Assalom aleykum hurmatli obunachilar. Kanalimiz o'z faoliyatini boshlamoqda. Bu kanalda asosan, jahon va mintaqimiz tarixi hamda tarixshunosligi borasidagi so'nggi ma'lumotlarni berib borishni niyat qilganmiz. Umid qilamizki, boshlagan ishimiz sizga manzur bo'ladi.
Kanaldagi birinchi maqolalarimiz, Qozog'iston tarixi va tarixshunosligiga bag'ishlanadi. Qozoq xonligining tarixshunosligini bayon etar ekanmiz, IX – X asrlarda hozirgi Qozog‘iston yerlarida qarluq, o‘g‘uz, pecheneg, qipchoq, kimak va boshqa qabilalar joylashganligi va XI – XII asrlarda bu hududda yashaydigan barcha qabilalarning birikishiga ancha turtki bo‘lganligi, XII asrda Qozog‘iston hududiga qoraxitoylar (kidanlar) bostirib kirganligi, ular mahalliy turkiy aholi bilan aralashib ketganligi, XI – XV asrlarda Irtishdan Dunaygacha bo‘lgan Buyuk Yevroosiyo tekisligi, Qrimdan to Volga bo‘yidagi Buyuk Bulg‘oriyagacha arab va fors manbalarida “Polovetslar (Qipchoqlar) dalasi” deb ataladigan qipchoq-polovetslar ko‘chib yurishganligi, XVI – XVIII asrlarda turk superetnosi bir necha mustaqil etnoslarga bo‘linib ketgandan so‘ng, qudratli turkiy qipchoq qabilasining katta qismi qozoq xalqi tarkibiga kirganligi tog‘risida eslatib o‘tish joiz. Mazkur davrda yaratilgan manbalarda, xususan, Mahmud ibn Valining “Bahr ul-asror” Hofiz Tanish ibn Mir Muhammad Buxoriyning “Abdullanoma (Sharafnomayi shohiy)”, Muhammad Haydar mirzoning “Tarixi Rashidiy”, Muhammadhakimxon to‘raning “Muntaxab at-tavorix: (Xo‘qand va Buxoro tarixi, sayohat va xotiralar)” Abulg‘oziy Bahodirxonning “Shajarayi turk”, Munis va Ogahiyning “Firdavs ul-iqbol”, Muhammad Avaz Marg‘iloniyning “Tarixi Aziziy” kabilarda Turkiston xalqlarining XVI-XIX asrlardagi tarixiga bag‘ishlangan voqealar bayonini ko‘rishimiz mumkin.
- Bizga ma’lumki, XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Qozoq xonligi paydo bo‘lgan va qozoq xalqi shakllanishi nihoyasiga yetgan. XVI asr boshida g‘arbga qaytib kelgan qozoq qabilalari Qozoq xonligiga birlashgan. Shu bilan qozoq elatining shakllanish jarayoni yakunlangan. Bu haqda sovet davrida ko‘plab adabiyotlar yaratildi. Ammo sovet ittifoqi parchalangach Qozoq xonligiga bo’lgan munosabat Qozog’istonda o’zgardi. Xonlik Qozog’iston tarixida va davlatchiligida etalon sifatida e’tirof etila boshlandi (O’zbekiston etalon sifatida Amir Temur davlati olinadi). Ayni mana shu kontekstda Qozoq xonligining kelib chiqish yuzasidan mustaqillik davrlarida Qozog’iston respublikasida ko’plab tadqiqotlar, ilmiy fikrlar jamoatchilikka e’lon qilindi.
- Ushbu konseptual masalaga tarixshunoslik nuqtayi-nazaridan baho berish vazifasini o’z oldimizga maqsad qilgan holda, bir qancha mualliflarning asarlarini bayon qilishni lozim topdik. Jumladan, Qozog’istonlik yetakchi tarixchi olimlardan biri G. V. Kanning “Qozog’iston tarixi” nomli kitobida qozoq xonligining kelib chiqishi yuzasidan quyidagi fikrlarni bildiradi – Qozoq xonligining shakllanishi muammosi - Qozog’iston tarixining muhim muammolaridan biri sanaladi deb ta’kidlagan holda, xonlikning kelib chiqishini qonuniy etno-siyosiy jarayonlar, mintaqadagi barcha yerlarning yagona siyosiy strukturada birlashishi, barcha qozoq urug’ va qabilalarining birlashishi, xalqning uzoq davom etgan shakllanish jarayonining tugallanishi bilan bog’liq jarayon yakuni sifatida ko’rsatadi. Bu holat etnosotsial birlikning mustaqil ijtimoiy-hududiy davlat tashkilotini qurishga bo’lgan urinish deb baholaydi.
Qozoq xonligining kelib chiqishi boshqa chingiziylar bilan hokimiyatni qo’lga kiritish uchun kurashgan Jonibek va Kereyxonlarning nomi bilan bog’liq hisoblanadi. O’rusxonning evarasi bo’lgan Baroqxonning o’g’li Jonibek (Abu Said) va O’rusxonning boshqa evarasi bo’lgan Eson Bug’axonning o’g’li bo’lgan Kereyxon, 1459-1460-yillarda Abulxayrxon davlatidan qochib mo’g’ul xoni Eson Bug’axon huzuriga qochib borishadi. Shu tarafdan, Qozoq xonligining shakllanishi zamini XV asr ikkinchi yarmidan Abulhayrxon xonligi va Mo’g’uliston xonlari ichki siyosiy vaziyatidagi kelib chiqib shakllandi. 1457-yilda Abulhayrxon oyratlardan mag’lub bo’lgach vaziyat battar chigallashadi.
Abulxayrxonning jamiyatni birlashtirishdagi layoqatsizligi, xuddi mo’g’ul hukmdorining o’z aholisini oyratlarda himoya qila olmasligi natijasida aholining katta qismiga qabila va urug’larni birlashtira oladigan va stabil etnohududiy davlat tuza oladigan yangi kuchlarni izlash shartini qo’yardi. Shuning uchun Jonibek va Kereyxon jamiyatning barcha qatlamlarini birlashtirishga qiziqib qoladilar. Jonibek va Kereyxon Abulxayrxonga bo’ysunishni istashmay, Eson Bug’a xon hukmdorligidagi Mo’g’uliston hududiga boradilar. Eson Bug’axon ularni samimiy kutib oladi va ularni Chu va Ko’ziboshi vodiysiga yashab turishga jo’natadi. Eson Bug’axon Jonibek va Kereyxonlarni yuzida mamlakatning g’arbiy chegaralarini himoya qiluvchi kuchni ko’radi. 1462-yilda Eson Bug’axon vafot etgach Jonibek va Kereyxonlarning Yettisuv hududidagi holatini mustahkamlaydi.
Keyingi maqolalarimizda ushbu mavzuni davom ettiramiz. E'tiboringiz uchun rahmat.
