Омук кэрэтэ элбэх буоллаҕа. Ол быыһыгар ханнык эрэ омук бэйэтин төрүт быһаҕынан аатырара баар суол. Холобур, Непал хайаларын олохтоохторун “кукри” диэн быһахтарын англичаннар “гуркхтар” диэн ааттыыр наймы сэрииһиттэрэ аар-саарга аатырдыбыттара. Дьоппуоннар “сэппуки” диэн “истэрин хайа тардынар” үйэлээх үгэстэригэр туспа быһахтаахтарын билэбит — кусунгобу.
Тайҕа олохтоохторо фин омук булчуттарын быһахтара “финка” диэн аатырар. Тарҕаммыт эйгэтэ киэҥ. Холобур, “түөкүн (вор в законе) баар-суох сэбинэн финка буолар” диэн баар. Ол эрэн, саамай киэҥник сэрии сэбин быһыытынан аатырда. Бастаан, 30-с сыллар ортолоругар “НКВД финката” диэн чекистарга, — оперативниктартан саҕалаан, үрдүкү салалтаҕа тиийэ “туттар малынан хааччыйыы” (вещественное довольствие) быһыытынан бэриллэр эбит буоллаҕына, Аҕа дойду сэриитин кэмигэр разведчиктарга анаан-минээн оҥорор буолбуттара.
Финка, төрүкү булчуттар быһахтара буолан, туохха барытыгар туттуллар (универсальнай) аналлаах.
Саха быһаҕа эмиэ оннук. Ону биһиги бары билэбит уонна тэҥнээҕэ суох диэн ааҕабыт. Ол кырдьык!
Бастатан туран, эккэ буоллун, маска буоллун, улаханы уһаныы буоллун, кыраҕа туттуу буоллун, саха быһаҕа суох сатаммаккын. Атын омук быһахтара, баҕар, туохха аналлаахтарынан үчүгэй буолуохтара, мөккүһэ барыллыбат, ол гынан баран ханна баҕарар туттулларынан саха быһаҕар тэҥнээх суох!
Иккиһинэн, саха быһаҕа былыр былыргыттан туспа куоһаныылаах сэп буолар. Тоҕо диэтэххэ, быһахха УУС ХОМУҺУНА иҥэр. Оттон саха омук төрүт итэҕэлигэр уустар ойууттартан үрдүк таһымҥа тураллар диэн буолар. Онон быһахха арчылаах алгыһы иҥэрдэххэ ураты күүстээх харысхалга кубулуйарын Украина уоттаах толоонноругар сылдьар дьорҕоотторбут бигэргэтэллэр.
Үсүһүнэн, күн бүгүн саха быһаҕа хорсун-хоодуот сэрииһиттэр быһахтарын быһыытынан эмиэ аатырда. Саха быһаҕа сэрии сэбэ буолбатаҕа биллэр эрээри, саха уолаттара саха быһаҕын харысхал эмэгэтин быһыытынан илдьэ сылдьаллар. Харысхал дьайыыта араас буолар, ыксаллаах түгэҥҥэ кыргыһыы кылыһыгар да кубулуйарын, чуолаан, Андрей Григорьев-Тута хабыр хапсыһыыта көрдөрдө, саха боотурдарын аар-саарга аатырта. Бу кэнниттэн саха быһаҕын билбэт киһи аан дойдуга аҕыйах буолуохтаах.
Ол эбэтэр, саха быһаҕын ыллыҥ да оҥорбоккун. Тоҕо диэтэххэ, саха быһаҕа көннөрү туттар мал буолбатах, бу — хомуһуннаах уонна сэттээх сэп!
Итинтэн сэдиптээн биир түгэни санаан кэллим. 1974 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ Монголия дэлэгээссийэтэ кэлэ сылдьыбыта. Ону туоһулаан уолдьах ол кэмҥэ арыллыбыт киинэ тыйаатырын монголлуу “Найрамдал” (Доҕордоһуу) диэн ааттаабыттара аҕыйах сыллаахха диэри култуура киинэ буолан турбута.
