В России есть 11 природных очагов чумы. Один из самых активных — Горно-Алтайский, где в последние 10 лет регистрировались случаи заражения людей. Текст о том, где и почему осталась непобежденной чума, мы опубликовали в июле на русском . А теперь на южноалтайский — в рамках проекта «Языки России», который делаем при содействии АНО «Институт развития интернета».
XXI чакта да кижи чума оорула оорып калар аргалу. 2006 јылда Демократический Республика Конгодо 300 кижи ол ооруга табарткан, 2007 јылда бу ооруныҥ эпидемиязы Мадагаскар јеринде башталган, эки неделе кайра Монгол јериниҥ су-кадык корыыр Министерствозыныҥ јетиргениле, бу «кара ӧлӱмге» агалу-карындашту эки кижи табарткан. Олордыҥ бирӱзи кече божоп калган. Бу чума оору кайда ла нениҥ учун артып калганын эмди N + 1 аайына чыгып јат.
2017 јылдыҥ куран айыныҥ учы јаар Мадагаскар јериниҥ тӧс калазынаҥ ыраак јок јаан эмес Таматава јурттаҥ Анказоб калага барып јаткан автобуска 31 јашту эр кижи отурган. Једер јерине једип, оорыырга турганын ол сезип ийген: эди-каны изип, чыдалы чыгып, јӧдӱл башталган. Туура јердеҥ келген кижиге эмчи «малярия» деп диагноз тургускан. Эмчи оору кижиге канай эмденетени айтканы аайынча јарт јок, је тӧрт кӱнниҥ бажынаҥ эр кижи кайра айлына јанар деп сананган. Ол ойто ло автобуска отурган. Јолдо ол ӱдӱреп турган болгон: јӧдӱли тыҥып, эди-каныныҥ изӱзи сеҥбей барган. Јорыкчы айлына јетпеген: автобуста оныҥ су-кадыгы уйадап, ол божой берген. Оныҥ сӧӧгин јанында болгон эмчиликке јетиргилеп, оноҥ јуугылап салгандар.
Бир эки неделе ӧткӧн кийнинде Мадагаскардыҥ тӧс калазы Антананаривуда бир ӱй кижи тыныжы јетпей божогон. Кижи недеҥ божогонын шиҥдеерде, какырыгында чума ооруныҥ темдектери табылган. Кӧрӧр болзо, ӱй кижи божоор алдында ол Анкабазтаҥ Таматав јаар барган автобуска отурган 31 јашту эр кижиле тушташкан болгон эмтир. Ол эр кижини ВОЗ калганчы онјылдыкта 2017 јылда башталган, оноҥ ортолыктыҥ 2,5 муҥ кижизине јуугыжып, олордоҥ 202 кижини ӧлтӱрген чума ооруныҥ эпидемиязыныҥ баштапкы пациенти деп темдектейт.
XIV-XV чактарда Европада јаткан эл-јонныҥ јарымын кырып салган оору нениҥ учун телекейде эмдиге, роботтор операция эдип турган ӧйдӧ, оспа дифтерия ла полиомиелит ооруларды јеҥген туштарда, бар болот.
ӰРГӰЛЈИК ТОРО
Грамотрицательный чума ооруныҥ палочказы Yersinia pestis табылганы удабаган – генетиканыҥ јетирӱзиле, ол бойыныҥ Yersinia pseudotuberculosis деп јуук тӧрӧӧн-бактериянаҥ 10-20 муҥ јыл кайра бӧлинип барган. Ол бактерия улуста ыраак кӱнчыгыштыҥ скарлатиназына тӱҥей калтырак оору баштайт. Y. pseudotuberculosis ла оныҥ тӧрӧӧни Y. enterocolitica – паразиттердиҥ ээжилерин кату бӱдӱрер ооруныҥ бактериялары, ол бактериялар, ӧскӧ дӧ кӧп улуска југужарга, бойыныҥ кӧдӱргезин тургуза ла ӧлтӱрбей јат.
