“ Qora kitob” haqiqatlari
O`tkan vaqt oralig`ida qo`limga Nazar Eshonqulning “Qora kitob” asari tushib qoldi. Avval bu ijodkor qalamiga mansub “Maymun yetaklagan odam” hikoyasi bilan tanishib chiqqan edim va bu mitti hikoya meni naqd bir hafta ulkan olamidan chiqarib yubormadi. Asarning ruhiy olami chindan ham juda og`ir. Suratlarning tasviri shu darajada aniq va nozik chizib berilganki, men ana shu sur`atlarni haqiqatda ko`rganman. “Qora kitob”da ham bu kabi ruhiyat nafasi ufurib turadi. Yetmishga yaqinlashib qolgan asar qahramoni inosn, muhabbat, axloq, ezgulik va yovuzlik kabi azaliy savollarga javob topolmagan professor. Asarda insoniyat yaratilishi xususan, odam ato va momo havoning yerga yuborilishi, ularning xatolar, Otaning o`g`illari osilishi, insonni hayvondan ajratib olish uchun boshlangan yalpi harakat haqida mulohaza qiluvchi qahramonimiz bu buzulgan dunyonni butunlay to`g`rilamoqni ihtiyor qiladi. Buni uning so`zlaridan ham bilish mumkin. “Men odamzodni o`rab olgan yovvoyi va yovuz muhitni so`zlarim va orzularim bilan tor-mor qilmoqchi edim. Adolat odamlarining yashash tarziga aylanmog`i, odamzod gunoh bo`yinturug`idan, tavqi-la`natdan butkul xolos bo`lmog`i kerak edi.”
“Inson yovuzlikning ijodkori”, “Inson yovuzlikni ulug` san`at asari darajasiga ko`taruvchi birdan-bir jonzot” shu va shu kabi aqidalarni o`zining haqiqatlari sirasida saqlayotgan asar qahramoni atrofida bo`layotgan har qanday ishning xato ekaniga etimod qiladi. Hatto go`zal narsalarni yovuzlik niqobi deb biluvchi qahramon “dunyoda ildiz otib ulgirgan ulkan yovuzlik”larni yo`q qilib yubormoqni istaydi. Bu foniy dunyodan haqiqiy dunyoga qadar bo`lajak safarda har bir inson savobga yo`g`irilgan amalarni qilib boradi. Dunyo deganlarida insonlar turli so`qmoqlar bilan haqiqiy dunyoga borsalarda qalbi ezgulikdan porlovchi dunyodashlarimiz ham yetarlicha. Ammo, hamma narsa zalolat botqog`iga botib, keying avlodga komil hayot emas, balki jaholat va faxsh qaynagan hayot qurib berdik deb hisoblovchi asar qahramoni bu kabi muammolar girdobida ko`p qiynaladi. Va bu buzilgan dunyoni tuzatmoqlikka kirishadi. Bu yo`lda esa tor va devorlaridan sovuq nafas ufurib turgan kimsasiz mahalladan o`ziga, butun hayotini ostin – ustun qilib yuborgan tavqi la`natni ortirib oladi. Ojizlik va mulohazasizlik tufayli og`irlagan qora kitobi barcha mushkilotlar qulfining kalitidek ko`rinadi. Natijada esa bu kitob avval ayolini so`ng o`z farzandi deb yurgan iblis bolalari va tom ma`noda rafiqasini o`ldirgan qizalog`ining ayanchli halokati bilan yakunlanadi. Iblis kitobi hayotini yakson qilgan qahramonimizning so`ngi hulosasi esa shunday yakunlanadi: “Asbob buzilsa, uni yaratgan ustaga olib borib tuzatamiz. Odamzodning ham buzilgan qalbinni uni yaratgan ustagina tuzata oladi. Kim ustalikka da`vogar bo`lsa, kim uni men tuzataman desa uni faqat yana ham ko`proq vayron qilishga olib keladi. Har kim o`zi yaratgan narsaga ustalik qilgani ma`qul.”