Онно оройуон салалтата күндү ыалдьыттарга хас биирдиилэригэр саха быһаҕын бэлэх ууммуттарын ылбатахтар үһү диэн сурах тарҕаммыта: биһиги үгэспитинэн “биилээҕи” бэрсии кыргыһыыны-кыдыйсыыны биттээһин кэриэтэ диэбиттэр. Өссө Чыҥыс Хаан боппута үһү. Даҕатан эттэххэ, нууччаларга эмиэ оннук өйдөбүл баар. Быһаҕы бэлэх ылар да буоллаххына, “куһаҕан тыыны муннарар” сыалтан бэлэхтээччигэ хайдах баҕарар манньыат харчыны биэриэх тустааххын.
Ити өттүнэн биһиги Орто Азия эбэтэр Кавказ омуктарыгар чугаспыт. Олорго быһаҕы уонна да атын биилээх сэби бэлэхтээһин ытыктабыл муҥутуур бэлиэтинэн биллэр.
Саха үйэлээх үгэһэ көмүскэллээх буолуохтаах...
Күн бүгүн саха омукка өбүгэ үгэһин сөргүтэ сатыыр, Төрүт Итэҕэли өрө тутар эдэр даҕаны, сааһырбыт да дьон аҕыйаҕа суохтар. Олор истэригэр, биллэн турар, уустар бааллар. Мас уустара, көмүс уустара, тимир уустара... Бары улахан талааннаах, мындыр өйдөөх дьон.
Аныгы үйэҕэ уустар Орто дойдуга биир сүрүн аналларынан саха төрүт оҥоһуктарын, төрүт сиэрин-майгытын харыстааһын, ол туһугар туруулаһыы буолар. Биллэн турар, онон-манан бытанан сылдьар буоллахха тугу ситиһиэҥ баарай, онон 2015 сыллаахха Борис Федорович Неустроев – Мандар Уус көҕүлээһининэн уустар үгүстэрэ “Саха сиринээҕи тимир уустарын сойууһа” Өрөспүүбүлүкэтээҕи Уопсастыбаннай тэрилтэҕэ түмсүбүттэрэ.
Саха уустара 2016 сыл муус устарыгар юстиция министиэристибэтиттэн туһааннаах сибидиэтэлистибэ тутаат даҕаны, Арассыыйа араас быыстапкаларыгар ситиһиилээхтик кыттан барбыттара.
Онтон ыла саха быһаҕын аар Арассыыйа, ону ааһан бүтүн аан дойду үрдүнэн сэргээтилэр. Ону кытта, сэрэйбит сэрэх, үтүктээччилэр, үтүгүннэрэ сатааччылар туох да хара баһаамнык үөскээтилэр. “Ютуб” видео-хостинг далайын арыйан көрдөххө, “Якутский нож” эгэлгэтэ Тываттан саҕалаан, Урал хайаларын улаҕааларынан атыыланар эбит. Сорох сорохторо саха быһаҕар дьүһүннүүн майгыннаабаттар.
Биллэн турар, уус үлэтэ диэн тугун саха дьоно син сэрэйэн-сибикилээн билэр буоллахпыт. Ол эрээри ханна баҕарар буоларын курдук, “кумааҕы үлэтиттэн” ханна да куоппаккын. Докумуон сырсыыта буолар, дьэ, ыарахантан ыарахан үлэ. Бу хайысхаҕа “Саха сирин тимир уустарын сойууһун” биир дьоһуннаах ситиһиитинэн саха быһаҕын оҥорууга патент ылбыттара буолар.
“Саха сиринээҕи тимир уустарын сойууһа” УоТ толорооччу дириэктэрэ Александр Терентьев-Айгын уус эппитинэн, бу Роспатент биэрбит мэктиэ докумуона “ыйыллыбыт географиялаах” (географическое указание) диэн буолар.
Александр Зиновьевич этэр:
- Манна сүрүн үлэни РФ патеннарга итэҕэллээх киһитэ (патентный поверенный) Екатерина Николаевна Романова оҥордо. Кини Москваҕа үрдүттэн олорон, сүүрэн-көтөн, Роспатент сулууспатын кытта бииргэ үлэлэһэн, бэрэстэбиитэллэрин хаста да Саха сиригэр аҕала сылдьан көрдөрөн, итэҕэтэн... Саха сирин туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьар, саха оҥоһуктара, табаардара көмүскэллээх буолуохтаахтар диэн санаанан салайтаран сылдьар киһи, салгыы саха хомуһугар эмиэ патент ылылларын ситистэ. Онон түгэнинэн туһанан Саха сирин тимир уустарын аатыттан улахан махталбытын тиэрдиэхпин баҕарабын.
