Երեւանի օփերայի պալէտմէյստըր եւ թատերական ինսիտուտի ամպիոնի վարիչ Զարեհ Մուրատեանը ծանօթ եւ սիրուած դէմք մըն է այլեւս ամերիկահայ գաղութին համար եւս, քանի որ մենք բարեբախտութիւնն ու պատիւը ունեցանք զինք մեր մէջ ունենալու երեք ամիս։
Հայրենի արուեստագէտը, որ Օգոստոս 26, Հինգշաբթի օր վերադարձաւ Երեւան, իր հոս գտնուած շրջանին ոչինչ խնայեց Պոստոնի Թէքէեան Մշակութային Միութեան պարախումբը՝ ըստ լաւագոյնս մարզելու համար։ Բարի ճանապարհ եւ նորանոր նուաճումներ կը մաղթենք իրեն։
Հայ ժողովուրդի պարարուեստի սկզբնաղբւիրները գալիս են հազարամեակների պորքից, այնպէս ինչպէս եւ ժողովուրդի հոգեւոր մշակույթի միուս ճիւղերը – երաժշտութիւնը, գրականութիւնը, ճարտարարուեստը, արուեստը եւ գիտութեան այլ ճիւղերը։ Մեզ հասած տեեկութիւնների համաձայն, ըստ պատմագիր Մովսէս Խորենացիի, պարը մեծ զարգացում է ունեցել մեր պատմութեան հեթանոսական շրջանին, կրակի, կուռքի պաշտամունքներ ունեցել են յատուկպարային ծիսակատարութիւններ, նուիրուած այս կամ այն բնութեան երեւոյթներին (բերքի, որսորդութեան, անձրեւի, ջրհեղեի, հրդեհի, որոտի, կարկուտի), նաեւ Անահիտ աստուածուհիի նուիրուած տոնախմբութիւնները, Նաւասարդեան տոները, Հայկի եւ Բելի պատերազմը, Վահագնի ծնունդը եւ այլ տօներ, որ ժոովուրդը արտայայտել է պարի միջոցով։ Նախ այս պարերը տեղի կունենային մեհեանների առաջ եւ յետոյ տեղախոսւում էին մեհեանների մէջ։ Զոհաբերումներ տեղի կունենային կուռքերուն նիուրուած։
Թատերագէտ Փրոֆ․ Գէորգ Կոյեանը, իր «Հայ թատրոնի 2000-ամեակը» աշխատութեան մէջ, կը գրէ թէ ինչպէս այս տոնախմբութիւնների ժամանակ հանդէս էին եկած այսպէսկոչուած (վարձակներ) պարողներ, պարուսիներ, միմոսներ կենդանիներու դիմակներով։ Հետաքրքիր տեղեկութիւններ է տալիս իր մեծածաւալ գրքում, արուեստագիտութեան Տոքթ․ Սրբուհի Լիսիցեանը, հայ ժողովուրդի պարարուեստի զարգացման եւ նրա կապակցութիւնները այլժողովուրդներու արուեստների հետ։ Մինչեւ անգամ հնդիկ ժողովուրդու հետ, որտեղպարերը եղած են բնութագարական։ Լեզուական առնչութիւններ եւս կան պարերի անուանակոչման մէջ․ օրինակ հնդիկների մօտ «կատակ խալի» պարը, որը իրենց մօտ նշանակում է «կատակ խաղ», նոյն նշանակութիւնը եւ նոյն հնչումը ունի մեր մօտ «կատակ խաղ»։ Եւ այսպիսի շատ օրինակներ կանմ որոնք կը փաստեն թէ մենք փոխյարաբերութիւններ ենք ունեցել ուրիշ ազգերի հետ։ Հայաստանը՝ իր աշխարհագրական դիքրով՝ եղած է շատ մատչելի որպէսզի այնտեղից անցուդարձ կատարեն հռովմէական եւ յունական զօրքեր, տարբեր արշավանքների համար։ Եւ այսպէս այդ զօրքերի օթեւանման պահուն, Հայաստանում, ինչ որ յոյն զօրքերը, իրեն մշակոյթի մի մասը թողել են հայերին ինչպէս նաեւ վերցրել են հայերի մշակոյթից մի մաս եւ տարել են իրենց հետ։ Եւ այսօր շատ բնական է երբ որ մենք կը տեսնենք այդ կապերը։
