Донъялағы берҙән-бер Металдарҙың үтә юғары һығылмалылығы проблемаһын өйрәнеүсе институттың (ИПСМ) Өфөлә урынлашҡан икәнлеген белә инегеҙме? Ә уларҙың Рәсәй генә түгел, донъя кимәлендәге һәм үтә һығылмалылыҡ буйынса рекордтары ла бар. Был рекордтар фәнни яҙмаларҙа ғына ҡалмай, ә ватан иҡтисадында әүҙем файҙаланыла икәнлеген ишеткәнегеҙ бармы? Иң мөһиме – ошо институттың етәксеһе республикала йәшәгән өс академиктың береһе! Ошо көндәрҙә Рәсәй Фәндәр академияһына ҡараған был уникаль институт үҙенең 40 йыллығын билдәләй. Матур датаны улар ҙур уңыштар, асыштар, рекордтар менән ҡаршылай. Ә етәкселәре Радик Мөлөков быйыл Рәсәй Фәндәр академияһы академигы тигән ҙур исемгә лайыҡ булды. Институттың байрамы алдынан уның етәксеһе, билдәле ғалим, академик Радик Рафиҡ улы менән осраштыҡ. Ул – Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре, РФ Хөкүмәтенең фән һәм техника өлкәһендәге премияһы лауреаты, Дуҫлыҡ һәм Салауат Юлаев ордендары кавалеры. Ғалимдың 270-тән ашыу фәнни хеҙмәте, монографиялары, уҡыу әсбаптары, авторлыҡ танытмалары һәм Рәсәй һәм сит илдәр патенттары бар. Академик булыу еңелме? Үрҙә телгә алғанса, беҙҙең республикала өс кенә академик бар. Шундай ҙур төбәк өсөн был күпме, әҙме? Ә иң ҡыҙығы: ҡайҙа һәм нисек тәрбиәләнә бындай юғары кимәлле ғалимдар? Радик Рафиҡ улы сығышы менән Шишмә районынан һәм үҙенең фәндәге уңыштарын ике ғәмәл менән бәйләй. – Юлдың башы – уҡыу, белем. Мин Шишмә ҡасабаһында урта мәктәптә уҡыным. Үҙемде бәхетле һанайым, сөнки уҡытыусыларым бик яҡшы булды. Башланғыс кластарҙан башлап һәйбәт остаздар осраны, улар янында тырышып уҡығы килде. Урта кластарҙа математика уҡытыусыһы минең асылымды, холҡомдо аңланы һәм үҙенең ысулдары менән уҡытты. Һөҙөмтәлә мин математика буйынса республика олимпиадаһы еңеүсеһе булыуға өлгәштем. Һуңынан Свердловскиҙа (әле Екатеринбург) Урал политехник институтында физика-техника факультетында белем алдым. Ул саҡта унда малайҙарҙы ғына алалар ине, алты йыл уҡыныҡ. Әлбиттә, еңел булманы, тик бик ҡыҙыҡ ине. Ундағы остаздарым да иң яҡшыларҙан булды. Уҡытыусыларыбыҙ беҙгә: "Ижади, инициативалы эшләгеҙ, тырышығыҙ, танылыу тураһында уйламағыҙ, һәм шул саҡта танылыу үҙе һеҙгә килер", - тине. Һәм был ысынлап та шулай булып сыҡты, – тип башланы ул һүҙҙе. Радик Рафиҡ улы уңышының икенсе нигеҙен үҙенең ата-бабаларына, туғандарына, ғаиләһенә бәйләй. Уның ата-әсәһенең бала саҡ һәм үҫмер йылдары һуғыш осорона тура килә. Әгәр шулай булмаһа, аҡыллы атаһы мотлаҡ ғалим булыр ине тип иҫәпләй академик. Тик уға 12 йәштән тракторсы булырға тура килә. Шулай ҙа улын “һин буласаҡ ғалим” тип үҫтерә. – Бәләкәйерәк саҡта ғалим һүҙен әйтһәләр, күҙ алдына һаҡаллы, китап уҡып ултырған кеше баҫа һәм был һис тә ҡыҙыҡ түгел булып тойола ине. Үҫеп, фән менән шөғөлләнә башлағас ҡына бының ни тиклем мауыҡтырғыс икәнлеген аңланым. Детектив кеүек – ғүмер буйы эҙләйһең һәм табаһың. Тик шуныһы, детектив бер ҡалыплашҡан ысул менән эҙләй, ә ғалимға һәр саҡ яңылары кәрәк, – ти ғалим. Радик Рафиҡ улы әйтеүенсә, ул ғүмере буйына уҡыған һәм быны әле лә дауам итә. Юҡ, был яңғырауыҡлы һүҙҙәр түгел. Уға бер нисә тапҡыр бер аҙ эшмәкәрлек йүнәлешен үҙгәртергә һәм күп нәмәгә яңынан өйрәнергә тура килә. Заман шуны талап итә. Өйрәнелгән ҡалып буйынса ғына эшләгән кеше ғалим, новатор була