Патент дьайыыта. Барыһа быстарын ким сөбүлүөй...
Патент диэни киһи барыта өйдүүр курдук. Ханнык эрэ айымньыга, албаска, ньымаҕа эбэтэр ойуччу суолталаах үлэҕэ-хамнаска ураты быраабы биэрэр докумуон. Оҥорон таһаарарга, барыс ыларга, атыылыырга уонна да атыннык тарҕатарга.
Үгүс патеннар, инньэ, 1992 сылтан НМПТ (Наименование места происхождения товара) диэннээх бэриллэллэр этэ. Холобур, “Ессентуки” уу, “Башкирия мүөтэ”, Тула бирээнньигэ уо.да. Ол эбэтэр, НМПТ мэктиэлэммит патеннаах буоллаххына, табааргын бэйэҥ эрэ эрэгийиэҥҥэр оҥорор уонна дьаһайар толору бырааптааххын. Ол эрэн, бу докумуону ылар элбэх эрэдээктээх, онон-манан уустуктардаах буолар эбит. Ордук туһааннаах министиэристибэлэртэн уонна биэдэмэстибэлэртэн көҥүл ылааһыныгар.
Табаар “ыйыллыбыт географията” эмиэ табаар ханна оҥоһуллубутун уонна оҥоһуллуохтааҕын ыйар “интеллектуальнай быраап” туспа эбийиэгэ буолар. НМПТ судургутутуллубут көрүҥэ диэххэ сөп. Ол курдук, НМПТ ирдэбилинэн табаар оҥоһуутун бары түһүмэхтэрэ патеҥҥа ыйыллыбыт эрэгийиэҥҥэ оҥоһуллуохтаах эбит буоллахтарына, “ыйыллыбыт география” ирдэбилэ сымнаһыар эбит: табаар оҥоһуутун тутаах түһүмэхтэриттэн муҥ саатар биирдэстэрэ ол ыйыллыбыт сиргэ оҥоһуллубут буолуохтаах диэн.
Саха быһаҕын оҥоруу бары түһүмэҕэ Саха сиригэр оҥоһуллар. Оннук этэ, оннук уонна оннук да буолуоҕа.
Манна биири бэлиэтиир тоҕоостоох. Саха быһаҕын оҥорон атыылаан “харчы оҥостоочччулар” Арассыыйа киэҥ киэлитигэр элбэхтэр. Кинилэр, биллэн турар, саха уустара саха быһаҕар патент ылбыттарын сөбүлээбэттэрэ өйдөнөр. Ютуб уонна Дзен биэриилэрин көрдөххө, сахалар бэлэми “хап” гыннардылар дииллэр эбит. Быһата, ким да билбэт, “балык ыраастыыр хотугу быһаҕы” кинилэр, ол эбэтэр киин Арассыыйа быһаҕы оҥорооччулара аатырдыбыттарын (раскрутили) былдьаатылар уонна мөлүйүөнүнэн ыстарааптыыр дьыалалары тэрийэн эрэллэр диэн үҥсэргииллэр эбит. Ол “раскруткаҕа” хара баһаам харчыны ороскуоттаабыт курдук кэпсэнии баар эбит.
Олортон биирдэстэрэ Аллараа Новгород уобалаһын Ворсма куоратыгар баар “Стальные бивни” хампаанньа салайааччыта Михаил Тютин “кыттыһа” сатаабыта ырааппыт. Бэл, Саха өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбатыгар киирбит-тахсыбыт.
Үчүгэй хаһан да элбэх буолбат!
Булчут ыт оҕото аҕыйах буоларын кэриэтэ, ыһылла сытар сэп хайдах да бастыҥ хаачыстыбалаах буолбат. Ханна баҕарар маастар илиитинэн тутан-хабан оҥорбута (ручная работа) ордук хаачыстыбалаах уонна үрдүк сыаналаах буолар.
Хаһан баҕарар буоларын курдук, саха уустара икки аҥыы хайдыбыттар. Сорохтор “оҥордуннар ээ” диэн дэлэгэйдик этэллэр эбит, оттон баһыйар үгүс өттө саха быһаҕа Саха сиригэр эрэ төрүт технологиянан оҥоһуллуохтаах диэни тутуһар.
