Muhammad Haydar Dug’latiyning qayd etishicha, Qozoq xonligining shakllanish vaqti – 1465-1466- yillarni o’z ichiga oladi. Qo’shni Mo’g’ulistonda o’zbek-qozoq davlatining tashkil topishi Abulxayrxonning xavotirlanishiga sabab bo’ldi. 1468-yilda Mo’g’ulistonga qarshi yurish uchun katta qo’shin to’playdi, ammo bu vaqtda kasallanib vafot etadi. Hokimiyat Abulxayrxonning o’g’li Shayx Haydarxonning qo’liga o’tadi. Jonibek va Kereyxonlar O’zbek ulusidagi hokimiyat uchun kurashga aralashilar, bu jarayonda Shayx Haydarxon mag’lub bo’lib vafot etadi, Abulxayrxonning nevaralari qochib ketishadi. Jonibek va Kereyxon O’zbek ulusining katta hududida mustahkamlanib olishadi. Yangi siyosiy hokimiyat yuzaga kelib, aholi “qozoqlar” nomini olishadi.
Shu jihatdan, Qozoq xonligining paydo bo’lishi – bu siyosiy va etnik jarayonlarning aralashmasi hisoblanadi. Uning asosiy bosqichlari Jonibek va Kereyxonlarning Abulxayrxon boshchiligidagi o’zbek ko’chmanchilari bilan Mo’gulistonga ko’chishlari edi. Bu yerda muhim voqea shu bo’ldiki, Kerey va Jonibek tarafdorlari o’zlarida “o’zbek-qozoq” nomini oladilar, keyinchalik qozoq nomini olishib Qozoq xonligiga asos solishadi. Vaniyohat, Abulxayrxon vafotidan keyin Kerey va Jonibeklar O’zbek ulusiga qaytib kelib oliy hokimiyatni egallashadi deydi G. V. Kan. Uning tadqiqotida neytrallikni ko’rishimiz mumkin. Shakllanish jarayoniga nisbatan boshqa manbalarni jalb etilmasdan bajarilgan bo’lib bu tadqiqotning mukammaligiga ta’sir qiladi.
PDPI tarix fanlari doktori, professor G. E. Otepovaning “Qozoq xonligi xonligi shakllanishiga oid” nomli maqolasida ham Qozoq xonligining shakllanishi yuzasidan ayrim ma’lumotlar mavjud. Jumladan, muallif Markaziy Osiyo siyosiy xaritasida Qozoq xonligining paydo bo’lishini postmongol davlatlarining ya’ni hozirgi Qozog’iston hududida joylashgan Oq O’rda, Mo’guliston, No’g’ay O’rdasi va O’zbek xonligining qulashi bilan bog’liq deb hisoblaydi. Bu davlatda yashovchi turkiy tilli qardosh qabilalar o’rtasidagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy aloqalarning rivojlanishi yangi davlat va yangi xalq shakllanishi uchun shart-sharoitlarni tayyorladi. Qozoq xonligining shakllanishi chingiziylar va Jo’jining avlodlari bilan bog’liq hisoblanadi. Parchalanishni to’xtatish, qozoq xalqining siyosiy turli davlat birlashmalari tarkibida qolganligi birinchi qozoq xonlari chekiga tushadi. Qozoq xonligi shakllanishi Abulxayrxon davlati va Mo’g’uliston davlatlarining ichki va tashqi tomondan inqirozli holatga tushib qolganligi bilan bog’liq edi. Har ikkala davlatda ham ko’chmanchi iqtisodiy qudrat jadallashib, markazdan qochishga harakatlar kuchayib borgan edi. Sharqiy Dashti-Qipchoqdagi va Yettisuvda katta ta’sirga ega bo’lgan qabila va urug’lar boshliqlari siyosiy mustaqillika intilib, chingiziylardan o’zlariga munosib yetakchi izlashgan deb ta’kidlaydi Otepova.
Mazkur muallif shuningdek, Abulxayrxon davlati (1428 - 1468) ko’pqabilali va ko’ptilli bo’lgan bo’lib, barcha ko’chmanchi qabilalar umumiy nom bilan “o’zbeklar” deb nomlangan. Atama sotsial, yig’uvchi mazmunga ega bo’lib, turkiy tildan tarjima qilinganda “o’z o’ziga xo’jayin” ma’nosini anglatadi deb aytadi. Jonibek va Kerey shaxslaridagi oppozitsiya Abulxayrxonga qarshi ma’lum muddat o’zlarida yetarlicha tarafdorlari bo’lmaganligi uchun jiddiy qarshilik ko’rsata olishmaydi. Xavfni sezib, yosh sultonlar ulkan ulkan ulus bo’ylab kezib yurgan hukmdordan uzoqda bo’lishga intilishadi. Shunga qaramasdan, o’zaro urushlarni to’xtatib, mintaqada siyosiy va xo’jalik jihatdan barqarorlik o’rnata oladigan, yagona markazlashtirilgan davlat tuza oladigan mustahkam xon hokimiyatini istaydigan mahalliy qozoq xalqi asosan qozoq xalqini qo’llab quvvatlaydi. Abulxayrxonning uzoqni ko’ra bilmaydigan siyosati – to’xtovsiz urushlar, xo’jalik beqarorligi, o’zaro urushlar va hokimiyat despotizmi – itoatdagilarning doimiy qo’rquv va bosim ostida bo’lishlari, ko’plab urushlar va muhtojlikka olib kelib, o’lkaning iqtisodiy hayotida chuqur aks etdi. Ko’p yillar davomida Abulxayrxon Sharqiy Dashti-Qipchoq hududida o’z hokimiyatini oshirish va mustahkamlash bilan band bo’lganida, uning siyosatidan norozi bo’lgan urug’ va qabilalar Kerey va Jonibek panohiga yog’ilib kela boshladilar.
XV asrning 50-yillarning o’rtalarida sulton Kerey va Jonibek Qozog’iston g’arbida o’ziga yarasha harakat qiladigan oppozitsiya markazini tuzadi. Bu davrda o’zlariga bo’ysungan qabilalar bilan Markaziy va G’arbiy Qozog’iston dashtlarida ko’chib yurdilar deydi. Mazkur vaziyatda muallif Abulxayrxon davlatiga iloji berishga intilmoqda. Mantiqiy tahlil qilaylik ko’chmanchilarda markazlashgan hokimiyat bo’lishi mumkinmi? Bo’lganda ham ular qancha muddat yashay oladi? Mazkur savollarga keyingi maqolalarimizda javob berib o'tamiz.