Је андый да болзо, Y. Pestis-тиҥ бир башка бӱдӱмдери ээжилердеҥ туура барат. Олордыҥ кӧп сабазы бойлорыныҥ ээлерин эки-ӱч ле кӱнниҥ туркунына ӧлтӱргилеп салат, нениҥ учун дезе олор бактерияларга тирӱге тыҥ ла кереги јок – кижини ӧлтӱрерине олор сегерткиштерди ле бир канча бӱдӱм этнопаразиттерди тузалангылайт. Сегерткиштер јаҥы кан бедиреерине тӱрген умзанып баргылазын деп, ол бӱдӱм бактериялар ээлерин ӧлтӱргилеп салат.
Ооруныҥ ӧдӧтӧн аайы тӱрген болзын деп, чума ооруныҥ палочказы сегеркиштерди там ла ачына эдип јат. Ол бойынаҥ фермент, «чуманыҥ блокторын»: курт-коҥыстыҥ тамагын туй алып ийер бактериялардаҥ турган конгломератты бӱдӱрген Pla плазминогенниҥ активаторын чыгарат. Сегерткиштер тойбой, јаантайын кан соргылайт, оноҥ карсманынаҥ чума ооруныҥ бар-јок немени кайра кускылап, ӧскӧ дӧ ээлерди југуштырат.
Ээлериниҥ тӱрген ӧлгӧни олорго олордыҥ иммунный системазына инфекцияга толо ајару аларга бербей јат, оныҥ учун кӧдӱргезиниҥ каны оорруныҥ возбудительдериле толо болот – бир миллилитрде 100 миллион бактериялар болор аргалу. Сегеркишти јудуп ийер бир ле кичинек кан кижини оорула југуштырып салар аргалу.
Качан кижи сегерткишке тиштедип, оору кижиге југушса, чума ооруныҥ бубон бӱдӱми башталат – тижиксӱ кастуу-бубон болуп, лимфоузелдерге табарат. Кажы ла кижиниҥ эт-каны ооруны башка-башка ӧдӱп чыгатаныла колбой, чума ооруныҥ септический ле вторично-легочный бӱдӱми башталат. Экинчи учуралда кижиде чума ооруныҥ пневмониязы башталат, чума ооруныҥ палочказын кейле таркадып, кижиге јӧдӱл табарат, оору југушкандарда ӧкпӧниҥ оорузыныҥ баштапкы бӱдӱми башталат – Мадагаскарда онойдо башталган.
ЧУМА ООРУНЫҤ КӦМЗӦЗИ
«Билимде “межэпизодический ӧйликтиҥ сурагы” бар. Эпизоотия токтоп, “кемирткин-сегирткиш-кемирткин” бердиртиштиҥ колбузы ӱзӱлзе, чума ооруныҥ микробы кайда артып калып турганы јарт эмес» – деп, эпизотологический мониторингтиҥ ле Ставрополь каланыҥ чума ооруны шиҥдеериниҥ билим-шиҥжӱ институдыныҥ айлаткыштарыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Владимир Дубянский N + 1-ле куучынында айткан (СНИПЧИ).
Оныҥ айтканыла, качан билимчилер чума оорула југушкан тындуларды ширтӱге албай барза, кезикте ар-бӱткенде чума оору башталган јерлерде оору канча да ӧйгӧ токтоп каларыныҥ ла эпизоотомияныҥ, чокымдап айтса ӧйликтиҥ, ортодо канча онјылдыктар, эмезе оноҥ до кӧп ӧйлӧргӧ чӧйилер аргалу.
Тындулар ӧлгӧн кийнинде, олордыҥ уйаларында арткан оору јайар сегерткиштер, јаҥы кӧдӱрге келбегенче, беш-алты, кезик јетирӱлерле болзо, он до ай тамзыктанбай јӱрер аргалу деп версия бар.