алмай. Академик менән үҙе тураһында һөйләшкән арала уның спорт менән әүҙем шөғөлләнеүе, гитарала уйнап йырлауы һәм башҡа күп төрлө мауығыуҙары ла асыҡланды. Ғүмер буйы уҡыған, яңылыҡҡа ынтылған кеше шундай күп яҡлы була, күрәһең. Шул уҡ ваҡытта ул философ та. Кешеләр, эш, фән, ниндәйҙер ваҡиғалар тураһында бик тәрән һәм ҡыҙыҡлы фекер йөрөтә. “Һәр кешенән өйрәнерлек бер нәмә табам, тәжрибә туплайым”, – ти ул. – Туғандарым, яҡындарым тураһында бик күп һөйләй алам, уларҙың барыһы ла аҡыллы, белемле, алдынғы ҡарашлы кешеләр булған. Айырыуса беҙҙең тәрбиәгә ҙур өлөш индергән өләсәйем. Фекеремде берләштереп, шуны әйтә алам: мин интеллектуаль изгелек мөхитендә үҫтем. Был кеше юлында осраған ауырлыҡтарҙы лайыҡлы хәл итергә ярҙам итә, – ти ул. Академик тигән почетлы исемде Радик Мөлөков быйыл май аҙағында ғына алған. 2016 йылда Рәсәй Фәндәр академияһында мөхбир ағза булһа ла, академияла уның һөнәре буйынса академик исемен алыу өсөн вакансияһы булмай. Шуныһы ҡыҙыҡ ти, уның өсөн тауыш биргән саҡта бер кем дә ҡаршы тауыш бирмәй. Ә академияла улай булғаны юҡ! – Төбәк өсөн өс академик әҙ булмаһа ла, иҫ китмәле ҙур мөмкинлектәре булған Башҡортостан өсөн әҙерәк тип иҫәпләйем. Күптәр был исемгә лайыҡ һәм республикабыҙҙа академиктар күберәк булһын тип теләйем. Шул уҡ ваҡытта, был шәхсән уңыш булһа ла, унда институтта эшләгән һәр кемдең өлөшө бар, – ти ул. Уларҙан өлгө алалар Радик Мөлөков ғүмеренең ҙур өлөшөн ошо институтҡа арнаған. Ул бынан 40 йыл элек ойошторола. Институт Рәсәй Фәндәр академияһының Энергетика, машиналар эшләү, механика һәм идара итеү процестары бүлеге составына инә. Уның структураһында биш лаборатория, шул иҫәптән бер йәштәр, бер тикшеренеү бүлеге, уның составында тағы ла бер йәштәр лабораторияһы, бер ваҡытлыса хеҙмәт коллективы, дөйөм ҡулланылыштағы ғилми ҡорамалдар менән өс лаборатория һәм тәжрибә производствоһы менән Инновация үҙәге бар. Институт материалдарҙы өйрәнеү һәм эшкәртеү технологияһы өлкәһендә Рәсәйҙең алдынғы тикшеренеү үҙәктәренең береһе. Рәсәй Фәндәр академияһы институттарын категорияларға бүлеү осоронда I категориялы институт (алдынғы ойошмалар) булып тора. – Беҙ күптән инде суперһығылмалылыҡ өлкәһен үтеп киттек. Әлбиттә, ул эшмәкәрлек йүнәлештәренең береһе булып ҡала, әммә хәҙер беҙ күпкә киң эшләйбеҙ, башлыса механика һәм ҡаты есем физикаһы өлкәһендә һәм материалдарҙы өйрәнеү менән шөғөлләнәбеҙ. Ресурстарҙы һаҡлаусы технологиялар булдырабыҙ. Фән яңы белем бирергә тейеш, шул уҡ ваҡытта аныҡ файҙа ла. Фәндән файҙа булырға тейеш. Ысын ғалим күпте белә, файҙа ла килтерә. Тәү сиратта Тыуған иле өсөн хеҙмәт итә, шул уҡ ваҡытта донъя фәненә өлөш индерә. Беҙҙең институтта эшләнгән технологиялар Рәсәйгә газ торбалары двигателдәрен эшләү һәм етештереү менән шөғөлләнгән дүрт илдән торған клубҡа ҡайтырға ярҙам итә. Беҙ үҙ эшләнмәләребеҙҙе илдең һәм донъяның алдынғы илдәренең патенттары менән яҡлайбыҙ. Был еңел түгел, әммә иҡтисади һәм сәйәси яҡтан Рәсәйгә файҙалы, – ти етәксе. Мәҫәлән, ҡыуыш көрәк етештереү технологияһы – яңы быуын ПД-14 авиация двигателе конструкцияһының төп элементы, ул "Роллс-ройс" компанияһының был изделиеға күп йыллыҡ монополияһын боҙа. Был ысул 27 Рәсәй һәм сит ил патенты менән яҡланған, ә технология производствоға уңышлы индерелгән — 2021 йылда ПД-14 двигателе