Һаулыҡ һаҡлау өлкәһен үҫтереүгә баһалап бөткөһөҙ өлөш индергән

Бөгөн, 11 июлдә, Өфөлә Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы, республикала һаулыҡ һаҡлауҙы һәм юғары медицина мәктәбен ойоштороусы, Башҡортостан дәүләт медицина институтын булдырыуға ҙур өлөш индергән Зәйнулла Әмин улы Ихсановҡа иҫтәлекле таҡтаташ асылды. Мемориаль таҡтаташ Өфө ҡалаһы, Революция урамындағы 39-сы йорт адресы буйынса ҡуйылды, унда Зәйнулла Ихсанов оҙаҡ йылдар дауамында йәшәгән. Сараның төп өлөшөнә тиклем Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы офисының конференциялар залында күренекле ғалимдың иҫтәлегенә арналған түңәрәк өҫтәл ойошторолдо. Сарала Башҡортостандың күренекле дәүләт, йәмәғәт эшмәкәрҙәре, республиканың медицина берләшмәһе вәкилдәре ҡатнашты: Эльвира Айытҡолова, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Президиумы рәйесе, РФ Дәүләт Думаһы депутаты; Сәлиә Мырҙабаева, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Президиумы ағзаһы, БДМУ-ның медицина генетикаһы һәм фундаменталь медицина кафедраһы профессоры, медицина фәндәре докторы, БР-ҙың һәм РФ-тың атҡаҙанған табибы; Марсель Тойғонов, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы Башҡарма комитеты ағзаһы, БДМУ-ның микробиология, вирусология кафедраһы мөдире, медицина фәндәре докторы, профессор; Вил Тимербулатов, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының Аҡһаҡалдар ҡоро ағзаһы, Рәсәй Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты, медицина фәндәре докторы, БДМУ профессоры; Шамил Тимербулатов, БР Дәүләт Йыйылышының һаулыҡ һаҡлау һәм социаль сәйәсәт буйынса комитеты рәйесе урынбаҫары, медицина фәндәре докторы; Валентин Павлов, БДМУ ректоры, Рәсәй Фәндәр академияһы академигы, медицина фәндәре докторы, профессор; Марат Аҙнабаев, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының Аҡһаҡалдар ҡоро ағзаһы, Рәсәй табип-офтальмологы, академик, медицина фәндәре докторы, Вәсилә Ваһапова, БДМУ-ның анатомия кафедраһы профессоры, медицина фәндәре докторы; Марс Юлдашев, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының Аҡһаҡалдар ҡоро ағзаһы, медицина фәндәре докторы һәм башҡа рәсми ҡунаҡтар. Барыһы ла билдәле шәхес хаҡында йылы хәтирәләр менән бүлеште. З. Ихсанов тормошонан ҡыҙыҡлы факттар менән уртаҡлашты. Эльвира Айытҡолова, түңәрәк өҫтәлде асып, түбәндәгеләрҙе билдәләне: -Медицина фәндәре докторы, профессор, ғалим-физиолог Зәйнулла Ихсановтың исемен мәңгеләштереү мөһимлеге хаҡында һүҙ өс йыл элек Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайында медицина белгестәре – Президиум ағзаһы Сәлиә Мырҙабаева һәм Башҡарма комитет ағзаһы Марсель Тойғонов тарафынан күтәрелгәйне. Һөҙөмтәлә, артабан Башҡортостан дәүләт медицина университеты ректоры Валентин Николаевич Павлов менән һөйләшеүҙәр башланды. Беҙҙең башҡорттарҙа арҙаҡлы шәхестәр бик күп. Һәм беҙ – шәхестәребеҙҙе хөрмәт итә белә торған халыҡ. Һуңғы биш йылда билдәле милләттәштәребеҙҙең исемен мәңгеләштереү йәһәтенән илленән ашыу сара тормошҡа ашырылды: һәйкәлдәр, таҡтаташтар асылды, мәғариф учреждениеларына исем ҡушылды һ.