Шындазын, Сүрбүзүн чурттуг Салчак Авыр-оолдуң Чигжит деп адаар оглу аарааш, чыл ашкан. Ооң хамнатпаан хамы-даа, чалаваан ламазы-даа чок. Оглу тура албастаан, муңчураан. Арга чадаарда Көъп-Сөөк чурттуг бир улуг хелиңге барып четкеш, чалбарып тейлээрге, ол судур ажыткаш, мынча дээн-дир: " Силерниң ол оглуңарның аарыын бо чоок-кавыда кым-даа эдип шыдавас-тыр. Чүгле хүн үнер чүкте, кончуг ырак черде, ыдыктыг суг бар-дыр, этсе ол эдип болур-дур".
Аалынга чедип келгеш, кашдаа хондур белеткенип, ол черни мырыңай дүжеп турар апарган. Адактың соонда чааш аъдынга оглун үңгергеш, бир аътка үрелбес аъш-чемин чүдүргеш, өске бир аъдын мунгаш, аалдан үнген дижир чүве. Сураглап чорааш, чедип келген чериниң адын Тарыс деп адаар болган.
Ук чер өрге, тарбагандан эгелээш, адыг-хайыраканга чедир, дырбактыглар, элик-хүлбүс, буур-булан, аңгыр, кас, күртү, күшкүл, аганак, шилен, куулар чедир чалгынныглар, кадыргы, мыйыттан эгелээш, бел, мезилге чедир чакпалыглар чурту оран болуп-тур. Эм-таң оът-сигеннерден: алдын оът, сарыг-таң, көк-таң, артыш, шаанак, бөрү оъду, теве-кудуруу дээш-ле улажы бээр.
Пөш, шиви, дыт, чодураа, тал, хадың, шарлан, шала ыракта чойган, а чадаң ыяштардан: сөөскен, кызыл-өзек, дая, күске-даязы, шырыш өскелер-даа хөйү-биле үнген. Кат-чимизиниң элбээн аржааннап келгеннер кайгап чугаалажыр: казылган-даязы, дая-кады, ыт-кады, көк-кат, кызыл-кат, инек-караа, киш-кулаа, кызырак-караа, кускун-кады ында чер-дир. Аржаанны долгандыр турар хөлдер балыктыг.
Дагып турар оваалыг, биче сеткилдиг, хүндүлээчел чоннуң улгады бергеннери-биле чугаалажып көөрге, оларның хүндүлээри бир-ле кижи бар болган. Алыс-ла чурту Хаан-Көгей Узун-Соян деп ойзу адаар кижиниң билбес чүвези чок болган.
Хемчик бажындан келген Салчак Авыр-оол дидим, чугаакыр кижи болгаш, ол аржаанның эң хүндүлүг кижизи болур Узун-Соян-биле өңнүк апарган. Ырак черден келген оолдуң аарыы кайы аржаанга тааржырын ол айтып берген. Саңын салып, чажыын чажып, алгап-йөрээгениниң соонда сөөк-даяк, хан-дамыр аарыгларын эмнээр аржаанга оолду аргажып кээп тургаш, үш хонук иштинде хүнде-ле үш катап киирип турганнар. Дараалаштыр дөрт хүн кииргеш, одаан чайладып, ийи хондур киирбейн барганнар. Оолдуң аъш-чем ижери экижип, карактары чырып турар апарган.
Аржааннардан болгаш майгындан ырадыр өртээр аъттар-даа дыштанган. Ырак-узак черден улуг аарыг оглун эдертип эккелген Салчак Авыр-оол туржук, ооң өңнүү Узун-Соянның безин көксү-хөрээ хозап, чугаа-сооду төктүп турар болу берген. Ол бир-ле хүн өңнүүн эдерткеш, Бичии-Дептээл, Ортаа-Дептээл, Улуг-Дептээл деп аржааннар бөлүү болгаш оларның чер оңгачаларындан эгелээш, херээженнер аржааны, оң, солагай бүүрек аржааннары, аас-диш, карак аржааннарынга чедир бирден бир чокка тайылбырлап берип, оларның хире-чергези-биле изиг, соогун төөгүп берген.
Чамдык аржааннар дыка изиг апаарга, чүгле хол, будунче биче-бичелеп сааргылаар ужурга таварышкылаар деп ол чугаалаан. Адашкылар он дөрт хонган соонда, оол кылаштап, боду-ла аржаанга кирип ап турар кылдыр эмненип апкан. Авыр-оол оглу Салчак Чигжит эът-хан кирип, сегип-семирип, аъттарын өртеп, аъш-чем кылырынга дузалажып турарын көргеш, Узун-Соян магадап турган. Адашкылар чээрби дөрт хонганда оолдуң каң-кадыы экижээн. Хүн үнер чүкте бүгү Тывага сурагжаан Тарыс аржаанының авыралын, ачы-хавыяазын база ооң кайгамчык экизинчек ээзи Узун-Соянның дузааргаан, чон аразында хүндүткелдиин көрген адашкылар аңаа кончуг аъдын белекке бергеш, Хемчииниң бажынче менди-чаагай чана бергеннер. Тарыс аржааны хан-дамыр, сөөк-даяк, ижин-баар, эът-кеш, карак, думчук, боостаа, сыңый, нерви системазын (радикулит, неврит...), херээжен улустуң аарыгларын эмнеп, улуска ачы-буянын чедирип турар.