Պապարուեստը որպէս հոգեւոր մշակոյթ միշտ եղած է ամենէն կենսական պահանջներից մէկը։ Մեր պատմութեան մէջ կը հանդիպենք մեր թագաւորներէն Տիգրան ՄԵծը, Արշակ Բ-ը, Արտաշէսը, իրենց թատրոններում ունեցել են յատուկ խումբեր թատերապարային հանդէսներ կազմակերպելու համար, նրանք միաժամանակ կազմակերպել են մեծ ժողովրդական հանդիութիւններ, ընդ որում հրաւիրել են հելլենական եւ բիւզանդական արուեստագէտների, որոնք ելոյթներ են ունեցել հայ ժողովրդի առաջ։
Հայոց թագաւորութեանց անկումից յետոյ, ինչպէս ամբողջ հայ մշակոյթը, նոյնպէս հայ պարարուեստը ապրում է շատ դժուարին կացութիւն։ Ժողովուրդը լինելով այդ ազգերի տիրապետութեան տակ ամէն կերպ աշխատում է պահպանել իր ստեղծած հոգեւոր գանձերը եւ անգամ բարձրացնել եւ զարգացնել եւ շատ անգամ յանուն ազգապահպանման իր իսկ ստեղծածարուեստի գործերին տալիս է օտարազգի անուններ, եւ այսօր մեր պարերու մէջ այսպէս անուններու կը հանդիպինք – ինչպէս՝ Մամիզպէկի, պատալօ, հաուզ պաշի, կամ Շէխանի, քար խուշտա – եւ այդ պատճառով երբեմն թիւրիմացութիւններ կ՝ըլլան եւ կը սկսին կասկածիլ թէ արդեօք այդ պարերը հայկական են թէ չէ։ Բայց ամբողջ խնդիրը այն է թէ նոյն հայ ժողովուրդը որպէսզի պահպանէ այդ պարերը, այդ անունները գրած է որխէսզի քողարկուի եւ այդ ձևով պահպանուի իրենց արուեստը։
Ի հարկէ երբ հայ ժողովուրդը աւելի ազատ ժամանակներու մէջ եղած է, աշախտած է վերագտնել ի րամբողջ պարարուեստի գանձերը։ Արեւմտահայաստանում եւ Արեւելահայաստանում ունեցել են շատ լաւ կազմակերպւած տոներ, ինչպէս նաւասարդեան տոները, Տեառընդառաջի տոնը, Վարդանանցը որտեղ միշտ եղել են ռազմիկ խաղեր, որսորդական պարեր, աշխատանքային, ողբի, կատակ պարեր, բերդի գրաւման, պաշտպանման եւ կառուցման պարեր։ Այս իմաստով Հայաստանի շրջաններէն ամենէն բնորոշ պարարուեստի նմուշները ունեցողները եղել են Սասունը, Վանը, Մուշը, Տարոնը, Զէյթունը, Կարինեը Արեւմտեան Հայաստանում։ Լենինականը, Լոռին, Գուգարքը, Զանգեզուրը, Արարատեան դաշտավայրը, Դուինով եւ շրջակայքով Արեւելեան Հայաստանում։