б. Ошо илле сараның араһында егермеһе республикабыҙҙан ситтә – Ростов, Һамар, Пермь өлкәләрендә бойомға ашырылды. Иң һуңғыһы – Ауырғазы районында Рәшит Назаровтың исеме бирелгән Талбазы мәктәбендә шәхескә бюст асылды. Ғөмүмән, был эш беҙҙең Ҡоролтайҙа яйға һалынған. Зәйнулла Әмин улына килгәндә, Мәскәүҙә һәм Ивановола ла уның исемен мәңгеләштереү буйынса бергәләп эш алып барырға, әүҙем булырға кәрәк, - тине Эльвира Ринат ҡыҙы. Вил Тимербулатов, Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайының аҡһаҡалдар ҡоро ағзаһы, Рәсәй Фәндәр академияһының ағза-корреспонденты, медицина фәндәре докторы, БДМУ профессоры йылы хәтирәләре менән уртаҡлашты: -Зәйнулла Ихсанов – беҙҙең һаулыҡ һаҡлау өлкәһе өсөн бик күпте эшләгән шәхес. Бик ҙур һөнәри юл үткән кеше ул. Мәскәүҙә медицина буйынса юғары белем алғас, республикабыҙға ҡайтып, 1932 йылдан башлап хеҙмәт итә. Илебеҙҙең баш ҡалаһында кандидатлыҡ, докторлыҡ диссертацияларын яҡлап, беҙҙә физиология кафедраһын аса. 1941 йылда Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, үҙе теләп фронтҡа китә. Яуҙан майор дәрәжәһендә әйләнеп ҡайта. Унан тағы Башҡортостан дәүләт медицина университетында (ул саҡта институт ине) эшен дауам итә. 1965 – 1970 йылдарҙа ректор булды. Ошо саҡта оло таланты айырыуса асыҡ күренде. Юғары уҡыу йортонда педиатрия, санитария-гигиена факультеттарын, әҙерләү бүлеген асыу – тап уның хеҙмәте. Зәйнулла Әмин улы – йәштәргә киң юл асыусы. Ул етәкселек иткән осорҙа беҙҙең институтта ҡырҡ кеше – докторлыҡ, 130-ҙан ашыуы кандидатлыҡ диссертацияларын яҡланы. Бындай хәлдең уҡыу йортоноң тарихында булғаны юҡ. Әле БДМУ-ла хеҙмәт иткән тәжрибәле белгестәр – Зәйнулла Әмин улы заманында тәрбиәләнгән быуын. Уның проекты буйынса институтта уҡыу бинаһы, студенттар өсөн 1-се ятаҡ, ашхана төҙөлдө. Ғөмүмән, башҡарған эштәре бихисап булды. Зәйнулла Әмин улы етәксе саҡта студент инем, шуға ла ул минең өсөн һәр саҡ ректор булып ҡала. Үҙем ректор булған ваҡытта ла яныма инеп йөрөнө, һөйләшеп, аҡыллы кәңәштәрен биреп йәшәне. Ғалим, табип ҡына түгел, яҙыусы ла, рәссам да ине – ғәжәп киң даирәле шәхес. Шуға күрә лә остазым менән һәр аралашыу үҙе бер ғилем ине. Зәйнулла Әмин улының хеҙмәттәрен дауам итәсәкбеҙ, үҫтерәсәкбеҙ, - тине Вил Мамил улы. Марсель Тойғонов, Бөтә донъя башҡорттарының Башҡарма комитеты ағзаһы, БДМУ-ның микробиология, вирусология кафедраһы мөдире, медицина фәндәре докторы профессор ошондай мөһим мәлдәрҙе билдәләне: – Зәйнулла Ихсанов Силәбе өлкәһенең Арғаяш районында тыуып үҫкән, халҡыбыҙ, республикабыҙ үҫешенә ҙур өлөш индергән шәхес. Ул беҙҙең университеттың алтынсы ректоры булған, ә башҡорттар араһынан тәүге ректор булып һайланған һәм һигеҙ йыл эшләүе ваҡытында беҙҙең республиканың медицина өлкәһе үҫешенә баһалап бөткөһөҙ тос өлөш индергән. Ул эшләгән ваҡытта беренселәрҙән булып беҙҙең юғары уҡыу йорто беренсе категория институтҡа әйләнгән, ике факультет асылған. Шулай уҡ институтта беренсе тапҡыр докторлыҡ яҡлау диссертацияһы советы ойошторола, ҡыҫҡа ваҡыт эсендә институтыбыҙ алдынғы һыҙыҡҡа күсә. Етәксе беҙҙең милли кадрҙарға бик етди ҡарай, күптәрҙе шул дәүерҙә маҡсатлы аспирантураға ебәреп, уларҙы фән өлкәһенә йүнәлтә. Күптәре уҡып, беҙҙең институтта эшләй башлай, бөгөн уларҙы танылған профессорҙар, кафедра етәкселәре, академиктар тип беләбеҙ, - тине Марсель Марат улы. Зәйнулла Ихсанов 1906 йылдың 26 ноябрендә Өфө губернаһы Силәбе өйәҙе Мәтәл ауылында (хәҙерге Силәбе өлкәһе Арғаяш районы) күп балалы крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Зәйнулланың ике ағаһы Ҡыҙыл Армияла хеҙмәт итә. Зәйнулла бала саҡтан уҡ белемгә ынтыла. Ауыл мәктәбендә, һуңынан Өфө ҡалаһында рабфакта уҡый. 1928 йылда 2-се Мәскәү медицина институтының дауалау факультетына уҡырға инә. Уҡыуын уңышлы тамамлағандан һуң 1932 йылдан Башҡортостан дәүләт медицина институтының (БДМИ) нормаль анатомия кафедраһы ассистенты булып эшләй. Мәскәү физиология ғилми-тикшеренеү институтының аспирантураһына уҡырға инә, уны 1939 йылда уңышлы тамамлай, медицина фәндәре кандидаты була. БДМИ-ға ҡайтҡандан һуң 1941 йылдың көҙөнә тиклем Зәйнулла Ихсанов нормаль физиология кафедраһы ассистенты булып эшләй. Бер үк ваҡытта Башҡорт АССР-ы Һаулыҡ һаҡлау Халыҡ Комиссариатының дауалау идаралығы начальнигы була. Ул – БДМИ-ның нормаль анатомия һәм физиология кафедраһын ойоштороусыларҙың береһе. 