Кызыл хоорайдан Тарыска чедир "Л-410" деп турар самолет-биле таптыг-ла бир шак ужар, а Кунгуртуг-биле ол аразынга он беш минут иштинде ужуп турар.
Тарыс аржаанында майгыннардан үнгеш-ле кирер он беш бажыңчыгаштарда аржаан оңгачаларын каскылааш, аржаанга кирер кижилерге кончуг таарымчалыг кылдыр оңгачалар эриктеринде дыштанып олурарынга херек сандайларны база кылгылаан.
Оңгачалардан алырга, солагай талазында кижи бажы хевирлиг хая баарында черден үнүп чыдар кызыл суглуг, бот-боттарындан аңгы чыдар, карак, думчук, диш, боостаа аржааннары бар.
Хаяның чиге баарында, дөрбелчин манза-биле кажаалаан черде, шай дег изиг, ижер аржаан бар. Ханызы метр чартык хире.. Бо аржаан ижин-баар аарыгларын эмнээр. Ооң үстүнде, хаяның бодунда, келген чоннуң ыяштан, демирден кылган белек-селээ музей булуңу дег делгеттингени Тарыс аржаанынга четтиргенин илереткениниң демдээ болур. Ында кижи кайгап ханмас чүү чок дээрил.
1938 чыл үезинде аржаанны чедин үнелевейн, ооң оваазын " эргиниң артыышкыны-дыр" дээш өрттедипкен кижиге өөредиг кылдыр, оваа турган черде Оваа кылдынган. Ону чон хүндүлеп, ынаар чажыын чажып, дагып турар апарган.
Хүндүс оңгача чанынга агаарлап олурарга, чоннуң аржаанга салган ажы-чеминиң дээжизин бичиилеп чип, аякта арагазын амзар амдажаан өргелер бар. Оожум көрүп олурарга, өргелер аъш-чемни, араганы четтиргеш, тендирип-тендирип, арай боорда хаязынче үнерлер...
Амгы үеде Тывада чурттап турар чон Тарыс аржаанын Мурнуу аржаан, Үш-Белдир аржаанын Соңгу аржаан деп адап турар апарган. Мурнуу аржаанче баар агаар оруу ажыттынган. Вертолет шуут-ла Тарыстың бодунга, аржаанаан улустуң майгыннарының аразынга хонуптар. Чок-ла болза Тере-Хөлдүң Кунгуртугга барып хонгаш, оортан таваар, аъттыг-хөлдүг аңнап-меңнеп, үш хонуктуң чоруун кылгаш, Тарыска чедип, эмненип ап турарлар.
Тарыс аржаанындан аңгыда, Кунгуртуг суурнуң мурнуу чарыында, мырыңай-ла ырак эвес, Бөштей болгаш Бояй деп адагылаар соок аржааннар бар. Ол аржааннар чөдүл-каккылга, сөөк-даяк аарыгларынга тааржыр эм-дом болуп турар. Ынчангаш суурнуң чурттакчылары аңаа киреринден аңгыда, чалап ижип чаңчыга бергеннер.
Тере-Хөл дугайында чоннуң аразында, улуундан бичезинге дамчып чоруур, тоолчургу чугаалар хөй.
Шаг шаанда тениң мыйызы дээрге шаштыгып, тевениң кудуруу черге дөжелип турар шагда болган чүве-дир ийин. Шынааланчак делгем ыйгылдың ортузунда бедикчигешке ханы кудуктуг шивээге хаан, кадын чурттап турган чүве-дир. Бир эртен хаан албан көөр дээш, чырыткылыг өргээзинден үнүп кээрге, кудуундан аттыкан суг хөмелей берген, мындыг. Хөлзей берген хаан ол-бо чүктерже тейлегилээш дүвү далаш кадынын эдерткеш, бедиктерже угландыр аъттаныпкан. Бедик арт кырынга үнүп келгеш, хая көөрге, хөл чалгып турар болган. Хаан тура: " Хаан-Тайгазы авыразын! Кадын-Тайгазы авыразын! Тере нур кончуг-дур! Өршээ, хайыракан!" - деп чалбаргылаан чүве дээр. Хаан оожургааш, ара-албатызын чыггаш, эң уран-шевер кижиге кыргыдып көрбээн бажының дүгүн кыргыдыптарга, кулаа элчиген кулаа ышкаш болган.
Борис Чюдюк/Эмнээр, домнаар аржааннарлыг, эртинелиг, эргим Тывам/ Кызыл-2004/.
Чурукту хоолгалаан.
#аржааннар