Բայց ի հարկէ բռնակալութեան լծի տակ ապրող ժողովուրդ մը չէ կարողացած մինչեւ վերջ օգտագործել իր հնարավորութիւնները եւ ահա հայ ժողովուրդի մշակոյթը եւ պարարուեստը իսկական վերաշնունդ է ապրում եւ հէնց իր ժողովուրդի վերածնուդն է գալիս յանձինս խորհրդային կարգերի ստեղծման Հայաստանում։ Եւ կարծես թէ 20 թուից յետոյ ժողովուրդը իսկական տէրն է դառնում իր արուեստի՝ իր երկրի եւ սկսում է ըստ իր հնարաւորութիւնների, թէպէտ աշխարհագրականիմաստով փոքր սահմաններում, բայց մեծ հնարաւորութիւններով եւ ամենակարեւորը հայ ժողովուրդին յատուկ մեծ տաղանդով։
Կ՝արժէ պատմել ականատեսի աչքով հայ պարարուեստի մասին։ Կեդրոնէն սկսելով Հայաստանի Կառավարութիւնը շատ մտահոգուած էր եւ շահագրգռուած ինչպէս տնտեսական վերելքի համար այնպէս ալ մշակոյթի զարգացման վերելքի համար։ Եւ ահա մէկը միւսին ետեւէն Հայաստանում սկսում են կազմել թատրոններ, զանզան խմբեր, արուեստի ուսումնական հաստատութիւններ եւ ի վերջոյ 24 թուին Երեւանում կազմակերպվւում է պարարուեստի սթուտիօն – առաջին սթուտիօն պետական իմաստով։ Այդ սթուտիոյի առաջին ղեկավարն է եղել այժմ ապրող եւ շատ մեծ վաստակ ունեցող հայ պարարուեստի ասպարէզում Վահրամ Արիստակէսեանը։ Վահրամ Արիստակէսեանը կը սկսի կազմակերպել ազգագրական պարերու մի հրաշալի խումբ, որը 1928 թուին Մոսկուայում համամիութենական փառատօնին ժամանակ յատուկ նշւում է եւ առաջին ոսկէ մրցանակն է ստանում պարարուեստի ասպարէզում։ Երբ ռուս մեծ գրող Կորքին գալիս է Երեւան, 1930 թւոականին եւ տեսնում է այդ շլացուցիչ պարերը, նա ուղղակի ասում է՝ «Ես չէի գիտեր ինչից էի հարված, այն որ ես եել էի Արարատի ներքնայատակում (որտեղ կայ նշանաւոր հայկական քոնեակը)։ Արդեօք ես հարբած էի այդ պարերով որ ես այս երեկոյ տեսայ»։ Հիանալի պարախմբի կատարմամբ քիչ աւելի ուշ Երեւանում եւս մեծ սթուտիօ է հիմնւում եւ որի սաներից է Սրբուհի Լիսիցեանը, որ նոյնպէս կը կազմակերպէ հայկական ազգագրական պարերի խումբ։ Այս երկու պարախումբերի աշխատութիւնը եւ այս երկու մասնագէտների վաստակը շատ մեծ է մեր պարարուեստի գործում։ Նրանք են որ բաւականին մեծ թիւով պարեր կենդանացուցին։
Միայն ազգագրական ժողովրդական պարերը չէին որ կը մտահոգէին մեր Կառավարութիւնը։ Մեր Կառավարութիւնը ուզում էր ունենալ համաշխարհային կարգի պարարուեստ ոչ թէ միայն ազգային մերշրջանակներում ազգային պարեր, ժողովրդական պարեր․ ուզում էրահսնիլ այն մեծ մշակոյթին, որ ունէր համածխարհային պարարուեստը։ Պէտք էր անպայման յաթահարել եւ ունենալ դասական պարի դպրոց եւ թատրոն։ Եւ ահա 1930 թուին Կառավարութիւնը սկսաւ պատրաստել Օպերայի եւ Պալէթի թատրոնի ստեղծումը։ Դրա համար Հայաստան հրաւիրեցին Խորհրդային Միութեան տարբեր քաղաքներից հայ երաժիշտներ, պարոներ, ռէժիսորներ, պայէթմէյսթրներ եւ մտածեցին որ պէտք է ուղարկել Հայաստանին մարդիկ որպէսզի սորվին Մոսկուայում եւ յետոյ գան օգտակար ըլլան ժողովուրդին։