Оныла коштой, Y. Pestis кыртышта да бир канча айдыҥ туркунына тирӱ јӱрер аргалу деп јетирӱ бар, оны кыртышта јӱрер сын-арка јок кур-коҥыстар ары-бери тажыыр аргалу, темдектезе, нематодтор, анайда ок простейшийлер. Шиҥжӱ аайынча, нематодтордо кутикулазыныҥ алдында чума ооруныҥ палочкалары јуулып калат. Чума оорулу куртты (тирӱге де, ӧлгӧнин де) кемирткин јизе, ого оору југужып калар, оноҥ «кемирткин – сегерткиш – кемирткин» деп цикл ойто башталар.
1960 јылдарда айдылган «теллургическая гипотезала» болзо, чума ооруныҥ возбудительдери кыртышта, оору југушкан эмезе ӧлгӧн тындулардыҥ уйаларында, бир канча ӧйдиҥ туркунына бойлорыныҥ алдына јӱрер аргалу. Дубянскийдиҥ айтканыла, чума оору табылган јерлердиҥ кыртыжын шиҥдеген кийнинде, кезик учуралдарда ол кыртышта чума ооруныҥ тирӱ палочкалары табылган.
Ого коштойынаҥ, циклда јаҥыс ла кемирткиндер туружар аргалу эмес – чуманыҥ палочкалары јылу терелӱ тындулардыҥ 300 бӱдӱмдериниҥ эт-канында јӱрер аргалу, ол тоодо кискелердиҥ, кижи-кийиктердиҥ, ӧскӧ дӧ туйгактулардыҥ, куштардыҥ да.
Калганчыда, билимчилер кажы ла уйаны ла кажы ла кемирткинди ширтеп кӧрӱп болбос.
«Чума оору кемирткиндер ортодо јаантайын айланып, таркап јӱрген болгодый, бис шиҥдеерине сегирткиштерди ле кемирткиндерди кӧптӧдӧ алып болбой јадыс. Темдектезе, оору башталган јерде 100 муҥ кемирткин, шиҥдеерине бис бир канча башка-башка јерлердеҥ: јолдорго, улус јаткан јерлерге јууктай јӱргендеринеҥ јӱк ле 2,5 муҥ кемирткин аладыс. Улус јатканыныҥ ыраагында јерлерде чума оору айланып, таркап јӱрер аргалу, ол керегинде бис билбезис» – деп, Дубянский айдат.
ООРУ БАШТАЛГАН ЈЕРДЕ
Арасей јеринде чума ооруныҥ ар-бӱткенде башталган 11 јери бар, олор ончозы тӱштӱк аймактарда јадат.
Олордыҥ эҥ эрчимдӱзи (бу ла мында калганчы 10 јылдыҥ туркунына бу оорула улус оорыганы темдектелген) – Горно-Алтайсктагы оору башталган јер. Бу јер республиканыҥ тӧс калазынаҥ Горно-Алтайсктаҥ 300 километр ыраагында Кош-Агаш аймагындагы 600 кв километр кырлаҥ јерлерде. Бу аймак ӱч ороонныҥ: Кыдат, Монгол ла Казахастанныҥ, кыйузында јадат.
Јербойыныҥ улузы мал-аш, чокымдап айтса, јылкы мал, аҥдар ла тӧӧлӧр ӧскӱрип туткылайт. Ого коштойынаҥ олор аҥдап јӱредилер – оныҥ тоозында тарбагандарга база. Боро тарбаганныҥ эди алтайларда деликатес болуп јат, борсыктыҥ ӱзин эмденеринде тузаланадылар, терелеринеҥ јакалар, тере тондор ло бӧрӱктер кӧктӧйдилер, је бу јилбӱ јаантайын јакшыга экелбейт. XIX чакта «Кӱнчыгыш Сибирдиҥ аҥчызыныҥ бичимелдери» деп бичиктиҥ авторы Александр Черкасов мынайда бичиген: «Кезик јылдарда туземецтер тарбаганныҥ эдин јибей баргылайт, нениҥ учун дезе тарбагандар ӧлгилейтен оорулар башталат, олор чымылдар чылап ӧлгилеп баштайт, кезик ајарыҥкай эмес улус оору тарбаганныҥ эдин јигилеп, бойлоры да ооруга табарткылайт».
