan, Chingizxon va chingiziylar davlati, Amir Temur davrlarini oʻrganib chiqadi. Soʻngra ishining davomi sifatida qozoq xonligining siyosiy tarixini va qozoq xonlarining siyosiy faoliyatini oʻzining “Поднятые белой кошме” asarida oʻrganib chiqadi. Jumladan qozoq xonlaridan Kireyxon, Jonibekxon, Qosimxon, Buydashxon, Mamashxon, Haqnazarxon, Tavakkalxon, Shigʻayxon, Esimxon, Tohirxonlar haqida ma’lumot berib, ularning siyosiy, harbiy faoliyatlari va ayrimlari oʻtkazgan islohotlari haqida batafsil hikoya qilinadi.
I. V. Yerofeeva Kichik juz xoni Abulxayrxon va Abilayxonlarning siyosiy faoliyatini oʻrgangan hisoblanadi. U oʻz ishlari davomida mazkur xonlarning har tomonlama biografiyasi, juzlarning ichki va tashqi siyosatida ularning oʻrni, Rossiya imperiyasi va boshqa davlatlar bilan munosabatlarda ularning mohir oʻyinchi ekanligiga e’tibor qaratadi.
A. B. Battolov oʻz maqolasida Qosimxon, Esimxon, Haqnazarxon davridagi iqtisodiy-siyosiy oʻzgarishlarga e’tibor qaratadi. Ularning davridagi iqtisodiy-harbiy jihatdan yuksalishining sababi sifatida mazkur xonlar yuritgan strategik, islohotlarni toʻgʻri qoʻllash boʻyicha siyosati deb koʻrsatadi. A. M. Sizdikova va R. Aspakovalar oʻz maqolalarida Haqnazarxonning hokimiyat tepasiga kelishida Noʻgʻay xonlarining oʻrni katta boʻlganligini keltirishadi. Aynan uning davridan rus-qozoq munosabatlari yaxshilanib, qoʻshinni qurollantirishda ruslar bilan hamkorlik qilganligi koʻrsatiladi. Haqnazarxon Qosimxondan keyin butun mamlakatni yaxlit bir davlat sifatida ushlab turgan xonlardan biri sifatida talqin qilinadi.
Xulosa tarzida, uning 42 yil xonligi davrida mamlakat siyosiy, iqtisodiy jihatdan rivojlanishga erishib aholisi soni birmuncha koʻpayishga muvaffaq boʻladi deb ma’lumot beriladi.