Եւ այդտէղ է որ Մուրատեանի բախտը խաղաց եւ կարծես առաջին թռչնակը ինք եղաւ որ գնաց Հայաստանէն Մոսկուա ուսանելու պարարուեստի ասպարէզում, որից յետոյ եկաւ Հայաստան եւ ջանաց ամէն կերպով օգտակար լինել թատրոնին եւ մեր պալէի զարգացմանը։
1932 թուին բացուեց պատմութեան մէջ, առաջին հայ օփերայի եւ պալէի թատրոնը։ Որով շատ դժուար էր ունէինք «Անոյշ» օթերան, «Ալմաստ» օփերան բայց ուրիշ ոչինչ։ Պէտք էր մտածել հետագային մասին եւ ի հարկէ յաղթահարել այն դասական համաշխարհային ռուսական գործերը, որոնք պէտք էր ցուցադրուէին թատրոնում, և թատրոնը ոչ երկար ժամանակների ընթացքում գոյութիւն ունէր։ Մէկը միւսի ետեւից սկսեց բեմադրել եւ «Ալմաստ»ը եւ «Անոյշ»ը եւ համածխարհային գործերից «Տրաւիաթան», եւ ռուսական գործեր։ Հայկական պալէթը իր հերթին սկսաւ աշխատիլ եւ ահա առաջին դասական պալէթը ձեզի հնարածանոթ «Տուրապիլիզ»ը պալէթը բեմադրուեց Երեւանում առաջին անգամ 1939ին։ Նոր յաջողութիւնները բաւականին համեստ էին, բայց յոյս ունէինք որ ի հարկէ դրանով չի եզրափակուի, կուգանք աւելի առաջ։ Եւ իսկապէս հետաքրքրականը այն է որ երբ 1939ին հայկական թատրոնը գնաց Մոսկուա առաջին հայկական արուեստի տասնօրեակին ցուցադրման, բոլոր հանրապետությիւններից Հայաստանը առաջինն էր որ տարաւ ազգային պալէն։ Եւ Մոսկուայի թերթերը մեծ գոհունակութեամբ նշեվին եւ ըսին այս փոքրիկ Հայաստանը որ դեռ չունի օպերա այսօր հրամցնում է որ միայն դասական պալէ այլ ազգային պալէ որ պետք է հիմնուած ըլլար դասական պալէի վրայ եւ ի հարկէ ներմուծուած հայկական ոգին եւ ոճաւորումը։ Այդ պալէն «Երջանկութիւն» պալէն էր, Արամ Խաչատրեանի, հետագայում անուանող «Գայեանէ» պալէթը, որտեղ կային ազգային պարեր, տրուած դասական ոճով։ Հետզհետէ յաղթահարելով բոլոր դժուարութիւնները, բեմադրեցին շատ պալէթներ մեր թատրոնում ինչպէս՝ «Դոնքիհոտ», «Կարապե լիճ» բոլոր համաշխարհային ռուսական դասական պալէթները եւ իր հերթին հայկական պալէթ ներկայացումներ ինչպէս՝ «Խանդութ», «Անահիտ», «Սոնա», «Անտունի», «Սպարտակ», «Անպահութիւն» եւ այլն։ Այս տարիներուն՝ մենք ունեցանք բաւական երիտասարդ ոյժեր, որոնք ճանաչում ստացան ինչպէս՝ Քալանթարեանը, Դոնարա Ալեքսանեանը, և մեր աստղը՝ Վիլէն Գալստեանը, որ ստացաւ համաշխարհային ճանաչում եւ 1968-ին Վառնայի մէջ համաշխարհային պալէթի մրցոյթին կրթաւ մեծ ոսկե մեդալը առնել իբր աշխարհի առաջին պալէթի պարող։ Մինչեւ այսօրս ալ կը ճանչցուի, եղել է շատ մը տեղեր։ Այս է մեր ամբողջ դասական պարարուեստի անցած ուղին եւ այսօր շարունակւում է։ Վերջիններէն էր «Յաւերժական կուռքը», «Անտունի»ն հեղինակ Էդգար Յովհանէսեան։