менән мс-21 самолеты үҙенең тәүге осошон яһай. Шулай уҡ Радик Мөлөков түбән баҫымлы турбинаның интерметаллид көрәктәре етештереү технологияһын эшләү һәм уларҙы Рәсәйҙә етештереүҙе ойоштороу менән етәкселек итә. Донъяла бындай көрәкте General Electric, Pratt & Whitney (АҠШ) һәм Safran (Франция) компаниялары ғына етештерә. Беҙҙең ғалимдар иретмәне сит ил изделиеларынан яҡшыраҡ итеп эшләгән. Эксперттар фекеренсә, был илдең авиация двигателдәре эшләү өлкәһендәге бойондороҡһоҙлоғон үҫтереү өсөн мөһим. Радик Мөлөков етәкселек иткән институттың фәнни ҡаҙаныштарының тағы бер миҫалы булып яңы быуын уран изотоптарын айырыу буйынса газ центрифугаһы өсөн әҙерләмәләрҙе эшкәртеүҙең фәнни технологияһын эшләү тора. Әлеге ваҡытта “Росатом” дәүләт компанияһы предприятиеһы заказы буйынса институт был технологияны производствоға индерә. Шулай уҡ "Газпром" асыҡ акционерҙар йәмғиәте белгестәре коллективы составында ғалим торба үткәргес системаларҙың механик бөтөнлөгө технологияларын эшләй. Уларҙы индереү илгә ҙур файҙа килтерә, тик 2019 йылға ул 4,2 миллиард һумлыҡ 256 аварияны иҫкәртергә мөмкинлек бирҙе. Эше өсөн 2019 йыл Фән һәм техника өлкәһендә Рәсәй Хөкүмәте премияһына лайыҡ була – Санкцияларға тиклем беҙ донъяның алдынғы ғалимдары менән бергә эшләй, ярыша инек. Яңы ысынбарлыҡ беҙҙе эш алымдарын үҙгәртергә мәжбүр итте. Шулай ҙа беҙҙең институтты иң юғары кимәлдә беләләр, таныйҙар, иҫәпләшәләр. Ғалимдарыбыҙҙы ҡуш ҡуллап үҙҙәренә алырға әҙерҙәр. Был беҙҙең юғары кимәл тураһында һөйләй. Әле лә халыҡ-ара аренала эшләүебеҙҙе дауам итәбеҙ. Мәҫәлән, Ҡытай менән уртаҡ гранттар, эшләнмәләребеҙ бихисап. Шуны әйткем килә, беҙҙең совет белеме донъяла иң яҡшылырҙың береһе. Һәм хатта әлеге, бер ни тиклем ябайлашҡан Рәсәй белеме ле күпкә көслө һәм алға киткән, – ти Радик Мөлөков. Академик әйтеүенсә, Башҡортостанда һуңғы йылдарҙа фәнгә айырыуса ҙур иғтибар бүленә башланы. Башҡортостан Башлығы Радий Хәбиров шәхсән ярҙам итә, ғалимдар өсөн төрлө дәүләт ярҙамы сараларын тәҡдим итә, гранттар булдырылған. – Ғалимдарға эшләү өсөн шарттарҙан тыш маҡталыу тигән нәмә лә бик кәрәк. Улар үҙҙәренең хеҙмәте емешен баһаланыуын теләй. Был йәһәттән дә Башҡортостан өлгө күрһәтә. Уларҙың хеҙмәттәрен таныйҙар, наградалар, гранттар бирәләр. Бының өсөн Радий Фәрит улына шәхсән рәхмәтлемен, – ти ул. Әлеге ваҡытта инстиутта 100-ҙән ашыу кеше эшләй, шуларҙың 71-е тикшеренеүсе, шул иҫәптән 39 йәшкә тиклемге 35 йәш ғалим. Тикшеренеүселәр араһында бер Рәсәй Фәндәр академияһы академигы, 10 фән докторы, шул иҫәптән бер Рәсәй Фәндәр академияһы профессоры, 36 фән кандидаты бар. Радик Мөлөков әйтеүенсә, уларҙың һәр береһе алдынғы ҡарашлы ғалимдар. Шул уҡ ваҡытта йәштәрҙе үҫтереү йәһәтенән дә ҙур эш башҡарыла. – Фәнгә, беҙҙең институтҡа йәштәр килмәй башлағас, уйлай башланыҡ. Юлыбыҙҙы дауам итеүселәр кәрәк бит. Ике университетта – Өфө фән һәм технологиялар университетында һәм Өфө дәүләт нефть техник университетында кафедралар булдырҙыҡ һәм студенттарҙы беренсе курстан уҡытып алабыҙ, үҙебеҙгә йәлеп итәбеҙ. Бөгөн ИПСМ Рәсәйҙең ҙур сәнәғәт компаниялары – “Берләшкән двигателдәр эшләү корпорацияһы” акционерҙар йәмғиәте предприятиелары, “Росатом” дәүләт корпорацияһы предприятиелары һәм башҡалар менән хеҙмәттәшлек итә. Фото Р. Мөлөковтың шәхси архивынан.