Tarixni oʻrganish har doim qiziq va oʻziga jalb qiluvchi taraflariga egaligi bilan ajralib turadi. Bundan oldingi maqolamizda Rossiya imperiyasining Qozoq xonligini bosib olishi haqida gaplashgan edik. Endi shu mavzuning sovet hokimiyati davridagi tahlili bilan tanishamiz.
Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida ba’zi olimlar XX asrning 20- yillari voqealarigacha boʻlgan qozoqlar haqidagi adabiyotlarni munosib baholashga uringan boʻlsalar-da, bu vazifani uddalay olmadilar. Shular jumlasiga 1920 yil matbuotida qayd etilgan, aytarli darajada muvaffaqiyatli boʻlmasa-da, birinchilardan boʻlib urinib koʻrgan A. P. Chuloshnikovning 1924 yilda chop etilgan “Qirgʻiz-qozoq xalqining boshqa turkiy xalqlar tarixiy taqdiri bilan bogʻliq umumiy jihatlari boʻyicha hikoyalar” asarini keltirib oʻtishimiz mumkin. Mazkur asar qozoq xalqining tarixiga bagʻishlangan dastlabki ilmiy adabiyotlar qatoriga kiradi.
Bundan tashqari, V. V. Vostrov oʻzining “Qozoqlarning urugʻchilik tizimi va koʻchishi (ХIХ asr oxiri - ХХ asr boshi)” kitobida moʻgʻul bosqini Qozogʻistonning janubida koʻpgina shahar va oʻtroq aholini vayron qilib, oʻlkaning ishlab chiqarish kuchlariga putur etkazdi, koʻp sonli mahalliy qabilalarni aralashuvi va bir-biridan ajratishga, ularni etnik, iqtisodiy va madaniy aloqalarini yoʻqotishga olib keldi, deb ta’kidlaydi.
M. Vyatkin oʻzining 1941 yilda Olmaotada nashr qilingan “Qozogʻiston tarixidan ocherklar” kitobida Qozogʻistonni geografik jihatidan tashqari, siyosiy va iqtisodiy oʻziga xosligini koʻrsatib oʻtadi.
I.M.Zabelin oʻzining “Qozogʻiston SSR” kitobida Oʻrta Osiyoda oʻtkazilgan milliy-hududiy chegaralanish natijasida tashkil etilgan Qozogʻiston SSRning tabiiiy sharoiti , aholisi, xoʻjaligi, madaniyati va sogʻliqni saqlash ishlari, yirik shaharlari toʻgʻrisida bayon etadi.
“XIX – XX asrlarda qozoq xalqi” asari qozoq xalqining xoʻjalik hayotini yoritib beruvchi eng muhim manbalardan biri boʻlib, unda chorvachilik qozoqlarning asosiy mashgʻuloti ekanligi aytib oʻtiladi.
Umuman olganda, sovet davrida qozoq xalqi tarixi, etnografiyasi, xoʻjalik hayoti, ijtimoiy-iqtisodiy holati va boshqa respublikalar bilan aloqlariga oid ilmiy adabiyotlar vujudga keldi. Ular orqali qozoq xalqining eng qadimgi davrlaridan to mustaqillikka qadar boʻlgan tarixini bilib olish mumkin. Ammo, sovet davrida yaratilgan adabiyotlarga xos xususiyat shundaki, ular kommunistik mafkuraga yondashgan holda yozilgan, ya’ni sovet davri koʻklarga koʻtarilgan, kommunizm gʻoyasi ilgari surilgan va hakozo. Shuning uchun ham biz ushbu adabiyotlardagi aniq va haqiqatga yaqin ma’lumotlarni oʻrganishimiz, tahlil qilishimiz, boshqa ilmiy adabiyotlar bilan qiyoslab, tanqidiy jihatdan oʻrganishimiz kerak boʻladi.
Qozoq xonligi davlat boshqaruvi tarixshunosligi masalasida mustaqillik yillarida koʻplab tadqiqotlar amalga oshirilgan. Mazkur tadqiqotlarda asosan, Qozoq xonligi davlat boshqaruvi sohasida demokratik prinsiplarning ancha ustun boʻlganligiga urgʻu berish tendensiyasi kuchayganini kuzatishimiz mumkin.
Sarsembayev М.А. ning “Qozoq xonligi oʻrta asrlar davrida mustaqil mamlakat sifatida” asarida mazkur masalaga atroflicha toʻxtalib oʻtilgan. Uning mazkur kitobi 8 bobdan iborat boʻlib, birinchi bobi – “XV asrda Qozoq xonligining shakllanishi va uning qozoq xalqi davlatchiligi misolida shakllanishi”; ikkinchi bobi - “Qozoq xonligi aholisi mustaqil davlat asosi sifatida”; uchinchi bobi “Hudud va chegaralar koʻchmanchi davlatning suveren davlatchilikning nishonasi”; toʻrtinchi bobi – “Qozoq xonligi huquq tizimi – qozoqlarning birinchi suveren davlati”; beshinchi bobi – “Qozoq xonligi hokimiyat strukturasi”; oltinchi bobi – “Qozoq xonligi harbiy tashkilotining tashkiliy-huquqiy jihatlari”; yettinchi bobi – “Juzlar Qozoq xonligining tarkibiy qismlari sifatida”; sakkizinchi bobi –“Birinchi qozoq davlatida xalqaro huquq subyektliligini Qozoq xonligi (Juzlar) da paydo boʻlishi” deb nomlangan hisoblanadi. Asosiy masalaga javobni biz ikkinchi va sakkizinchi – boblardan oldik. Mazkur bobda xonlar, sultonlar, Xoʻjalar, imomlar, mullalar, biylar, botirlar, boylar, sharualar, tulengutlar va qullarning xonlik jamiyati boshqaruvidagi bevosita va bilvosita oʻrni koʻrsatiladi.
Xonlar haqida gap ketarkan, muallif Kerey va Jonibek (xonlik asoschilari), Qosimxon, Haq-Nazarxon, Taukexon, Abilayxonlar Qozoq xonligi qudrati mustahkamlanishida ulkan hissa qoʻshganlar deb aytadi. Mazkur xonlarning qanday hissa qoʻshganligi haqida umumiy qilib muallif ularning aristokrat asilzodalar qarshiligini susaytirib, xonlikning harbiy qurilishini mustahkamlab, yerlarni kengaytirib, Qozoq xonligi hududiy hokimiyatini oshirish uddasidan chiqdilar.