***
1918-1930 чылдар иштинде Тыва чоннуң хөй-хөй кижилери үениң кызыгдалы чурт иштиниң түвүренчиг байдалы-биле Иштии Моол, Тайвань база Төвүт чурттарже көжүп чорутканнары база бар, ону Тыва төөгүде биживеён турары хомутанчыг.
Ол үелерде көжүп чорткан улус хөй кезээ бай-шыдалдыг, элчин очулдурукчу кытат, моол, товут дылтарга арыг чугаалар, бижиир чораан улус болгаш ламалар дээш оон өске, ол чурттарже ооң-даа мурнуда чурттап көжүп чорупкан тываларның төргүл-төрелдери база чоруткан.
*
1977-79 чылдарда кезек тывалар Забайкалье шериг кезээнден Моолга, Халгин-Гол талазы, Кытат кызыгаар чоогунга, хову черге турганнар. Ырак эвесте хөй хойлуг чаңгыс аал турган. Эрлериң тураннап турарга өгде ийи кырган ашак-кадайдан өске кижи-даа чок. Эрлериң бир хүн командири-биле эът чиксеп тур бис деп чугаалашкаш 7 тываның 2-зин салган: Эрзинден моолдаар кижиңни, бирээзи Чадаанадан. Аалга келгеш, кырганга ужур-утказын моолдап чугаалаарга, ашак оргаш: "Хойну коъданче сүрүп эккелиңер" дээн. Оон ашак: "Хой өзеп, ишти-хырнын аштап билир силер бе" дээн, ийи кижиң "ие" дээрге, кончуг чоон иърти айыткаш, "өзеңер" дээн. Ийи кижиң аайлап оргаш тывалап чугаалажып органнар-дыр. Бир көөрге, ашактың карааның чажы сыстып орган. Бирээзи моолдап: "Чүге ыглап олур силер кырган", деп айтырарга, ашак олургаш: "ТӨРЭЭН ДЫЛЫМ тыңнааш ыглап ор мен" дээн, "Сүт-Хөл чурттуг Ондар мен" дээн.
Оон эът, изиг-хан эът-чемин алгаш, арткан эштеринге чедиргеш, эрлериң хөөрээн-дыр: Тыва ашак, моол кадайлыг, кырганнар-дыр деп чугалааннар. Эртенинде командирге чугаалааш, земляк кырганнар дээш, шупту тывалар барып, кырганнарга дузалажып, аар-саар ажылдарын кылчып бээривис ол дээрге, салган. 7 тыва шупту барган. Ашак өөрээш, база улуг иърти айыткаш – өзеңер, дээн. Ынчаарга, дүүн эът артыы бар-ла болгай дээрге, ашак – ол эрги эът дээш, чаа хойну база өзеткен. Оон шупту хөглүг алгы-кышкы хөөрежип органнар-дыр. Ашак хире-хире болгаш-ла – ол чүү дээн сөс ийик моң деп айтырып орган. 72 харлыг, уттунтурган сөстер хөй болган. Оолдар ашакты мында кажан, канчап келгенин айтырарга харыызы мындыг болган.
Шаанда Манчы Кытат (Маньжур) садыгжыларның кыштадыр бараанга орнап солаан хөй малын (караван) Адазы-биле 13 харлыында ашактар-биле сүргеш, Бээжинге (Пекин) чедиргеш, детир орай күзүн бараанныг чанып орда, соок түжүп, ол үеде-ле ол ынчаар хөй-хөй тывалар чурттап чораан, адазы бир тыва аалга оглун арттырып чагааш, келир чылын кээп ап аар мен оглум, орукка ам аал чедир түрей бээр сен дээш, ачам чагааш, чорупкан. Тараазында чылын сүргүннер эртип-ле турар. Бир-ле хүн сүргүн көргеш халдып чеде бээрге, адазының эжи ашак – оглум, ачаң кызыл-тусдаан, аваң чагыы – аалда думаа-халаа, аарыг-бышкын кончуг болур болза олчаан маңаа чурттап артып кал деп чагып тур дээн.
Тывалар ол үеде кончуг демниг чурттап чорааннар. Ынчаар артып каан оолдарны, тываларның аразынга хан солчулгазы дээш, демнии биле мал-маганын, чүзүн-бүрү өг-кидизин кылып, уруг-дарыынга өглеп баштаарынга дузалаар турган. Ынчаарла 2 муң ажыг тывалар чурттап чораан бис деп. Караванга чүгле мал-маган, мыйыс, киш кежи, торгу хини, кадырган улар, сыын эъди, Алдын-мөңгүн дээш шупту чораан, ооң аразында бичии тыва уругларны база садыглажыр турган сойлуктар деп, аңаа хорадааш, аныяк тыва оолдар чыглып алгаш, караван дедир эрттерге ашактардан ол уругларны кайы аалда чедиргенин билип сүрүп чорааш удур оорлап, тыва оолдар-биле өглеп каар турганнар-дыр. Кытат Моол аңгылангаш, кызыгаар кылгаш, хөй тывалар кытат талазында. Аныяк тургаш эки аралажып турган бис деп, ам назы улгаткаш, кызыгаар шерии дүшкүүрленгеш, аравыс ыраан деп. Ашак-кадайнын ажы-төлү Улан-Баатырда хоорай амыдыралынче киргеш, мал тоовастаан, бис, ашак-кадай, ужар болза, бо мал тораан төне бээр деп муңгараан чугаалап турган. – Оолдарым, хүннүң-даа бол хойдан кээп өзеп чиңер деп, хой саны 800 ажыг деп. Комадировка төнер чоокшулап турда чыглып алгаш, хондур хүнзедир чоруур чедерге ашак ыглап-ыглап чугааланып орган дээр-ле болгай.
Чаа, мен-даа дыңнааным бижидим.
Дөзү: мооң vk.com/wall-105944631_123452 адаанда Даваа Игорьнуң бижиктери.
***
Хоолгалаан.
Чурук четкиден