Башҡортостандың Әбйәлил районында баҡыр ятҡылығын геологик разведкалау буйынса «Салауат» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәтенең пландарына «Башинформ» агентлығына биргән интервьюһында Рәсәй экология йәмғиәте етәксеһе, «Экологик именлек» милли проекты буйынса йәмәғәт эксперт советы рәйесе Рәшид Исмаилов комментарий бирҙе. –Рәшид Айдын улы, яңы етештереү объекттарын булдырыу пландары йыш ҡына йәмғиәттә ниндәйҙер борсолоу тыуҙыра. Ни өсөн шулай була, һәр ваҡыт борсолорға урын бармы? – Ысынлап та, ниндәйҙер сәнәғәт объекты төҙөү ихтималлығы тураһында мәғлүмәт барлыҡҡа килеү менән йәмғиәт һаҡлана башлай. Кешеләрҙе аңларға була: улар билдәле бер экосистемала йәшәргә күнеккән һәм киләсәк быуын менән дә шулай булыр тип көтә. Был беҙҙең бөтә экологик хәүефтәрҙән һаҡланыу конституцион хоҡуғыбыҙ. Әммә шулай була: ҡурҡыуҙар аңлы рәүештә нығытыла; үҙ маҡсаттары өсөн протест потенциалын табырға мөмкин булған теләһә ниндәй экологик хәлде ҡулланған көстәр бар. - Был осраҡта нимә эшләргә? – Халыҡты проекттың ысынында ни тиклем экологик яҡтан таҙа булыуына инандырырға кәрәк. Бының өсөн дәүләт экологик баһаһы (экспертиза) үткәрелә. Әбйәлил районында баҡыр ятҡылығын үҙләштереү мөмкинлеге тураһында һүҙ алып барһаҡ, тау-байыҡтырыу заводы төҙөү тураһында әлегә һүҙ юҡ; геологик эҙләнеүҙең ниндәй һөҙөмтә күрһәтеүе билдәһеҙ. Тәүҙә беҙгә сеймал запасын раҫларға кәрәк, артабан улар рәсмиләштереләсәк. Бынан һуң ғына Росприроднадзор проекттың хәүефһеҙ булыуын раҫлай алһын өсөн федераль кимәлдә дәүләт экологик баһалауын үтергә тейешле проект эшләнәсәк. Был процесс ярайһы уҡ оҙаҡ ваҡыт талап итә. Бынан тыш, бер нисә контроль, ярҙам һәм мониторинг ҡоралдары бар. Бер кем дә бер кемгә лә экосистеманы ябай ғына алып, ҡамасауларға рөхсәт итмәйәсәк. Нисек кенә булмаһын, тәбиғәт мәнфәғәте иҫәпкә алынасаҡ. – Инвестор, “Салауат” яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте, Әбйәлил районы халҡы менән осрашыуҙар башланғысы менән сығыш яһап, үҙенең пландары хаҡында мөмкин тиклем асыҡтан-асыҡ һөйләй. Барыһына ла барып етергә еңел түгел, әммә, бәлки, был дөрөҫ ҡарарҙыр? – Мин инвесторҙарға һәм хөкүмәт органдарына экологияға бәйле мәсьәләлә мөмкин тиклем асыҡ булырға кәңәш итәм. Башҡаса эшләү мөмкин түгел, сөнки йәмғиәттә һаҡлыҡ мәғлүмәт етешмәү арҡаһында ла барлыҡҡа килергә мөмкин. Проект тәүге этаптан уҡ тулыһынса асыҡ булырға тейеш. Башҡортостанға инвестор, халыҡ менән осрашыуҙар башлап, дөрөҫ юлға баҫты, тип иҫәпләйем. Был билдәле бер һиҙгерлек тыуҙыра, әммә компаниялар йыш ҡына закон талап итмәһә лә өҫтәмә мәғлүмәтте асыҡлай, сөнки йәшеренлек киләсәктә тағы ла ҙурыраҡ проблемалар тыуҙырыуы ихтимал. – Башҡортостанда ошондай уҡ производство булдырыу өсөн өлгө булырлыҡ Томинский тау-байыҡтырыу комбинаты төҙөлөшө (Силәбе ҡалаһынан яҡынса 40 км алыҫлыҡта) тәүҙә йәмәғәтселектең ризаһыҙлығы менән оҙатыла. Предприятие хәҙер 5 йыл эшләй, урындағы халыҡтың дәғүәһе юҡ. Тимәк, был модель ярайһы уҡ функциональ? – Ҡасандыр айырым көстәр был хәлде сәйәси маҡсаттарҙа файҙаланған, “ярһыусыларҙы” ҡабыҙырға тырышҡан. Әлбиттә, граждандарҙың конституцион хоҡуҡтары яҡланырға тейеш, әммә хоҡуҡ һаҡлау органдары халыҡты урамға сығарырға маташыусылар менән шөғөлләнһен. Теләһә ниндәй етештереү тирә-яҡ мөхиткә йоғонто яһауҙан тулыһынса ҡотола алмай, әммә бөгөн күп кенә тау-байыҡтырыу заводтарында һыналған, бындай йоғонтоно минимумға тиклем кәметергә мөмкинлек биргән заманса илдәге ҡарарҙар һәм технологиялар күп. Сөнки заманса предприятие башҡаса эшләй алмай. Бер дәүләт органы ла экологик талаптарҙы иҫәпкә алмайынса эшкә рөхсәт бирмәйәсәк, ә улар бында ярайһы уҡ ҡаты. – Илдә элек тупланған экологик зыян объекттары әле лә бар, мәҫәлән, ташландыҡ карьерҙар һ.б.. Киләсәктә уларҙың барлыҡҡа килеүе мөмкинме? – Бөгөн дәүләттең талаптары бик ҡаты. 2023 йылдың сентябрендә президент исеменән эшләнгән «Усольский законы» (12/30/2021 йылғы 446-ФЗ) тип аталған закон үҙ көсөнә инде. Закон Иркутск өлкәһенең Усолье-Сибирское ҡалаһында килеп сыҡҡан хәлгә оҡшаш хәлдәрҙе булдырмауға йүнәлтелгән, ул ваҡытта “Усольехимпром” яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте бөлгөнлөккә төшкәс, экологик ҙур зыянды бөтөрөү йөгө финанс мөмкинлектәре булмаған төбәк иңенә төшкән. Әле унда “Росатом” йәмғиәте эшләй, зыянды контролдә тотоу эше дауам итә. Хәҙер закон буйынса биләмәнән генә сығып китеп булмай. Хәҙерге заман бизнесы дәүләттең ҡәтғи контроле аҫтында, экологик яуапһыҙлыҡты башҡаса үҙенә рөхсәт итә алмай. Йәнә тағы ла йәмәғәт контроле лә бар: киң мәғлүмәт саралары һәм йәмәғәт экологик ойошмалары граждандар мәнфәғәтендә эш итергә тейеш. Бөгөн инвесторҙар һәм власть органдарының тышҡы экспертиза һорауы бар, улар проекттың экологик яҡтан таҙалығын өҫтәмә рәүештә раҫлай алыр ине. Әбйәлил районы халҡы ла был эшкә ҡушыла һәм үҙ тәҡдимдәрен индерә ала. Бында экологик белем булмауы ҡамасау түгел; экологик белгестәрҙе йәлеп итергә мөмкин. Нисек кенә булмаһын, тәбиғәт мәнфәғәттәре, тирә-яҡ мөхит именлеге власть тарафынан иҫәпкә алынырға тейеш. Фото: “Башинформ”