Тываның төөгүзү

Россияда Тыва деп аттыг хем бар, ынчаарга логика ёзугаар, ооң ады шак-ла ындыг аттыг республика-биле холбаалыг деп бодап болгай. Ындыг-даа болза, ол ындыг эвес – хем Архангельск облазының девискээри-биле, бистиң чуртувустуң Европа кезээниң соңгу талазында, Тыва Республика кызыгаарындан муң-муң километр черде агып чыдар. А Астероид (2610) Tuva ылап-ла Россия Федерациязының субъектизи Тываның ады-биле адаттынган. Ооң чамдык характеристиказы: Диаметри: 6-13 км. Долганыр үези: 4,2666 ш. Көскү сылдыс хемчээли: 17,71 m (амгы үеде). Абсолюттуг сылдыс хемчээли: 13,3 м. Хүнден ыраа: 2,017 а. е.. Черден ыраа: 2,15 а. е..

☄ Чиңге Метеориди– Тываның девискээринден тывылган октаргайның онзагай ховар сөңү. IVB бөлүктүң ол демир метеориди 1912 чылда Таңды-Ууланың Чөөн сыннарында Чиңге хемниң эриинден тывылган. Ооң деңзизи — 250 кг ажыг, чүс- чүс бузундуларны тыпкан, оларның эң улуунуң деңзизи элээн каш кил, а ортуну 6 кг хире. Чиңге– атаксит дээрге ооң хөй кезиинде демир метеориттер ышкаш онзагай Видманштетт тургузуу чок болганындан ону коллекционерлер болгаш эртемденнер сонуургап турар. Ооң тургузуунда 83% хире демир болгаш барык 17% никель, ол ышкаш кобальт, галлий, германия болгаш иридий холуксаалары кирип турар. Метеорит кээп дүшкенде кратер тургуспааны солун, ол болза 10-12 муң хире чыл бурунгаар меңги кырынче кээп дүшкен, а тывылган бузундуларын суг агымы чер кырынче үндүрген деп даап бодап турар. Ажыттынганындан бээр чүс ажыг чыл дургузунда Чиңге метеориди Россияда эң чугула тывыштарның бирээзи кылдыр санаттынып турар.

Москвага 1980 чылда олимпий оюннарынга тыва хүреш база девигни, мөге салыкчызын чураан тураскаал чоосту үндүрген. Хүреш-Тываның национал оюннарының бирээзи. Ооң дугайында XI–XII чүс чылдарда-ла төөгүде баштайгы демдеглелдер кылдынган. Бо хүнге чедир хүреш – тыва чоннуң мөөрейлериниң эң-не ынак хевири болуп турар. Дыка хөй түрк дылдыг чоннарда хүрештиң «гүлеш», «хүреш», «курес» дээш оон-даа өске дөмей аттары бар. #төөгү

1997-2002 база 2022 чылдарда кылган шинчилелдер-биле, тыва ыт чидип болур айыыл бар. Кончуг коданчы, тус черниң агаар-бойдузунга дадыккан, шыдамык болгаш улуг арыг тыва уксаалыг ыт амгы үеде 200 хире-ле бооп турар. Ынчангаш оларны кадагалап арттырар аргаларны дилеп тыпкаш, ажыглаары чугула.