Адабиёт тариҳида бурулиш ясаган асар ёҳуд Ёлғизнишин Жером Селенжер

Американинг севимли ва таниқли адиби Жером Селенжер 1919-йил 1-январда туғилган. Жером Селенжер ҳақида унинг дўстлари ва ҳамкасблари Селенжерни одамови ва ҳилватнишин инсон эканлигини кўп бор таъкидлашади. Кенг давраларни, дабдабани ёқтирмайдиган ёзувчи ўзини доим ҳам ҳаммага танитавермаган. У ўз китобҳонлари билан фақат асарларидагина бирга учрашиши мумкин эди. Селенжер бошқа ёзувчилар каби китобларининг тақдимотини ўтказмас, ёзувчилар кечасида ҳам қатнашмас эди. У фақат ёлғиз бўлишни, хилватта ижод қилишни севар эди. “Фақат ва фақат ўзинг учун ёз. Асарингни чоп этишинг ҳам муҳим эмас, энг муҳими ёзиш. Фақат ўзинг учун ёз” деган фикр Жером Селенжерга тегишли.

Адибга чинакам шуҳрат олиб келган асар “Жавдарзор адоғидаги жар устида” романи бўлиб, мазкур роман ўз ҳаёт тажрибаси орқали катталар оламидаги ёлғончи ва мунофиқ дунёни англаган 17-ёшли жизакки ва ақилли Ҳолден Колфид томонидан ҳикоя қилинган улғайиш ҳақидаги романдир. Селенжер ўз қаҳрамонини, Ҳолдинни, тасвирлашда ўзидаги кўп сифатларини ва шаҳсий ҳаётидаги кўп воқеаларни қўшган. Унинг қаҳрамони Ҳолдин ота-онаси яшаган даврни инкор этади, мактабини ёмон кўрган қаҳрамон атрофидагиларнинг барчасидан нафратланган. Ёзувчи бу асари орқали бойлик, шон-шуҳрат ва мавқе қутқусига учраган Америка, ақлидан ва қабидан айрилган одамларнинг савдо марказига айланганини айтади. “Бу жамиятда сотилмай улғайиш мумкинми?” асар давомида Ҳолден айнан шу саволга жавоб аҳтаради.

Ҳолден ўзини минглаб болалар ўйнаб ёрадиган жавдарзорда деб тасаввур қилди ва уларни жарликка қулаб тушиб кетишдан сақлаб қолишни ҳоҳлайди. Хўш, бу қандай жарлик? Улғайиш жарлиги эмасми? Селенжернинг бу ниқобли замонага айтажак гаплари айнан шу асарда келтирилади.

Асар ҳақида кўп танқидчилар фақат ва фақат илиқ фикирларни ёзишган. Ҳатто айрим ёзувчи ва журналистлар асарни “Ўзига ҳос 1-роман” деб ҳам аташган. “Жавдарзор адоғидаги жар устида” романи барча даврларнинг энг яхши асари деб баҳоланган.

Аммо, асарни машҳурликка қадар бўлган даври осон кечмади. Сабаби нашрёт раҳбарларининг ҳамаси ҳам жизаки Ҳолдинни тушинавермайди. Айрим ноширлар эса адибга ҳатто асарни қайта ёзиш шарти билан асарни чоп қилишни айтишади. Жером эса асарни қайта ёзмасликка қатъий қарор қилган эди. Бир неча урунишлардан сўнг эса асарни “Little brown an companion” наширёти 1951-йилда чоп этади. Адабиётда ўзига хос инқилоб ясаган мазкур асар бир йилда 250.000 нусҳада чоп этила бошдайди. Соҳта инсонларнинг мунофиқ олами билан ўзига хос курашаётган Ҳолдин барча китобҳонларнинг қалбида чуқур ўрнашиб олади.

“Селенжер ҳақида ҳақиқат” асари муаллифи Жералдин Магговн Селенжер ҳақида шундай дейди: “Сележер адабиёт чўққисини забт этишни, Хемингуейни ортда қолдиришни истар эди. Селенжер унгача ҳали ҳеч ким ўйлаб кўрмаган гапларни айта олди. Бутун дунё асарни ўқиб, “Ҳа, бу бизнинг кўнглимиздаги роман” дея қабул қилди.” Селенжер чиндан ҳам ўсмирларнинг қалбида сақланиб келаётган гапларни бутун дунёга Ҳолдин тилидан айта олди.

Лос Ангелесда ўтказилган сўровномада университетнинг 80% талабалари мазкур романни ўқиб чиқанликларини ва асар уларга манзур келганлигини эътироф етганлар. Исёнкор ва айни вақтда олийжаноб Холдин ҳақида ёшлар ҳам, қариялар ҳам ва барча миллат-у элатлар ўқий бошлади.

Кўплаб кино ижодкорлари Ҳолдинни филмда жонлантириш таклифи билан Селенжерга мурожат қилишади. Ёзувчи эса бунга қаъий рад жавобини беради. Ҳатто айрим ижодкорлар билан бу масала юзасидан тортишиб ҳам қолади. 2008-йилда эса Селенжер ўз хусусий адабиёт жамғармасига асос солди. Жамғарма айрим асарларни чоп этиш тартибини белгилаб, “Жавдарзор адоғидаги жар устида” романини ҳар қандай шакилда суратга олишни тақиқлайди.

Асар табиий ва инсон кўнглигига шу қадар яқин эдики, асарни мутолаа қилган китобхон осонликча ундан чиқиб кетиши мушкул эди. 1980-йил содир этилган жиноятга туртки берган ҳодиса ҳам “Жавдарзор адоғидаги жар устида” романи бўлди. Воқеага кўра, жиноятчи тунда гавжум кўчада Жон Левнга ўқ узиб политсияни чақириб, қотилик содир этганини айтади. Политсия ходимлари келганиди эса қотилнинг қўлида қурол ва “Жавдарзор адоғидаги жар устида” романи турар эди. “Мен “Жавдарзор адоғидаги жар устида” романида тўлиқ яшадим. Ҳолдининг рухий оламини хис қилдим. Ҳолден шафқатсиз эмас, аммо унинг қалбида исён бор” дейди жиноятчи.

Асарнинг умри, аниқроғи, Ҳолденнинг умри шу қадар узоқ ва шиддатли булдики, кўплаб Америкаликлар асарнинг давомини кутишди бироқ, умрининг сўнгини журналист ва ҳатто яқинларидан яироқда ўтказган Селенжер асарни давом эттирмади.