1941 йылда Зәйнулла Әмин улы үҙ теләге менән Ҡыҙыл Армияға китә. Төньяҡ-Көнбайыш фронтта хәрби табип сифатында хеҙмәт итә. 1946 йылдың башында Зәйнулла Ихсанов демобилизациялана һәм Мәскәүҙә РСФСР Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Педиатрия институтында өлкән ғилми хеҙмәткәр булып эшләй башлай, һуңынан шунда уҡ физиология лабораторияһын етәкләй. 1949 йылда уға өлкән ғилми хеҙмәткәр ғилми исеме бирелә. 1958 йылда Зәйнулла Әмин улы диссертацияһын уңышлы яҡлай һәм медицина фәндәре докторы була. 1962 йылдан СССР медицина фәндәре академияһының Педиатрия институтының йәш физиологияһы лабораторияһы мөдире булып эшләй. 1963 йылда Зәйнулла Ихсанов Башҡортостанға ҡайта, унда БДМИ-ның уҡыу эштәре буйынса проректоры була. 1964 йылда физиология кафедраһы профессоры итеп һайлана. 1965 йылдан Зәйнулла Әмин улы Башҡорт дәүләт медицина институты ректоры итеп тәғәйенләнә. Бер үк ваҡытта 1968 йылдан алып БДМИ-ның нормаль физиология кафедраһы мөдире була. Республиканың юғары уҡыу йорттары ректорҙары Советы составына инә. Был йылдарҙа институт етәксеһе уҡыу-педагогик һәм ғилми эште камиллаштырыуға, алыҫ перспективаға йүнәлтелгән юғары уҡыу йортоноң матди-техник базаһын үҫтереүгә күп көс һала. Зәйнулла Ихсанов башланғысы менән БДМИ-ны үҫтереү буйынса педиатрия, санитар-гигиена, педагогия факультеттарын ойоштороу һәм булдырыу буйынса план әҙерләнә. Уның етәкселеге осоронда яңы уҡыу корпусы проектлана, төҙөлөш майҙансығы әҙерләнә һәм корпустың беренсе сираты төҙөлә башлай. Шул уҡ йылдарҙа беренсе ятаҡ һәм ашхана төҙөлөшө тамамлана, студенттарҙың спорт-һауыҡтырыу лагеры проекты үтәлә һәм төҙөлә башлай. Институт шул йылдарҙа беренсе категориялы юғары уҡыу йорто статусын һәм докторлыҡ диссертацияларын яҡлау хоҡуғын ала. Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә БДМИ-ла 30-ҙан ашыу докторлыҡ һәм 150-гә яҡын кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлана. Республиканың алыҫ райондары өсөн медицина кадрҙары әҙерләүгә ҙур иғтибар бүленә башлай, белгестәрҙең ауыл еренә сығыуы традицияға инә, ғилми эштәргә практик табиптар йәлеп ителә башлай. Күп йылдар Зәйнулла Әмин улы үҙәк нервы системаһы физиологияһын һәм уның бактериаль интоксикация патогенезындағы һәм терапияһындағы ролен, иртә ҡартайыу үҫеш механизмдарын өйрәнеү һәм иҫкәртеү сараларын, диогенетик үҫеш процесында диалектика закондарының сағылышын эшләү менән шөғөлләнә. Ул 50-нән ашыу фәнни хеҙмәт авторы. Зәйнулла Әмин улының хеҙмәттәре өсөн уға «БашҡортАССР-ның атҡаҙанған фән эшмәкәре» тигән маҡтаулы исем бирелгән. Ул Октябрь Революцияһы, 2-се дәрәжә Ватан һуғышы, «Почет Билдәһе» ордендары (ике тапҡыр), күп миҙалдар менән бүләкләнгән. 1973 йылда Зәйнулла Ихсанов пенсияға сыға, әммә институт һәм коллегалары менән тығыҙ бәйләнештә була. Пьесалар яҙа, иҫ киткес пейзаждар һәм портреттар төшөрә. Уның “Кәкүк саҡыра” (“Кукушка кукует”) пьесаһы буйынса спектакль күп йылдар Башҡорт драма театры сәхнәһендә уңышлы бара. Зәйнулла Ихсанов 1997 йылдың 25 декабрендә вафат була һәм Өфөлә ерләнә. Зәйнулла Ихсановтың биографияһы «Башҡортостан» ҡыҫҡаса энциклопедияһында, башҡорт энциклопедияһының 3-сө томында, Башҡорт дәүләт медицина университеты сайтында, күп кенә белешмә баҫмаларҙа сағылыш тапҡан. Фото: Юлай Кәримов.