2014 јылдаҥ ла 2016 јетире Горно-Алтайсктагы оору башталган јерде чума оору југушкан ӱч учурал темдектелген.
Дубянскийдиҥ айтканыла, ол ӧйгӧ јетире оору башталган јерде маловирулентный штамм болгон, Монгол јеринеҥ микробтыҥ калапту штаммы келгенинеҥ улам кенетейин оору башталган. Калганчы оорыгандардыҥ тоозында 10 јашту уулчак болуп јат. «Карган адам тарбаганды сойып јадарда, мен оныҥ будынаҥ туткам» – деп, уулчактыҥ сӧзин Роспотребнадзордыҥ башкартузы јетирет. Удабай республиканыҥ башкарузы аймакта тарбагандарга аҥдаарын токтодып салган.
Алтайский противочумный станцияныҥ ишчилери оору башталган јерди шиҥдеп кӧрӧдилер: олор тарбагандардыҥ ичегендериниҥ тоозын, тудулган тындуларда југуш оорулу сегерткиштер бар ба, јок по шиҥдейдилер. Бу шиҥдеш ӧйинде оору башталган јерде чума ооруныҥ микробыныҥ 65 штаммы табылган, олордыҥ экӱзи – Y. p. Altaica деп алтай бӱдӱмдӱ болгон.
2019 јылда эки тарбаганда (тудулып, шиҥделген 2500 тындулардаҥ ортозынаҥ алза) чума ооруныҥ палочкалары сегерткиштерде табылган. Бир тындуга келижип турган сегерткиштердиҥ тоозы тарбагандарга 0,2 болгон (2018 јылдагы 0,5-ке удура). 2014-2018 јылдарда, чума ооруныҥ палочказы эрчимдӱ айланып турган ӧйдӧ, тарбагандардыҥ тоозы билдирлӱ астай берген, тоозы качан орныктырылары темдектелбей јат. Је бийик кырлаҥ јерлерде тарбагандардыҥ тоозы кӧптӧй берген. Ооруныҥ возбудительдери темдектелбеген јерлерде тарбагандардыҥ уйалары беш гектар јерге једе берген. Оныҥ учун бийик кырларлу аймактарда тарбагандардыҥ јаткан јерлеринде эпизоотия болор деп, билимчилер сакыгылайт.
2019 јылда айылдаш јаткан Тува јеринде ар-бӱткенде чума башталган јерлерде чума ооруныҥ микробыныҥ бӱдӱми ороонныҥ кыйузын кыйкалай барганы темдектелген. 2020 јылда оныҥ јерлеринде оорулу ла оору таркадаачылардыҥ тоозы астабас, чума оору башталган јерлерде эпизотический эрчим улалары керегинде айлаткыштагылап јат.
Арасейде ар-бӱткенде чума башталган арткан јерлерде айалга тымык болуп артат. Узак јылдардыҥ туркунына оору југушкан тындулар темдектелбеген. Темдектезе, Москвага јуук Каспийди јараттай јаткан Тӱндӱк-кӱнбадыш чӧл јерлерде 1991 јылдаҥ бейин чума ооруныҥ эпизоотиязы темдектелбей јат. Айлаткыштар аайынча кӧрзӧ, Арасей јеринде, ӧрӧги айдылган јерлердеҥ ӧскӧ, чума ооруныҥ эпизоотический темдектери болбос.
Чума оору башталган јерлерди чума оору болбозы аайынча тартыжып турган станциялар ајаруга алат. Олордыҥ ишчилери јаантайын кемирткиндерди тудуп, антителаларды ла микробторды инфекцияларга ширтегилейт.
