1941 чыл. Дайын эгелээн чылдың күзү. Оргу-Ыяш-Тайгазынга чайлаан аалдар күзеглерже киргилээн.
Мугур-Талга тараан тарааның чаагайы-даа кайгамчык. Школа эгелээринге чедир ам-даа он беш хонук бар.
Дайын байдалынга таарыштыр ажыл-агыйын тургуза берген араттарның аяс хүннерни ажыглаар дээш кызып турары-даа магалыг.
Бистер, Хертек Кинин, Салчак Соскур-оол үжелээ, чиңге-тараа чулуп, ону тавычалап тургаш, хеп-хенертен кодурлаан бис. Кодур кедерээн. Шак ол халаптыг аарыг чүгле хол, бутта эвес, а бүгү мага-ботта нептереп, аът-даа мунар арга чок болу берген.
Бир кежээ эштеримниң дилээн езугаар удуртукчувус Адай-Монгуш Шожал оглу мөге Ойдупка чугаалаарымга, ол каттыргаш, "Аът мунуп албас апарган болза, ат болган чүве-дир. Ажылды каггаш, аржааннаар апарган-дыр силер. Аржаанга кирериниң ужур-чурумун эки билир кижи Саңгаа акый баштаар болган-дыр. Оон башка хоржок" - дээш, киживис таакпылай берди.
Уйгу-даа чок. Эът-кеш кижип, изиңдирип тура хонду. Арай боорда даң аткан ышкаш болган. Дыка эрте туруп, аът-хөлдү эзертеп, аъш-чем кылып иштивис. Улаамбай оглу Салчак Саңгаа дыка далажып турар: "Орайтай бээр бис, хоржок, даалганы күүседир апаар" - дээш, чүү-хөөзүн дергилээш, аъттаныпты. Бистер база оон чыда калбайн, ыйыдып чор бис. Күзеглээн аалдарны эрткилеп, аржаан дөжүнче чоокшулап келгенивисти эскерип чор мен.
Тывада сурагжаан бедиктерниң бирээзи Мөңгүлек күзүңгү дег кылаңайнып тур. Орта чайлаан аалдарның чамдыктары база-ла мында күзеглеп келгеннер.
Дөргүн дөштүң кырлаңының кырында оргузумаар черге баштаңчывыс таалыңын дүжүрүп, аъдын өртээш, бистерни четче бе дээнзиг көргүлээш, угаатты: " Аъттарны өртээр, дыштандырар, үр апаар бис".
Ону өттүнүп, аъттарның эзерлерин сойгулааш, оъткаргылап кагдывыс.
Баштаңчы илчирбелиг оюмчугаш бажында тей кырынга келгеш: "Саң салыр чери бо-дур - деп кааш, аянныы сүргей калбак дашка саң салып, аржаан бажынче, Бай-Тайгадан эгелээш, дөрт чүкче углай чажыын чажып, тейлегилээш, чалбарыын - Өршээ, хайыракан Шивилиг!" деп сүзүглел-биле доосту.
Езулал кылган баштаңчы бисти эдерткеш, аржааннарны эргий берди. Ында-мында кара-хүрең чодур дыттар, суук-сулагай узун, кыска шивижиктер, талдар, хадыңнар, шеттер колдаан, күске даялыг дөргүн арыгны эргип, магадап чор мен.
Барыын, чөөн, мурнуу чүктерже угландыр аккылаан аржааннарның шулурашкан аялгалары, дөргүн арыгның эмзиг-домзуг чыды деңнээри берге хире уяралды болгаш таалалды хайныктырып, мага-ботче сиңнигип чору. Баштаңчы барыын чүкче угландыр аккан аржаан бажынга келгеш: "Бо болза эң соок хайыракан. Шыдаар-ла кижи шыдаар. Эът-кеш, сөөк-даяк аараан кижилер кирер дижир чүве. Силерге бо тааржыр боор" - дээш, каттырып чоруй, таакпылай берди.
Ужун бедикчигештен үнген адыр хадыңда быжыглаан шоргадан баткан аржаанның оккурун, соогун чүге деңнээр! Ол-бо чулгуп, иткилеп турган ышкаш сугга элээди оол апарган бодум каш катап тендирип, ужар часкылап, турзумза-даа, хүнге дөгеленип каап, дидирей-дидирей мага хандыр каксып алганым соонда, эът-кештиң кижиири чидип, аарыг-аржык тайлы берген.
Салчак Саңгаа бистиң могап турупканывысты билген хире. "Ам болгай аан, бээр келиңер!" - дээш, аржаан бажында сырый будуктуг кайгамчык чоон, хүрең дыттың чоогунда шык апарган оңгарга эдертип келгеш, бисти изиг чем-биле чемгергеш, чугаалады: "Шаг шаанда маңаа өгленчек оңгарга кончуг улуг чадыр турган чер-дир. Ол чадырга чурттап турган лама та калга, та төвүт турган чүве, оозу билдинмес. Тус черниң чону ооң адын анаа-ла Дугар-Сүрүң дээр турганнар. Ол лама-башкы ийи шавылыг, мал-маган ажаап-тежээр, аъш-чем кылыр он ажыг хөделдиг турган дижир чүве. Ол лама-башкы аарыг-аржык кижилерни бо аржааннар-биле эмнеп тургаш, ыяап-ла экиртип каар турган. Лама-башкы бир эртен аажок коргуп-сүртээн чедип кээп, улузун чыггаш, айыткан:
"Бо чадыр ээленген-дир. Ээзин ийи караам-биле көрдүм. Сарыг-сарыг баштыг, эвеген чанагаш уругларлыг, чаңгыс карактыг, чес хаайлыг, кижи дүрзүлүг шулбус чүве-дир" - дээш, чадырны хөделдеринге өрттеттирипкеш, шавылары-биле кады чуртунче арлы берген. Ол шии-биле шуут кагдынган турган аржаан. Бо аржаанга чүгле 1940 чылдан бээр аарыг-аржык чон кирип эгелээн.