Биир өттүнэн көрдөххө, саха быһаҕын Арассыыйа собуоттара оҥорон тиҥийэн-таҥыйан бардахтарына, Арассыыйа эрэ буолбакка, аан дойду үрдүнэн тарҕанара куһаҕана суох курдук.
Иккис, ол эбэтэр саха санаатынан салайтаран көрдөххө, сатамньыта суох.
Тоҕо? Үөһэ этиллибитин курдук, саха быһаҕа саха дьонугар ураты суолталаах, сэттээх сэбинэн буолар. Нууччалыы эттэххэ, “сакральнай” ис хоһоонноох. Айгын уус маннык диир:
- Холобур, дьоппуоннар катана-кылыстарын бэйэлэрэ эрэ оҥороллор. Оҥорор сэкириэттэрин кистииллэр, судаарыстыбаттан көмүскэллээхтэр уонна күүстээх өйөбүллээхтэр. Олус үрдүк сыанаҕа атыылыыллар. Ол дойдуга тимир уустарын олус үрдүктүк туталлар уонна маастар илиитинэн оҥоһугун олус сыаналыыллар. Онон хаачыстыба суотугар сыанатын үрдэтии, дьон ирдээн атыылаһалларын курдук ахсаанын аҕыйатыы, — бу барыта маркетинг үрдүк таһымнаах ньымата буолар. Санаан көрүҥ, Арассыыйа собуоттарыгар саха быһаҕын “штамповкалаан” бардыннар, хайдах буоларый? Бастатан туран, туох хаачыстыбата кэлиэй! Иккиһинэн, суолтата сүтэр, — ханнык эрэ “килиэп быһаҕын” кытта тэҥ буолар. Оннук быһаҕы атыыласпыттар саха быһаҕын куһаҕан, мөлтөх быһах эбит диэн түмүккэ кэлэллэр. Үсүһүнэн, саха уустарын, ордук тыа сиригэр олорон уһанар тимир уустарбытын “килиэбэ суох” хаалларабыт. Ону баара, "Стальные бивни" хампаанньа салайааччыта Михаил Тютин өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар киирэ сылдьыбытыгар: “Баһаалыста, Саха сиригэр собуотта арый”, — диэбиттэр курдук сурах тарҕаммыта... Ону токкоолоһон урбаан саҥа миниистирэ Георгий Андреевы кытта кэпсэтэ сылдьыбытым да, кини ити боппуруоһу иҥэн-тоҥон билсэ илик эбит. Быһата, собуот арыйар туһунан этэр арыый эрдэ буолуо. Хайдаҕын да иһин, саха быһаҕын оҥорууга "Саха сиринээҕи тимир уустарын сойууһа" патеннаах, ону нөҥүөлээһин сокуонунан бобуулаах. Ол гынан баран, икки атах тугу тумнубатаҕа баарай, холобур, "adidas" фирма оннугар хас муннук аайы "adibas-тар" атыыланалларын билэбит, онон наҕылыйан биэрэр сатаммат.
- Патент "ыйыллыбыт географиятын" быһыытынан Саха сиригэр собуот арылларын тоҕо утараҕыный?
- Сөбүлэспэппин. Этиллибитин курдук, тыа сиригэр олорон уһанар тимир уустара ытыстарын соттоллоругар тиийэллэр. Ону кытта, эппитим курдук, саха быһаҕа сахалыы сиэрдээн-туомнаан оҥоһуллуохтаах. Оччоҕуна эрэ саха быһаҕа буолар. Ол иһин патент оҥортордохпут дии, харчы эрэ туһугар буолбатах, — диир Айгын уус.
Айгын уус этиитэ Арассыыйа салалтатын табаары оҥорон таһаарыыга бэлиитикэтин кытта сөпсөһөр. Ол курдук, хас эрэгийиэн аайы туспа “бренд” баар буолуохтаах диэн буолар. Холобур, “Адыгея сыыра”, Дагестаҥҥа “Кизляр быһаҕа”... Оттон “Якутский нож” диэн бренд Саха сирин аан дойду үрдүнэн аатырта.