Ի՞ՆՉ Է ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՊԱՐԱՐՈՒԵՍՏԸ
Ժողովրդական պարերու յարաճուն յառաջընթացքը կար նոյն շրջանին եւ առաջ եկան բազմաթիւ պարեր եւ բազմաթիւ խումբեր։ Եւ այս ասպարէզը ունեցաւ իր մեծ երկրպագուները եւ մեծ հետեւորդները։ Եւ այսօր ձեզի զարմանալի թող չթուայ երբ ըսեմ որ Հայաստանում մենք ունենք մօտ 300 ինքնագործ պարի խումբեր, որոնցմէ մի քանի տասնեակը կարող են համարուիլ մինչեւ կատարելագործուած աստիճանի պարախմբեր։ Ըստ երեւոյթին՝ այնպիսի արուեստ մըն է պարարուեստը, որում լեզուն միջազգային է լեզու չունի բայց նրան հասկանում են բոլորը։ Պարարուեստի ասպարէզում շատ մեծ դեր խաղաց իհարկէ Թաթուլ Ալթունեանի երգի պարի անսամբլը, որը ստեղծելով հայ երգի լաւագոյն ստեծագործումները, միաժամանակ վեր հանեց հայ պարարուեստի լաւագոյն գործերը։ Եւ այսպէսով օրինակ հանդիսացաւ որ իրեն հետեւին եւ քիչ չանցած ի հարկ է մի քանի տարի ետք ստեղծուեցաւ «Պարի պետական անսամբլը» որ նոյնպէս շատ մեծ ճանաչում ունեցաւ, մանաւանդ Մերձաւոր Արեւելքի մէջ։
- Ինչպիսի՞ խնդիրներ են դրուած ժողովրդական պարարուեստի առաջ։
Խնդիրները շատ են եւ ամենէն կարեւորը՝ ժամանակը իր պահանջները թելադրում է։ Այսօր մենք չենք կարող գոհանալ որ ունեցել ենք․ այսօր կայ նոր կեանք, նոր երիտասարդութիւն, նոր պահանջներ ու ի հարկէ հիմնուելով մեր ունեցած այն մեծ պաշարների վրայ մեր պալէթմէյսթրները կ՝աշխատուին ստեղծել նորագոյն պարեր, ո՛չ միայն պարեր որ ժողովուրդը միայն պարի, պարեր որ հնարաւոր լինի բեմից ներկացուելու ժողովուրդին, այդ իմաստով շատ մեծ դեր է խաղում մեր Երեւանի պարարուեստի ուսումնարանի կից բացուած «ժողովրդական պարի բաժին»ը, որ երեք պարուայ դասընթացքներ ունի։
Հագուստների խնդիրը կայ։ Ինչպէս պէտք է զգեստաւորել, այն հագուստները որ մեր պատմութիւնից եկած են, կարող են ժողովուրդը պարել հրապարակներում, բայց բեմ չեն կարող հանել, պէտք է թեթեւացնել, պահելով հայկական ոճը, հայկական ոգին։ Բայց պէտք է աւելի պարային դարձնել։ Գունաւորման խնդիրը եւ երիտասարդների համար պարեր ստեղծել, որպէսզի ոչ թէ միայն պարեն բեմում այլ նաեւ պարահանդէսներում եւ այս խնդրում նոյնպէս կան համեստ յաջողութիւններ, որոնք հիմնուած են հայ ժողովրդական պարի պարաշարժումների վրայ։ Այսպէս աշխատում են լաւոգոյնը ընել։
Գրեց ԶԱՐԵՀ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ
Երեւանի օփերայի պալէտմէյստըր եւ
թատերական ինստիտուտի ամպիոնի վարիչ