Ол-ла шулбусту Мешкен-Хөл, Бай-Тал мынчаар сурагжаан турган хамнарның бирээзи, Хемчик-Бажының чеди сарыг Иргиттериниң салгакчызы Иргит Хүрүме, шолазы Кандааза, база көрген дижир чүве. Ооңуу-биле алырга, Шулбустуң чогум турлаа Элезинниг-Ховунуң элезиннери. Ол чайын бо аржааннарга чайлаар. Ооң уруглары Оргу-Ыяш-Тайгазынче үнүп, ооң хөлчүктеринге кум, сай чашчып ойнаар. Улуг Шулбус шала часкаар, чанар куштар чедип келгенде, Мешкен-Хөлге Хөл-Бугазы кылдыр хуулуп алгаш, Хөл-Дааның хаяларын чаңгыландыр мукугайндыр бустагылаар турган дээр.
Шынап-ла, Мешкен-Хөлдүң Улуг-Хиндииниң дожу эрип, сугже шөгүп турда, хөлдүң ужу-бажынга хаяларны чаңгыландыр буга бустаар.
Хемчикти Элезинниг-Хову дужундан часкы шагда шала кежээ, кызыл-хүнде кежип болбас. Шулбус уруглары турлагларын харамнангаш, кешкен кижилерже кум, сай чажар, аъдын хойзуп, бар шаа-биле дажаар чүве деп, бистиң буруңгуларывыс аразында соодажыр чүве.
Шивилиг - Оргу-Ыяш-Тайгазының чүрээ. Ында Мугур-Шивилигниң Дөргүн, Чүрек, Шарлан аржааннарындан аңгыда, Эзим-Бажында, Чылгы чайлааның чоогунда, эң соок аржааннар база-ла ол бөлүкке хамааржыр. Черле Шивилиг черден аттыгып үнүп чыдар кара суглар-биле кончуг байлак ораннарның бирээзи. Ооң эзимнеринде кат, тоорук, аяңнарында болгаш чиримнеринде бөрү, хүлбүс оъттарындан эгелээш, ангинага, хан базыышкынын чавызадырынга чедир эм-таң оъттар-ла долу.
Шивилиг кандыг-кандыг аарыгларның хааны болурунуң дугайында профэвилелдер обкомунуң даргазының оралакчызы турган Серен оглу Монгуш Чаагай-оол "Шын" (1990 чылдың январь 3-түң) солунунга мынчаар бижээн: "Эртемденнерниң кылган ажылдарындан алырга, Шивилиг дөртен ажыг аарыгларны эмнеп болур. Оларның кол-колун адаарга мындыг: хан-дамыр, нерви системазының хөй аарыглары, ижин органнары болгаш кеш аарыглары дээш оон-даа өске. Ниитизи-биле кижиде бар-ла аарыгларны эмнээр аржаан болуп турар. Мындыг үнелиг бойдустуң эртине-байлаан Бай-Талчылар камгалап турар". "Бай-Тайганың Шивилиг аржаанынга эмненип, дыштанып чорааш, ол черниң бойдузунуң каас-чаражын, ол аржаанның аарыг кижилерге ажыктыг, дээштиг, шынарлыын йөрээвес аргам чок" - деп, башкы Мария Самбу 1988 чылда "Шынга" бижээн.
Шивилиг аржаанының девискээринде черни өрүмнеп тургаш, он ажыг кудуктарны казып тургускан. Оларның чамдыктарының родону хөй боорга, айыылдыг дээш, пломбалааш, демир-биле кажаалаан.
ССРЭ буступ дүшпээнде, Шивилиг аржаанынга чайгы үеде Ыраккы Чөөн чүктен эгелээш, Барыын талазынга чедир 3000-3500 кижи кээп эмненип, дыштанып ап турганы ол аржаанның төөгүзүнде бижиттинген.
Шивилиимни
Экти, бажы эрээн тайга
Эзимнерлиг Шивилиимни.
Эжингени торгу-маңнык
Эм-таң болган аржаанымны.
Каш-ла чүзүн ыяш-дашты
Каъттаныпкан Шивилиимни.
Калга лама чүдүп, тейлээш,
Кадаан баглаан аржаанымны.
Чолукканнар чажыын чажар
Чодур дыттыг аржаанымны.
Чорумалдар чоргаарланыр
Чогум чараш Шивилиимни.
Артыш, шаанак, агы, кулча
Айдыс чыттыг Шивилиимни.
Адап-сурап келген чоннар
Алгап чанар аржаанымны.
Алдын-чыжыр аптаразы
Акша хавы аржаанымны.
Ады-сураа делегейде
Алгый берген Шивилиимни.
Борис Чюдюк/Эмнээр, домнаар аржааннарлыг, эртинелиг, эргим Тывам/Кызыл - 2004/.
#аржааннар