Берничә ай элек мин үземә яңа шөгыль таптым. Youtube та Британия парламенты каналында һәр чәршәмбе чыга торган Prime Minister’s Questions сессияләренең видеоларын карыйм. Хәзер инде мин инглиз премьер-министрының оппозиция лидеры белән бәхәсләшүен, әйтерсең лә яраткан сериалның дәвамын, зарыгып көтеп алам. Бу мәкаләдә мин парламентның түбән палатасы – House of Commons турында бер-ике фикеремне җиткерергә телим.
Бөекбритания һәм Төньяк Ирландиянең Берләшкән Патшалыгының Парламенты – дөньяда иң борынгы канун чыгару оешмаларының берсе. Күп кенә илләрнең легистлатуралары (закон чыгару органнары) шушы борынгы парламент үрнәгендә оештырылган.
Парламентның ике пулаты бар. Түбән пулат «Мәхәлләләр йорты» дип атала. Монда сайлау бүлгеләреннән сайланган «парламент әгъзалары», ягъни MP’лар (Members of Parliament) утыра. Югары пулат «Лордлар йорты», ә тулысы белән әйтсәк, «Бөекбритания һәм Төньяк Ирландия Берләшкән Патшалыгының Парламентта җыелган рухи вә дөньяви лордлары» дип атала. Озын-озак исеменнән күренгәнчә, югары пулатта дәүләтнең аксөякләре әгъзалык итә. Парламент данлыклы Вестминстер сараенда урнашкан.
Мәхәлләләр йорты – House of Commons
Бу пулатта (сүз уңаеннан, пулат – палата) патшалык халкының сайлап алынган вәкилләре эшли. Алар 650 кеше. Бөекбританиядә ике сәяси фирка аеруча куәтле булып тора: консерваторлар һәм лейбористлар. Моннан тыш, либераллар фиркасе һәм төбәк фиркаләре бар (мәсәлән, Шотландиянең милли фиркасе). Әлегә Консерватив фирка өстенлек итә. Бөекбритания патшасы Парламентның бер өлеше һәм башлыгы дип саналса да (бу катлаулы схема, чөнки икенче яктан, парламент үзе Патша каршындагы бер шура булып санала), Мәхәлләр йортының утырышларында аңа катнашу тыела.
Пулат эшендә Спикер әфәнде җитәкчелек итә. Хәзер бу вазыйфаны Джон Беркоу били. Ул пулатның эшен җайга сала, утырышларда тәртип саклый һәм гел «Order! Order!» дип кычкыра. Нәкъ шушы сүз аркасында мин парламент утырышларыннан трансляцияләрне яратам да инде. Эш шунда ки, инглизләр бик әдәпле кешеләр дип саналсалар да, парламентта алар бик каты кычкырышалар. Безнең Татарстанның Дәүләт Советы яки Русиянең Дәүдумасы бу яктан бик, бик тыныч урыннар. Анда бит бәхәсләр дә булмый диярлек. Госдумада шул Жириновский театры гына тавышлы булырга мөмкин. Ләкин Русия парламентына 25 ел. Ул «дискуссияләр урыны» түгел. Ә Бөекбританиянең парламентар тарихы кимендә XIII гасырдан башлана. Шуңа да монда бик борынгы традицияләр бар. Кычкырышу – шундый гадәтләрнең берсе. Элек бит электрон тавыш бирү системасы да булмаган, ә инде урта гасыр кешеләре кайсы фикер өчен ныграк кычкыралар, шул як җиңә дип исәпләгәннәр. Бүген бу кычкырышу «aye» яки «nay» дип фикерне әйтүдән гыйбарәт (гугллагыз: viva voce яки voice vote). Ләкин бу «архаизм» инглизләргә демократия принципларына тугры калырга һәм дәүләт тормышын дөрес оештырырга бер дә комачауламый.
Видеоларны карагыз: мәктәп балалары ызгыша диярсең :)
Prime Minister’s Questions
Бөекбританиянең сәяси системасы шундый: дәүләт башлыгы – Патша (патшабикә); ул Яшерен шура һәм Яшерен шураның министрлар кабинеты ярдәмендә идарә итә. Патша премьер-министрны билгели. Кагыйдә буларак, Парламент сайлауларында җиңгән фирканең җитәкчесе премьер-министр итеп билгеләнә. Хөкүмәт Мәхәлләләр йорты каршында җаваплы. Премьер-министр атна саен, хөкүмәт җитәкчесе буларак, башка депутатлар каршына баса һәм аларның сорауларына җавап бирә. Оппозициядә булган фирка (аны «Патша галиҗәнапларының Оппозициясе» дип йөртәләр) лидеры премьерга 6 сорау бирергә хокуклы. Башка депутатлар да теләгән сорауларын бирә ала.
Консерваторлар белән лейбористларның сәясәтләре аерыла, шуңа да премьер-министр белән оппозиция лидерының мөнәсәбәтләре «катлаулы». Соңгы утырышларны игътибар белән тыңлыйм һәм аларның оста итеп бер-берсен төрттерүләренә һәм «тролльләрчә» сорау бирүләренә шаккатам.
Соңгы актуаль темалар – Брексит турында билль һәм Милли сәламәтлек саклау системасын финанслау мәсьәләсе. Brexit темасы атна саен кузгатыла һәм парламентның иң кайнар соравы булып кала.
Ярар. PMQ’ларны карау-тыңлау бик кызык. Бердән, инглиз телен яхшырак аңлый башлыйсыз (өстәвенә, пулатта шотланд һәм ирланд акцентлары да ишетелә). Икенчедән, британ сәясәтенең караңгы дөньясы яктырып китәчәк. Тагын бер кызык нәрсә: Бөекбритания парламенты мисалында чын парламентның нинди булырга тиешлеген күрергә мөмкин (аңлаган аңлар инде). Утырышларның видеоязмаларында кайбер депутатларның блокноттан ертып алынган кәгазьгә язган чыгышларын укулары да күренә. Русия парламенттагы кебек «ясалма» депутатлар мәңге алай булдыралмый.