Tarixchi Alimova Ch. Valixonovning asarlariga asoslanib qozoq xoni Ablayxonning qozoq davlatchiligini saqlab qolish shuningdek mustahkamlash borasida dono siyosat olib borgan. U e’tiborli qozoq sultonlaridan boʻlib, qozoqlar davlatining mustaqilligini saqlab qolish maqsadida bir vaqtning oʻzida ham rus davlatiga xitoyga vassalligini tan olgan... Ablayxonning siyosat bobida ayyorligi hamda katta tajribaga egaligi, aqlliligi, unga itoat qiladigan aholining koʻpligi bilan Rossiya imperiyasi va Xitoy bagʻdixonlari (bagʻdixon – muqaddas xon, Xitoy imperatorining moʻgʻulcha nomi) bilan munosabatda barcha qirgʻiz hukmdorlaridan oʻtib ketdi.
Amanjol Kuzembayuli va Erkin Abillar deyarli har bir qozoq xonining davlat boshqaruv sohasida amalga oshirgan ishlari, islohotlari haqida alohida qayd etib oʻtadilar. Ular jumladan Qosimxon davridagi Qozoq xonligining oliy qonun chiqaruvchi hokimiyati deb maslixatni koʻrsatadi. Maslihat bir yilda bir martta toʻplanib, davlatning muhim masalalari – sulx tuzish, urush e’lon qilish, yaylovlarning qayta taqsimlanishi, koʻchish marshrutlarining aniqlashtirilishi kabilarni hal qilishgan. Bundan tashqari, maslihat xon saylagan, almashtirgan.
Ijro etuvchi hokimiyat xon qoʻlida toʻplangan. Xon chingiz avlodiga mansub toʻralar tabaqasidan saylangan, umrbod oʻz majburiyatlarini bajargan. Sud hokimiyati vazifasini esa biylar bajarishgan boʻlib, oʻzlarining yaqin qarindoshlaridan amaldorlar tayinlashgan, Kichik kengashga a’zo qilib tayinlashgan. Bundan tashqari qora-duan nomli maxsus boshqaruv organi faoliyat olib borgan boʻlib, bu organ ish yuritish, mahalliy aholidan soliqlar yigʻib yurgan. Davlatda shuningdek, kaykubod, nuradin, taybugʻa nomli oliy lavozimlar boʻlgan, ular davlatning chegara hududlaridagi rayonlarda oliy hukmdor boʻlishgan, vaziyatdan kelib chiqib biylar tayinlashi ham mumkin boʻlgan.
Mazkur muallif XVII asrda Qozoq xonligida amalga oshirilgan islohotlar haqida ham ancha ma’lumotlarni keltirgan. Quyida ularning tahlilini berib oʻtamiz. 1582-yilda Shigʻayxon oʻlimidan soʻng mamlakatda separatistik harakatlar kuchayib borib, toʻrt yil davomida gʻarbiy qozoq biy-yedigeylari, chingiziy sultonlar oʻrtasida oliy hokimiyat uchun tinimsiz gʻalayon, tortishuvlar davom etadi. Ichki siyosiy kurashlarda Tavakkal boshchiligidagi chingiziy-sultonlar gʻalaba qozonishadi, shunga qaramasdan u mahalliy asilzodalarga yon bosishga majbur boʻldi.
Tavakkalning vorisi Esimxon bundan ogʻirroq ichki siyosiy kurashga qarshi turishga majbur boʻlib, yakunda Qozoq xonligi siyosiy siyosiy tizimini isloh qildi. Mazkur islohotlarning mohiyati shundan iborat ediki, yopiq elitaning a’zolari – toʻralar yangi tipdagi boshliqlar – biylar, oqsoqollarga oʻzgartirildi. Oʻziga xos biy inqilobi yuz berib, chingiziylarning siyosiy huquqlari cheklandi, jamiyatga hamda uning boshqaruvchilariga keng koʻlamdagi huquqlar oʻrnatildi. Ushbu yuridik oʻzgarishlar oʻziga xos konstitutsiya “Esim xannin esm joly” da birlashtirilgan edi, Qosimxonning kodeksiga qoʻshimcha sifatida qabul qilingan.
Oldingidek, oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat sifatida Maslihat qolavergan. Uning tarkibiga qozoq jamiyatining barcha yetakchilari kirgan, faqatgina ayrim kuchli ta’sirga ega boʻlgan sultonlargina kirishgan. Maslihatning har bir majlisi xalqning ulkan ommasi oldida boʻlib oʻtganligidan ayrim manbalar ba’zida uni ”xalq yigʻini” deb ataydi, bu fakt esa toʻgʻri emas. Maslihat bir yilda bir martta yigʻilgan boʻlib, kuzda Ulitau, Turkiston yoki Toshkent yaqinida boʻlib oʻtgan. Muallifning mazkur fikrlariga e’tibor qaratadigan boʻlsak, ushbu fikrlarning ayrimlarini haqiqatdan nisbatan uzoqligini koʻrishimiz mumkin.
Yuqoridagi bir fakt: “Ushbu yuridik oʻzgarishlar oʻziga xos konstitutsiya “Esim xannin esm joly” da birlashtirilgan edi, Qosimxonning kodeksiga qoʻshimcha sifatida qabul qilingan.” deb aytilmoqda. Ushbu “konstitutsiya” mavjud boʻlgan boʻlsa bugungi kunda u qayerda? Qaysi manbalarda saqlanib qolgan kabi savollar ochiq qoldirilgan. Yana bir oʻrinsiz fakt shundan iboratki, oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat sifatida Maslihat qolavergan. Uning tarkibiga qozoq jamiyatining barcha yetakchilari kirgan, faqatgina ayrim kuchli ta’sirga ega boʻlgan sultonlargina kirishgan. Oliy qonun chiqaruvchi ta’kidlanmoqda. Agar shunday boʻlsa mazkur organning chiqargan qonunlari mavjudmi? Uning manbaviy asosi nimaga asoslanadi? U qanday qonunlar ishlab chiqib jamiyatga joriy etgan? Shu kabi ayrim savollar ochiq qoldirib oʻtilgan. Shuningdek muallifning “Maslihatning har bir majlisi xalqning ulkan ommasi oldida boʻlib oʻtganligidan ayrim manbalar ba’zida uni “xalq yigʻini” deb ataydi, bu fakt esa toʻgʻri emas” degan mulohazasi haqiqatdan uzoq. Toʻgʻri bu yigʻinlar xususida hech bir yozma qozoq manbasi soʻzlamaydi, shunday boʻlsada mazkur faktni rad eta oladigan aniq bir dalil ham mavjud emas. Mazkur faktlardan kelib chiqib adabiyotdagi ma’lumotlarni ishonchli deb hisoblash mumkin emas deb oʻylaymiz.