ӦСКӦ ФОРПОСТТОР
Арасей јеринде ле айылдаш ороондордо чума оору ајаруда, мында улуска југушкан тоолу учуралдар темдектелет. Эҥ кӱч айалга Африкада. Темдектезе, Мадагаскар деп ортолыкта бу оору југушкан 500 учурал ајаруга алынган, бу инфекциянаҥ 150 киреге јуук кижи божойт. Демократический Республика Конго, Перу ла Мадагаскар чума оору аайынча эндемичный оорондордоҥ баштапкы ӱч ороон болуп јат, бу ороондордо бир канча ӧйдиҥ бажында оору кенетийин башталат.
Ортолыктагы каланыҥ трущобаларында санитария јабыс кеминде болгонынаҥ улам, чума ооруныҥ палочкаларын таркадып турган эрлендер ле кичинек кемирткиндер каланыҥ айалгаларына јакшы темигип калган. Јылдыҥ ла аркада ӧрттӧр болуп турганынаҥ улам, олор калага келген деп версия бар.
Калалардаҥ Мадагаскар јериниҥ эл-јоныныҥ кӧп јандайы јадып турган јурттар (кезикте олорды јурттар да деп айдарга кӱч, јербойыныҥ улузы «кала» ла деп айдыжат») да артпай јат. Фермаларда ла јалаҥдарда улус ар-бӱткенле, чума ооруныҥ палочкаларыныҥ ар-бӱткендик резервуарларыла јуук колбуда јӱргилейт. Тӱжӱмниҥ кӱлтезин јиирге сӱӱйтен кичинек кемирткиндер кижиниҥ айыл-јуртына оору тажып экелгилейт.
Мадагаскар бу айалгада лидер болбос керек болгон – ондо диагностиканыҥ ла чума ооруныҥ системазын јазаган Пастердиҥ Институды иштейт, оныҥ учун бу ооронныҥ статистиказы толо деп, бӱдӱмјилӱ болор керек деп, Дубянский јартайт. Континентальный Африкада айалга оноҥ до коомой болор аргалу болгон, је бис оны билбезис, нениҥ учун дезе диагностика тургузар эп-арга дефицит болуп јат.
ООРУНЫҤ ӦДӦР ААЙЫ
Чума ооруныҥ инубационный ӧйи кыска – бир конок. Оору башталарга турган симтомдор билдирзе ле, болуш сурап баштанарга кижиде ончо ло ок ӧй бар, айса болзо јеткер болоры алаҥзу јок.
Оору башталып турган баштапкы конокто кижи калтырап баштаар, бажы, сын-арказы оорыыр, јаштыму болор, кӧп сабада кӱӱни булгалып, кускузы келер. Эди-каныныҥ изӱзи 38-41 градуска једер, кӧкси оорып, тӧжи кадалар, тыныжы уурлап, чеметтӱ јӧдӱл башталар, кезикте јӧдӱлле кожо кан келер.
Ооруныҥ темдектери башталып, кижи тургуза антибиотиктерле (стрептомицин сӱрткӱш, таблеткалар, уколдор; кӱч бӱдӱмде антибиотиктердиҥ тетрациклиновый рядын кожуп ийер) эмденбезе, ол 2-3 коноктоҥ божой до берер аргалу.
Кенетийин башталган коркышту оору Демократический Республика Конгодо калганчы катап 2006 јылда болгон, ол тушта оору јӱс кире кижиниҥ јӱрӱмин апарган. Калганчы онјылдыкта ороон чума оорула оорыырыныҥ кемин бир јылга 70 кижиге јетире тӱжӱрип ийген, је ондый да болзо, 2018 јылда бу оорула 133 кижи оорыган.