Ону Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин быһах оҥорооччулара “саха быһаҕын биһиги ырыынакка таһаардыбыт, онно сүүһүнэн мөлүйүөн харчыны уктубут” дииллэрэ төһө оруннааҕый диир буоллахха, саха быһаҕа атыыламмата буоллар тоҕо харчыларын угуо этилэрий? Ол аата хайы-сах ааттаах-суоллаах, ырыынакка биллибит быһаҕы көрөннөр, манна харчы угуохха сөп эбит, атыыга тарҕаныыһы диэтэхтэрэ.
Ол да буоллар, кинилэр саха быһаҕын аан дойдуга “продвигайдаабыт” өҥөлөөхтөрүн саарбахтыыбын. Хата, саха омук үйэлэр тухары өрө тутан кэлбит култууратын сорҕото кинилэргэ “халлаантан түһэн” байыппыта саарбахтаммат. Ол ханааллара быстан эрэриттэн айманаллара өйдөнөр суол.
Айгын уус этэр:
- Саха быһаҕа аан дойду үрдүнэн “штучнай” табаар буолуохтаах. Өбүгэлэрбит өлүүлээн хаалларбыт бэлэхтэрэ, үйэлээх үгэспит, сиэрбит-майгыбыт сорҕото бэрэчииннэй быһах курдук “штамповка” чаалбааныгар кубулуйуо суохтаах. Бастаан, баҕар, харчы киирэр курдук буолуо, ол гынан баран күннээҕи түбүккэ туттар быһаҕы оҥорор аан дойду фирмалара элбэхтэр. Онон уһун үйэлэниэ суоҕа. Дьоппуоннар катаналарын харыстыыр холбурдарынан, саха быһаҕын сакральнай суолтатын үрдэтэ сатыахтаахпыт. Аны норуоттар икки ардыларынааҕы патент ылары ситиһиэхтээхпит, аҕыйах ахсааннаах саха норуотун духуобунай-култуурунай баайын курдук көрөн харыстыы сатыахтаахпыт. Дьокуускайга собуот тутар туһунан эттэххэ, маннык баар. Дьокуускайга "Якутия" технопарк иһинэн саха быһаҕын иккитэ төхтүрүйэн оҥоро сатаабыттара да, сатамматаҕа. АБДь биллэриллибитин кэнниттэн, 2022 сыл сэтинньитигэр Ил Дархан АБДь-га кыттар Саха сирин уолаттарыгар барыларыгар саха быһаҕын туттарыаҕыҥ диэн этиитин өйөөммүт, күн бүгүнүгэр диэри үлэлии сылдьабыт. Бу тэрээһин тимир уустарыгар сүрдээх улахан күүс-көмө буолла, манна үлэлэһэр уустар быһахтарын хаачыстыбата сүрдээҕин тубуста, оҥорон таһаарыылара да үрдээтэ.
Дьэ, ити курдук. Үлэ күөстүү оргуйарын таһынан, саҥаттан саҥа саҕахтар арыллыах курдуктар. Ол курдук, Александр Терентьев-Айгын уус Урбаанньыттары өйүүр пуонда салайааччыта Максимов Петр Федорович улуустар кииннэригэр улахан мастарыскыайдары тутан, онно уустар туттар улахан сыаналаах тэриллэрин туруоран, уустар онно кэлэн тимирдэрин охсон, хатаран баралларын ситиһиэхтээхпит диэбитин олус сөбүлүү истибитин кэпсээтэ. Аны туран, уустар оҥоһуктарын, холобур, “Сахабулт” курдук тутар тэрилтэ баара буоллар, батарар туһунан төбөлөрүн сынньыбакка, өйдөрүн-санааларын оҥоһуктарын хаачыстыбатыгар ууруо этилэр.
Мин Александр Зиновьевич – Айгын уус этиитин кытта сөбүлэһэбин. Биһиги аҕыйах ахсааннаах омук буолабыт, онон култуурабытыгар, төрүт үгэспитигэр сыһыаммыт ураты буолуохтаах, — саха быһаҕын саха уустара эрэ оҥоруохтаахтар. Сахалыы куоһааннар. Аҕыйах буоллун, ол оннугар дьиҥ сахалыы аптаах буоллун!
Сураста, сурукка тистэ — СУР.