2010 јылда чума оору Перуда кӧптӧгӧнин ВОЗ темдектеген, је 2010-2019 јылдарда чума оорула јӱк ле 67 кижи оорыган, олордыҥ 8 кижи божогон. Перу ороонго мындый кӧргӱзӱлер јарамыкту деп айдар керек, нениҥ учун дезе 2003 јылда чума оорула 198 кижи оорыган болгон. Ӧскӧ ороондордыҥ медициналык организациялары ла диагностиканыҥ кеми аайынча айалга мында да баштала берген. Перуныҥ Тӱндӱкамериканский айылдажы США чума оору аайынча статистиканы база толтырып јат. Јылдыҥ ла кӱнчыгыш јаратта бир јылда чума оорула оорыган беш-алты учурал темдектелет. Улуска оору чӧлдиҥ ийттериниҥ сегерткиштеринеҥ ле ар-бӱткенде оору башталган јерлердиҥ ӧскӧ дӧ кемирткиндеринеҥ југужат.
Ар-бӱткенде оору башталган јерлер текши Евроазиатский, Африканский и Американский континенттерде 50° тӱндӱк ле 40° тӱштӱк широталардыҥ ортодо зоналарда бар. Чума оору башталган синатропный (кижиниҥ айлы-јуртыла колбулу) јерлери 35° тӱндӱк ле 35° тӱштӱк широталар ортодо јаткан тропиктерге ле субтропиктерге келижет. Синатропный јерлерде ооруныҥ возбудительдери боро ло кара эрлендер болуп јат. Оноҥ ары: Орто Азияныҥ ороондоры, Китай, Индия – ар-бӱткенде оору башталган јерлер ол јерлерде де бар.
Эки ороонныҥ ортодо ар-бӱткенде оору башталган јерлер ороондордыҥ микроб кыйуны ары-бери ӧдӱп айланбазын деп областинде колбу тударыныҥ шылтагы боло берет. Тегинде бу оору башталган аймактарда карантинниҥ мероприятиелер болуп јат. Карантин чума ооруныҥ симптомдоры башталгалак кижиниҥ эт-канында возбудительдерге ӧскӧ ороонныҥ јерине кечер арга бербей јат. Тындуларды ајаруга алары кӱчке келижет.
Монгол јеринде оору башталган эндемичный јерлер бар да болзо, ондо чума оору ас туштайт, Арасей јериле чума оору болбозы аайынча тургускан јӧптӧжӱзи инфекцияныҥ «импорты» болорын чек токтодып салат. Эки ороонныҥ ортозында турган чума оору болбозы аайынча станциялар тындулардыҥ миграциязын кӧрӱп, чума ооруныҥ эпизоотиязын айлаткыштап, темдектегилейт.
Бу чактыҥ 10 јылыныҥ туркунына Монгол јериниҥ минздравы ооруга табарткан јети учурал керегинде јетирӱ эткен. Олордыҥ тӧрт учуралында ооруга табарткан тӧрт кижи божогон. 2019 јылдыҥ кӱӱк айында тӱштеги ажаныш тушта тарбаганныҥ эдин јип, чума оорула југушкан эмеен-ӧгӧӧнди аргадап болбогондор.
.
XXI ЧАКТЫҤ ЧУМА ООРУЗЫ
Кенетейин башталган ооруныҥ башка-башка учуралдарында бу эки айалга келижип турза, оору эпидемияга кӧчӧ берер аргалу: чума оору башталбазы аайынча аймактыҥ су-кадык корыыр службаларыныҥ јабыс ајарузы, чума оорула југужатан эп-аргалар керегинде эл-јонныҥ јабыс билгири.
Чума ооруныҥ ар-бӱткенде башталган јерлерин шиҥдегени, јылдыҥ ла эпизоотияныҥ мониторинги, ӧткӱрилетен профилактический мероприятиелер – бу ончозы, Дубянскийдиҥ айтканыла, чума ооруныҥ эпидемиологический јеткер болоры јабыс кеминде де болзо, Арасей јеринде јакшы ӧзӱм алынган. Бу да шылтактаҥ улам јабыс болгоны јазымы јок. Бу Советский Союзтыҥ энчизи – ол тушта чума оору керегинде окылу јетирӱ болбогон, јӱк 1921 јылда Ыраак Кӱнчыгышта чума ооруныҥ кенетийин башталганы ла 1937 јылда Калмыцкий АССР ла Сталинградский областьта чума ооруныҥ эпидемиязы керегинде јетирӱ бар. Калганчы онјылдыкта Арасейде ӱч ле кижи оорыганы Арасейдеги чума оору болбозы аайынча службаныҥ једими деп айдар керек.
Аҥдап-куштап азыранып турган эл-јонду ӧзӱм алынып турган ороондордо чума оору болбозы аайынча службалардыҥ ижи аҥчылардыҥ, олордыҥ билелериниҥ чума оорула југужарыныҥ эп-аргаларын билбези аайынча ӧдӧт. Мындый јерлерде улус эт-канында чума ооруныҥ палочкалары бар ба, јок по деп шиҥделбеген куштардыҥ эттерин јигилейт. Јакшы келишсе, оорыгандар эмчиликке ӧйинде јеткилейт.
Ооруны кижи бойы да јеҥип ийер аргалу – чума антибиотиктерле једимдӱ эмделет.
Је текши алза, чума оору јеҥдиртпеген артат, оспаныҥ салымы ого келишпес: чума оорулулардыҥ тоозы ондый кӧп лӧ биоценозала тереҥ колбуда болот, ондый кӧп биоценозаларды јоголтпогончо, олорды чек јоголтор арга јок.
Чума башталган јерлердиҥ кеми јӱстер ле муҥдар тоолу квадратный километрлерле чотолот – чума болбозы аайынча ондый јаан мероприятиелерди телекейде бир де ороон ӧткӱрип болбос деп, Дубянский эске алындырат.
Ӧткӧн чактыҥ тал ортозында СССР ар-бӱткенде чума башталган јерлерди јоголторы аайынча иштерди ӧткӱрерге албаданган: кичинек кемирткиндерге чапкылар тургузып, олорды радицидтерле јоголткон, је бу иште турулта болбогон. Айландыра ар-бӱткенге химикаттардыҥ каршулу салтары јеткениле колбой, бир кезик јерлерде тындулардыҥ бӱткӱл бӱдӱми јоголоры бастыра бигеоценозты кайра келбес солынталарга экелер, бу солынталар јарамыкту эмес – мындый ла сурак Африкада малярийный томоноктордыҥ генный драйвыла тартыжаачылардыҥ алдында турат.
Кичинек кемирткиндердиҥ уйалары ла јер алдында јӱрер јолдоры кыртыштагы органический ле неорганический веществолордыҥ миграциязында туружат. Олордыҥ бӱдӱреечилери јоголып калза, јерлердиҥ сас эмезе куба чӧл болуп калар деградациязы болоры алаҥзу јок.
Калганчы иштердиҥ јетиргениле болзо, бу радикальный мероприятиелер ӧткӱрериниҥ једими јабыс: чума оорулуларды шиҥжӱ ӧйинде јоголтор иштердиҥ ратицидный једими 57 ле процент болгон, бу мындый профиликтический мероприятиелер Волго-Уральский кумактарда чума ооруныҥ эпизоотиязы башталарын токтодып болбогон, јӱк элбеде јайыларын јабызаткан.
Чумный палочканыҥ чек јоголып каларына оныҥ кандый ла бӱдӱмдӱ тындуда јӱрер аргалузы чаптык эдет.
Темдектезе, Дубянскийдиҥ јетиргениле, алдында ӧйлӧрдӧ чума оору башталган Забайкальский чӧлдӧ кӧп саба тарбагандар јӱрген. Бир канча ӧйдиҥ бажында чума оору болбозы аайынча иштеп турган станцияныҥ ишчилери ле јербойыныҥ аҥчылары тарбагандардыҥ ончого јуук бӱдӱмдерин кыргылап салган, канайтса да, чума ооруга јеҥӱ алгандар. Је чуманыҥ палочказы даурский ӧркӧгӧ кӧчкӧн, бир канча ӧйдиҥ бажында ол ӧркӧ јаҥы тӧс инфекция алып јӱреечи боло берген.
Инфекция таркадаачыларда бир эмеш башка айалга болот. Сегеркиштерди чек јоголтып саларга јараар, је бу керек, чума ооруныҥ эпизоотиязы кижиге чек јууктажып келгенде, эдилет. Чума болбозы аайынча иштеп турган служба, јурт јерлердиҥ јуугында чума ооруныҥ эпизоотиязы табылганыла колбой, јурттардаҥ ыраак јок бир канча гектар јерлерге дезинсекция ӧткӱрип јат. Кемирткиндердиҥ табылган уйаларына сегерткиштерди ӧлтӱрер инсектицид божодып јат. Айдарда, возбудительдиҥ оноҥ ары таркап барары токтоп калат, сегерткиштиҥ тиштегенинеҥ кижи оорула југужары јокко јуук болуп калат. Бу ок ӧйдӧ кемирткидердиҥ тоозы астабас.
Мыныла колбой, чума болбозы аайынча иштерге ӧскӧ курч сурак тура берет. Чума башталган јеткерлӱ јерлердеҥ оору туура таркап барбазын деп ӧткӱрилип турган профилактический иштерге кӧп ајару эткилейт. Бу јерлерде јадып турган эл-јонго олордыҥ јаткан јериниҥ јуугында оору табылганы керегинде, шиҥделбеген этти (аҥдап тапкан тындулардыҥ) јибезин, айыл-јуртынаҥ ыраада барбазын, оору тындулардыҥ эдин јирге келижип эмезе јерлик тындуларга јууктаганныҥ кийнинде јаштыму башталза, тургуза ла медициналык болушка баштанзын деп јетирӱ эдилер учурлу.
Эмдиги ӧйдӧ инфекционный оорулардыҥ профилактиказы вакцинациязы јок болбос. Чума оорунаҥ вакцина бар: ол бир јылга шыку чума палочкага удура бек иммунитет бӱдӱрет. Чума оору болбозы аайынча иштер ӧткӱрер службалардыҥ ишчилерине, эндемичный бу јерлердеги эмчилерге ле чума ооруныҥ эпизоотиязы табылган јеткерлӱ јерлерде јаткан улуска прививка эдилер учурлу. Текши эл-јонго вакцинация ӧткӱрерин ВОЗ јаратпай јат, нениҥ учун дезе инфекция таркап барган јерлерде јаткандардыҥ тоозы кӧп эмес, ондый энедемичный јерлерге барарга келишсе, бу сурак таҥынаҥ шӱӱжилип јат.
Улустыҥ ортозында чума ооруныҥ эпидемиология аайынча айдар болзо, эмдиги ӧйдӧ Арасей јеринде тышкары чыкканда эмезе ар-бӱткенде чума башталган јерлерде де болгондо оорула југужатан арга јок. Кӧп учуралдарда оору ӧлгӧн тындулардаҥ југужарыла колбулу. Кижи оорыган деп ӧйинде ајарып, оны изоляцияга отургыскан кийнинде, бубонный чума таркап барбас. Эндемичный бу јерлерде чума ооруныҥ симптомдоры ла ооруныҥ ӧдӧр аайы оору кижиде јарталган кийнинде эмчилерге эмчилерге аҥылу ајарулу болор керек. Олордыҥ эткен керектеринеҥ каланыҥ, аймактыҥ, керек дезе ороонныҥ эпидемиологический айалгазы камаанду (Мадагаскарда болгон айалга чылап).
Чума ооруныҥ јаҥы јаан пандемиязынаҥ коркыбас керек. Эйе, чума бистиҥ јер-телекейистиҥ бир канча толыктарында эмди де бар, је бис ого ајарулу јӱредис. Је бир тушта оору бойыныҥ јеринеҥ тӱҥей ле чыга берзе, кижилик бу тушта јаантайын болор. Оору јаҥы ла башталып турган ӧйдӧ антибиотиктерди јигенде, кижи ӧлӱмнеҥ аргадалар аргалу.
Вячеслав Гоменюк, Сергей Кузнецов
Лариса Баина кӧчӱрген